«ԱԶԴԱԿ»ԻՆ ՀԱՍՏԱՏԵՑ ՀԱՅՐԵՆԻ ՄՏԱՒՈՐԱԿԱՆ ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ
Հարցազրոյցը վարեց՝
ՐԱՖՖԻ ՏԷՄԻՐՃԵԱՆ
«ԱԶԴԱԿ».- Հայ-թրքական յարաբերութիւնները այսօր ո՞ր հանգրուանին մէջ կը գտնուին, եւ այս ծիրին մէջ ինչպիսի՞ աշխատանք պէտք է տանիլ։
ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ.- Հայ-թրքական արձանագրութիւններու խնդիրին մէջ նկատելի դադար կայ։ Կարելի է ենթադրել, թէ սպասողական վիճակին պատճառը ինչ է, բայց կարեւորը այդ չէ: Կարեւորը դադարի այս պահուն պէտք չէ ժամանակ կորսնցնել, եւ պէտք է պատրաստ ըլլալ զարգացումներու բոլոր տեսակի հաւանական կարելիութիւններուն։ Հիմա հրապարակին վրայ գտնուելու պահը չէ, այլ ներքին աշխատանք տանելու ժամանակն է։ Մենք միշտ պատրաստ վիճակի մէջ պէտք է ըլլանք։ Մենք շատ աւելորդ ժամանակ կորսնցուցինք։ Երբեմն կու գայ պահը, երբ դանակը ոսկորին կը հասնի, եւ միայն այն ատեն կը սկսինք ճչալ, ինչ որ ճիշդ չէ…
«Ա.».- Դուք ըսել կ՛ուզէք, թէ մենք այս պահուն արդէն ուշացա՞ծ ենք…
Ռ.Յ.- Շատոնց ուշացած ենք։ Պէտք է գիտակցիլ, թէ հարցը ո՛ր հանգրուանին հասած է եւ արագօրէն պէտք է ապահովել լուծումներ, քանի որ անվերջ հարցեր կան։ Բնականաբար հայ-թրքական արձանագրութիւնները ստորագրելով՝ խնդիրը իր աւարտին չի հասնիր, ընդհակառակը, ստորագրութենէն ետք աշխատանքը աւելի մեծ թափ կը ստանայ։
«Ա.».- Ի՞նչ պէտք է ընէինք ու չըրինք…
Ռ.Յ.- Քարոզչական աշխատանք։ Այդ գործը միայն ելոյթներով եւ յօդուածներով չ՛ըլլար, այլ՝ հասարակական մտքի յառաջացումով։ Շատ գործ կայ…։ Հայոց Ցեղասպանութեան փաստերը համախմբելու խնդիրներ ունինք այսօր։ Ինչ որ կատարուած է, շատ փոքր տոկոսը կը ներկայացնէ։ Փաստերը բացայայտելու մէջ ալ գործ կայ, հակառակ անոր որ թրքական կողմը միշտ կը փորձէ ջնջել տուեալները։ Ամբողջ խնդիրը այն է, որ մարդկութեան յիշողութիւնը առհասարակ կարճ է։ Իմացութիւնը, կրթութիւնը եւ գիտելիքները մնայուն կերպով միշտ պէտք է սերունդէ սերունդ փոխանցուին, եւ այս ծիրին մէջ մարդ արարածը պէտք է գտնէ այդ բոլորին փոխանցման ձեւերը։ Միշտ պէտք է կրկնել… Այսօր նոր սերունդը ինչո՞ւ տարբեր է հինէն։ Պատճառը ա՛յն է, որ նախկինը ինչ որ գիտէ եւ ունի, չի կրնար լիարժէք կերպով փոխանցել նորին։ Սերունդէ սերունդ արժէքներու փոխանցման մէջ կարգ մը մարդիկ կը յոգնին, եւ հոս կը կայանայ հիմնական խնդիրը։
«Ա.».- Այդ արժէքներու փոխանցման մէջ ի՞նչ պատասխանատուութիւն ունի Հայաստանի իշխանութիւնը։
