Եոհաննես Լեփսիուս՝ Աստուածաբան, Ով Ոտքի Ելաւ Ընդդէմ Ցեղասպանութեան

ՆԱԶԱՆ ՕԶՋԱՆ

Թարգմանեց՝ ՏԻԳՐԱՆ ՉԱՆԴՈՅԵԱՆ

Գերմանացի աստուածաբան Եոհաննես Լեփսիուսն առաջինն է, ով Հայոց Ցեղասպանութեան վերաբերեալ փաստաթղթեր է յանձնել գերմանացի քաղաքական գործիչներին: Լեփսիուսի եւ նրա գործերի մասին պատմել է դոկտոր Ռոյ Քնոքը:

«Գերմանական կայսրութիւնը՝ Օսմանեան կայսրութեան գլխաւոր ռազմական դաշնակիցը, նոյնպէս մասնակցել է այդ գործողութիւններին: Գերմանական կայսրութեան թէ՛ քաղաքական, թէ՛ ռազմական ղեկավարութիւնն ի սկզբանէ տեղեակ է եղել հայերի դէմ կատարուած վայրագութիւններին ու կոտորածներին: Բողոքական աստուածաբան դոկտոր Եոհաննես Լեփսիուսը 1915ի Յուլիս-Օգոստոս ամիսներին Ստամբուլում իր հետազօտութեան արդիւնքները 1915ի Հոկտեմբերի 5ին ներկայացրեց Գերմանիայի Ռայխստագին (Գերմանիոյ խորհրդարան). թեման գրաքննութեան ենթարկուեց Գերմանիայի կայսերական կառավարութեան կողմից: «Թուրքիայում հայ ժողովրդի դրութեան մասին» նրա զեկոյցը, որը 1916ին. Լեփսիուսի կողմից ուղարկուել է անմիջապէս Ռայխստագի անդամներին, նոյնպէս արգելուեց գերմանական ռազմական գրաքննութեան կողմից. այն բռնագրաւուեց եւ խորհրդարանի անդամներին յանձնուեց միայն Առաջին Համաշխարհային պատերազմի աւարտից յետոյ՝ 1919ին»:

2016ի Յունիսի 2ին, Գերմանիայի խորհրդարանը հաստատեց Հայոց Ցեղասպանութիւնը ճանաչող օրինագիծը՝ միաժամանակ ընդունելով, որ Եոհաննես Լեփսիուսի շնորհիւ բոլորը գիտէին դրա մասին, բայց ոչինչ չարեցին: Ձայնը, որը Լեփսիուսը փորձեց լսելի դարձնել 100 տարի առաջ, լսուեց միայն 100 տարի անց: «Լեփսիուսհաուս»ի տնօրէն դոկտ. Ռոյ Քնոքը, ում հետ զրուցել ենք, պահպանում է աստուածաբան Լեփսիուսի ժառանգութիւնը, ով առաջինն էր, որ ապացոյցներով զեկոյցներ ուղարկեց գերմանացի քաղաքական գործիչներին՝ միջամտելու Հայոց Ցեղասպանութեանը եւ բարձրաձայնելու Ցեղասպանութեան դէմ: Որոշներ Եոհաննես Լեփսիուսին հայերի կոտորածների ժամանակ սկսեցին հաւատալ, որովհետեւ երեւում էր, որ նա աւելի շատ բան էր անում, 1800ականների վերջը, որպէսզի տեսնի իրավիճակը մի տեսակ հետաքննող լրագրողի պէս:

ՆԱԶԱՆ ՕԶՋԱՆ.- Ո՞վ է լեփսիուսը եւ ի՞նչ նշանակութիւն ունի հայերի, Թուրքիայի, Գերմանիայի եւ Հայոց Ցեղասպանութեան համար:

ԴՈԿՏ. ՌՈՅ ՔՆՈՔ.- Դոկտոր Եոհաննես Լեփսիուսը գերմանացի աստուածաբան եւ բարերար էր: Նրա յարաբերութիւնները հայերի հետ սկսուել են հայերի ջարդերի ժամանակ: Նա սկզբում չհաւատաց, երբ լսեց հայերի կոտորածների մասին: Քանզի նա ճանապարհորդել էր Օսմանեան կայսրութիւնում, երկու տարի ապրել Երուսաղէմում եւ քիչ թէ շատ ճանաչում էր օսմանցիներին: «Օսմանցիները չեն կարող դա անել», ասել է նա: Յետոյ նա 1800ականների վերջին եկաւ Ստամբուլ՝ տեսնելու իրավիճակը: Մի տեսակ հետաքննող լրագրողի նման: Յետոյ նա այցելեց կոտորածների վայրեր, հաւաքեց ապացոյցներ, խօսեց փրկուածների հետ եւ վերջապէս հաւատաց: Լեփսիուսն արդէն վկայ էր, եւ տեղի ունեցածը Ցեղասպանութիւն էր: Յետոյ նա վերադարձաւ Գերմանական կայսրութիւն եւ գիրք գրեց՝ «Հայաստանը Եւ Եւրոպան», 300 էջ: Այս գիրքը առաջին փաստաթուղթն էր, որը նկարագրում էր հայերի ջարդերի սկզբնական օրերը:

Այս գիրքն ամէն ինչ պատմում է: Թարգմանուած է անգլերէնի, ֆրանսերէնի, ռուսերէնի: Այս գրքով Լեփսիուսը դարձաւ առաջին մարդը, ում հետ խորհրդակցեցին Գերմանական կայսրութիւնում Հայոց Ցեղասպանութեան մասին տեղեկութիւններ ստանալու համար: Այնուհետեւ նա հրապարակումներ է արել Հայոց Ցեղասպանութեան եւ տեղի ունեցած իրադարձութիւնների մասին: Նա նաեւ Օսմանեան կայսրութիւնում հիմնեց օգնութեան միութիւն՝ հայերին պաշտպանելու եւ ապահով վայրեր տեղափոխելու համար:

Այսպիսով, երկու հենք կար: Առաջինն այն է, ինչ մենք այսօր անուանում ենք քաղաքական «ակտիւութիւն»՝ զանգուածային ձայն բարձրացնելով ջարդերի մասին, իսկ երկրորդը՝ մարդասիրական օգնութիւն: Սա սկիզբն էր: Յետագայում՝ Առաջին Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, Լեփսիուսը լուրեր էր լսում, որ հայերին տեղահանում են, բայց գրաքննութեան ժամանակ էր, եւ հեշտ չէր տեղեկութիւն ստանալ: Նա եկաւ Ստամբուլ, հանդիպեց Էնվեր փաշայի հետ: Լեփսիուսը կարծում էր, որ կարող է ինչ-որ կերպ պայմանաւորուել: Էնվեր փաշան չընդունեց ու ասաց. «Այս դաւաճանների հետ մեր հարցերը մենք ինքներս պէտք է լուծենք»: Այնուհետեւ Լեփսիուսը հասկացաւ. սա այն էր, ինչ մենք հիմա անուանում ենք Ցեղասպանութիւն, բայց այն ժամանակ դրա մասին խօսք չկար: Եւ նա օգտագործեց գերմաներէն ցեղասպանութեան բառը՝ Volkermord: Գերմաներէնով դա բառացիօրէն նշանակում էր ցեղասպանութիւն: Կարծում եմ, որ նա օգտագործել է այս բառը, որը ներառում է մի ամբողջ ազգի սպանութիւն, այսինքն նա Էնվեր փաշայի հետ զրոյցից հասկացաւ, որ մի ամբողջ ազգ է սպաննւում: Այնուհետեւ Լեփսիուսը գնաց Սոֆիա, ապա՝ Գերմանական կայսրութիւն: Նա աքսորի մասին նիւթերը ձեռք բերեց Սոֆիայում: Այնուհետեւ նա եկաւ Պոտսդամ եւ 1915ին մէկ այլ գիրք գրեց, որի անուանումն էր «Զեկոյց Թուրքիայում Հայերի Դրութեան Մասին»: Սրանք Ցեղասպանութեան առաջին փաստաթղթերն էին: Այս գրքում նա խօսում է գաւառների, քաղաքների, վիճակագրութեան, պատմութիւնների, աքսորի եւ սպանութիւնների մասին, ինչպէս նաեւ՝ երիտթուրքերի ազգայնական վերաբերմունքի մասին փոքրամասնութիւնների նկատմամբ:

Այս երկրորդ գիրքը ենթարկուել է խիստ գրաքննութեան, որովհետեւ Գերմանական կայսրութիւնը Օսմանեան կայսրութեան դաշնակիցն էր:

Փորձեց ամէնուր տարածել այն, բայց լուրջ գրաքննութիւն կար: Բացի այդ, գիրքը չտպագրեցին. Լեփսիուսն ինքը հրատարակեց այն: Գերմանական կայսրութեան որոշ մարդկանց համար նա արդէն դաւաճան էր: Նա տպագրել է գրքի 20,000 օրինակ եւ դրանք ուղարկել թերթերի խմբագրութիւններ, եկեղեցիներին եւ Գերմանիայի խորհրդարանի անդամներին:

ՆԱԶԱՆ ՕԶՋԱՆ.- Ինչպէ՞ս արձագանքեց Գերմանիայի խորհրդարանը, թէ՞ չարձագանքեց:

ԴՈԿՏ. ՌՈՅ ՔՆՈՔ.- Կարելի է ասել, որ չարձագանքեց: Հակիրճ քննարկում տեղի ունեցաւ խորհրդարանում նրա պատգամաւոր ընկերոջ շնորհիւ: Նրա ընկերը խորհրդարանում հարցրեց, թէ արդեօք Լեփսիուսի ասածը ճի՞շդ է: Գերմանական կառավարութիւնն յայտարարեց. «Մենք չենք կարող պատասխանել, քանի որ մենք պատերազմի մէջ ենք, եւ այդ փաստաթղթերը գաղտնի են, մենք ռազմական համագործակցութիւն ունենք Օսմանեան կայսրութեան հետ»: 

 Իրականում, գերմանական կառավարութիւնը 1915ի Յունիս-Յուլիս ամիսներից գիտէր իրավիճակի մասին, քանի որ ամբողջ Օսմանեան կայսրութիւնում գերմանացի դիւանագէտներ եւ աշխատակիցներ կային: Բայց նրանք ոչինչ չէին ուզում անել, որովհետեւ դաշինք կար, ու «թքած ունեն»: Վերադառնալով Լեփսիուսին՝ նա հասկացաւ, որ Ցեղասպանութեան մասին լռելը բարոյական աղէտ է: Այսպիսով, պատերազմը կ՛աւարտուի, եւ Գերմանիան մեղսակից կը համարուի: Եթէ դուք ճնշէք ցեղասպանութեան ձայնը, ապա պիտի զգաք դրա հետեւանքները: Նաեւ, 1916ին արգիլեցին նրա գիրքը:

Մի փոքր Գերմանիայի պատմութիւն…

ՆԱԶԱՆ ՕԶՋԱՆ.- Ին՞չ նկատի ունէք դրանով:

ԴՈԿՏ. ՌՈՅ ՔՆՈՔ.- Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմ, նացիստական ռեժիմ (վարչակազմ), եւ այլն… Լեփսիուսը կարծես ուղեցոյց լինի: Լեփսիուսը նա է, ով քաջութիւն է ցուցաբերում եւ ոտքի կանգնում: Մէկը, ով դէմ է կառավարութիւններին եւ ասում է՝ ոչ, ես այս ճանապարհով չեմ գնալու: Սա սխալ ճանապարհ է: Կարծում եմ՝ սա է ամենակարեւորը:

2016ին Գերմանիայի խորհրդարանը ճանաչեց Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ այնտեղ յարգեց Լեփսիուսի յիշատակը: Դրանից յետոյ անցել է 10 տարի: Ին՞չ փոփոխութիւն է մտցրել այս ճանաչումը Լեփսիուսի հիմնարկում կամ ընդհանրապէս մարդկանց մէջ:

Ցեղասպանութեան ճանաչումը առաջընթաց էր: Սակայն սուտ կը լինի ասել, որ Գերմանիայի կառավարութիւնը մեծ առաջընթաց է գրանցել Հայոց Ցեղասպանութեան