Ռ.Յ.- Իշխանութիւններն ալ միեւնոյն հասարակութեան մէջ ապրող մարդիկ են, որոնք եւս ունին այս ընդհանրական թերութիւնները։ Եթէ անոնք լաւապէս պատրաստուած ըլլային, ապա սահմանին բացման հարցին հետ կապուած նմանօրինակ քայլեր չէին առներ, զգոյշ կ՛ըլլային, մանրամասնօրէին կը քննարկէին խնդիրը, շրջանցման ճանապարհներ կը գտնէին։ Եթէ առնուածը մտածուած քայլ է, ապա խոհեմութիւնը յաղթած կ՛ըլլայ այն ատեն, երբ երկու քայլ ետեւ երթալէ ետք երեք քայլ առջեւ կ՛երթանք… Ի վերջոյ ամէն ինչ անվստահութենէն է, որ կը յառաջանայ, եւ այս մէկը այսօրուան հիմնական խնդիրներէն մէկն է։
«Ա.».- Հայաստանի մտաւորականները քաղաքական վերջին իրադարձութիւններուն գծով ի՞նչ կեցուածքներ ունին, արդեօք միակա՞մ են։
Ռ.Յ.- Մեր հաւաքականութեան մէջ երբ նմանօրինակ պայմաններ յառաջանան, շարունակ հարց կը տրուի թէ ո՞ւր են մտաւորականները։ Սակայն երբեք հարց չի տրուիր, թէ արդեօք մտաւորականները ստացա՞ծ են համապատասխան արժեւորումը, թէ՞ ոչ։ Եթէ անցեալէն այսօր մտաւորականներուն ճշգրիտ արժէքը փոխանցուած ըլլար, ապա այն ատեն միայն անոնց խօսքը նշանակութիւն կ՛ունենար։ Ուրեմն, եթէ այսօր հարցերուն գծով մտաւորականներուն տասնապատիկն անգամ յստակօրէն արտայայտէ իր կեցուածքները, բան մը պիտի չփոխուի, որովհետեւ անոնք այլեւս ընկերութեան մէջ չունին դերակատարութիւն եւ նշանակութիւն։ Մտաւորականին գործը նախապատրաստել է. ինքն է, որ կը պատրաստէ հասարակութիւնը այս կամ անակնկալին կամ մարտահրաւէին դէմ յանդիման կանգնելու համար։ Քանի մը անգամ արդէն ըսած եմ, որ ղարաբաղեան շարժումին միակամութիւնը այսօր երանութեամբ կը յիշեն, բայց ոչ ոք կը մտածէ, թէ որո՞նք էին այդ միասնականութեան պատճառները։ Այդ մէկը պատահեցաւ, քանի որ 60-70 տարիներ առաջ մտաւորականները եւ մշակոյթի տարբեր մարզերու մարդիկ նախապատրաստած էին ընկերութիւնը այդ օրուան։ Ենթահողը պատրաստուած էր եւ մէկ անգամէն պայթեցաւ։ Անկախութենէն ետք իշխանութիւնները «ոտքի տակ դրին» մտաւորականները, այո՛, բառացիօրէն այդպէս եղաւ։ Կարծէք թէ յաղթանակէն ետք այսուհետեւ պէտք չկար մտաւորականներուն։ Անոնք չէին գիտեր, որ մտաւորականութիւնը այդ փուլին ալ ընելիք ունի։ Այս բոլոր իրադրութիւններուն մէջ, ինչպէս սկզբնաւորութեան ըսի, միայն մնաց «ո՞ւր է մտաւորականութիւնը» հարցումը։
«Ա.».- Ըսել կ՛ուզէք, որ այսօր Հայաստանի մէջ մտաւորականներ կան, բայց մտաւորականութիւն չկա՞յ…
Ռ.Յ.- Նախ պէտք է սահմանել, թէ ի՞նչ կը նշանակէ մտաւորականութիւն։ Այս առնչութեամբ ալ տարակարծութիւններ կան։ Մտաւորականութիւնը մտաւորականերու բարոյական եւ հաւաքական մթնոլորտն է, երբ գոյութիւն ունին հաւաքական խնդիրներ, տեսլականներ… Ուրեմն, այո՛, այսօր Հայաստանի մէջ մտաւորականներ կան, բայց մտաւորականութիւն չկայ, քանի որ, ինչպէս ըսի, մտաւորականութեան ընդհանուր մթնոլորտը չկայ։ Ինչպէս անընդհատ կը կրակեն ամպերուն վրայ, որպէսզի կարկուտ չտեղայ, նոյնպէս ալ մեր մտաւորականութիւնը միշտ ենթակայ է…
«Ա.».- Երբ մտաւորականութիւն չկայ, երբ մեր իշխանութիւնները համապատասխան քաղաքական հասունութիւնը չունին ճշդելու համար ճշգրիտ կեցուածքներ, երբ սփիւռքին կարծիքը լսելի չէ, երբ ժողովուրդը «թմրած» վիճակ ունի, ապա ո՞ւր կ՛երթանք…
Ռ.Յ.- Այս վիճակը մեզի կը պարտադրէ մտածել, թէ ի՞նչ եղաւ, ինչո՞ւ այսպէս եղաւ։ Երբ գտնենք «ինչո՞ւ եղաւ» հարցումին պատասխանը, միայն այն ատեն կրնանք այս վիճակէն դուրս գալ։ Ես շատ կ՛ուզէի, որ այդ վիճակին չհասնէինք, որպէսզի մեր զարգացումը շարունակական ըլլար, ամէն ինչը, քաղաքականութիւնը, դիւանագիտութիւնը… Մտաւորականները այնքան ուժեղ պէտք է ըլլան, որ որքան ալ փամփուշտներ տեղան, «ամպը» կազմուի եւ մտաւորականութիւնը իր խօսքը եւ նշանակութիւնը ունենայ։ Սփիւռքին վերաբերեալ՝ իշխանութիւնները շատ զգայուն են, եւ մի՛ կարծէք, որ սփիւռքը իրենց ուշադրութեան առարկան չէ, այսինքն չեն լսեր…
«Ա.»- Թերեւս չեն ուզեր լսել…
Ռ.Յ.- Վստահ եմ, որ չեն ուզեր, բայց «հաշուի կը նստին», ինչպէս որ չուզելով հանդերձ, անպայման մտաւորականներու խօսքը մտիկ կ՛ընեն։ Կրնայ ըլլալ, որ այդ մէկը ցոյց չեն տար, թերեւս իրենց քաղաքական մշակոյթը հոն չէ հասած, գուցէ դեռ քարանձաւեան մտածողութիւն ունին, «ես եմ ճիշդը» հասկացողութեան տրամաբանութիւնը կայ… Բնականաբար՝ մտածողութիւններ զարգացնելու գործին մէջ, թէ ուրկէ եկաւ կարծիքը կամ կեցուածքը, կարեւոր չէ։ Երբ արդէն ճիշդ ուղիին վրայ ըլլայ, ապա հարցումներ չեն ըլլար ու հոն հեղինակային իրաւունքի հարց չ՛ըլլար։ Ես պիտի ուզէի, որ իշխանութիւնները սփիւռքի ներկայացուցիչներուն եւ մտաւորականութեան հետ գործակցաբար աշխատէին, քանի որ ընդդիմութիւնը եւ ընդվզումը զարգացման համար շատ կարեւոր է։ Միասնականութեան մասին շատ կը խօսինք, բայց գործնական առումով բան մը չկայ։ Հայ-թրքական արձանագրութիւններուն գծով վերջին իրադարձութիւններուն մանրամասնութիւններուն սփիւռքահայերը մամուլին ճամբով կը հետեւէին, մինչ Հայաստանի մէջ մենք չէինք գիտեր, թէ սփիւռքահայերը հարցերուն գծով ի՞նչ կ՛ընեն, ի՞նչ կը մտածեն։ Հայաստանի մամուլին մէջ չեմ տեսներ Պէյրութի ու այլ շրջաններու մտաւորականներուն մտածումները։ Ամպիոններէն միասնականութեան մասին խօսելով՝ միասին չենք ըլլար։ Մենք մեր մէջ սահմաններ կը դնենք, մենք մեր մէջ քարտէս մը կը գծենք, ու ապա կը խօսինք միասին ըլլալու մասին։ Նախ այդ սահմանները պէտք է քանդել..
«Ա.».- Հայ-թրքական արձանագրութիւններու խնդիրին վերաբերեալ սպասողական վիճակին մէջ, որո՞նք են քաղաքական եւ դիւանագիտական հաւանական կարելիութիւնները։ Սահմանը պիտի բացուի՞…
Ռ.Յ.- Եթէ վաղը սահմանները բացուին, անպայման պիտի երեւի իրականութիւնը, այդ քայլը ի վնաս Հայաստանի եւ հայութեա՞ն է, թէ՞ ոչ։ Ես չեմ կարծեր, որ այդ հարցադրումը աննկատ կամ անպատասխան կը մնայ համայն ժողովուրդին կողմէ։ Հոս կ՛աշխատի զգացմունքային տուեալը, երբ ընդվզումը շատ աւելի մեծ կ՛ըլլայ։ Չէի ուզեր, որ այդպէս ըլլայ, քանի որ այն ատեն զգացումներու սրութեան հերթական պահերուն կը կատարուին սխալներ, որոնք կը ձգեն ժխտական հետքեր։ Սակայն շատ մտահոգ չեմ, որովհետեւ եթէ հայ-թրքական յարաբերութիւններուն շարունակութիւնը հայավնաս ըլլայ, ապա ժողովուրդին պատասխանը յստակ է։ Անոնք, որոնք այս արձանագրութիւնները կը մշակեն, գիտեն, ինչպիսի՛ հակազդեցութիւններու կրնան հանդիպիլ։ Մեծագոյն զէնքը ազգայնական զէնքն է. այդ մէկը ամէնէն ուժեղ ռումբն է, ու ատկէ ուժեղը չկայ։ Բոլոր երկիրներուն մտահոգութիւնը այն է, որ այդ ռումբը չպայթի։ Չեմ ուզեր, որ մեր մէջ ազգայնական ուժը սկսի աշխատիլ։ Ազգայնականը շինիչ չի կրնար ըլլալ. ռումբ մըն է, երբ կը ստիպեն, այն ատեն անպայման պիտի պայթիս։ Հաստատ պէտք է իմանանք, որ աշխարհին տիրութիւնը ուժեղներուն կը պատկանի եւ արդարութեան հասնելու համար պէտք է ըլլալ ուժեղ։ Մենք զօրեղ դառնալու խնդիր ունինք եւ այս առնչութեամբ պէտք է գտնենք մեր ուժի կեդրոնը, որ կրնայ ըլլալ մեր մշակոյթը, արժէքները… Վերջապէս, ազգայնական ըլլալը բնական երեւոյթ է։ Եթէ պէտք է առանց յոգնութեան, առանց ամչնալու աշխարհին պիտի տանք դպրոցական գիտելիքներ։ Անընդհատ պէտք է յիշեցնել…
«Ա.»- Վերջապէս, ի՞նչ ըսելիք ունիք Համազգայինի «Լ. Շանթ» մշակութային կեդրոնին մասին։
Ռ.Յ.- Շատ մեծ ուրախութիւն է, որ նման տեղ մը գոյութիւն ունի։ Վստահ եմ, որ այս բոլորը արդիւնք են մեծ աշխատանքի։ Լիբանանը Հայաստան չէ, պետութիւն չէ, եւ երբ համայնք մը կրնայ տարիներ պահել նմանօրինակ մեծ կեդրոն մը, ուրեմն այդ մեծ նուաճում է։ Ուրախութեան կողքին մտահոգիչ ու նեղացուցիչ է ընդունակ երեխաներու ապագան։ Այստեղ ալ միասնութեան հարց կայ, ու հոս Հայաստանի պետութիւնը պէտք է մտածէ, թէ ի՛նչ պէտք է ընէ։ Կեդրոնին պատասխանատուները կ՛ընեն այն, ինչ որ հնարաւոր է, իսկ շարունակականութիւնը Հայաստանի պետութիւնը ի՛նք պէտք է ստանձնէ։ Այլապէս տաղանդաւոր աշակերտներուն մասնագիտացում չապահովելը ոճիր է։ Թերեւս տաղանդ սպաննելը շատ աւելի մեծ յանցանք է, քան՝ մարդ մը սպաննելը, քանի որ տաղանդաւորը նաեւ ուրիշներու հոգիներուն վրայ կ՛ազդէ։ Այո՛, մեր պետութիւնը շատ ընելիք ունի, որովհետեւ հայրենի պետութիւնը համայն հայութեան պետութիւնն է…
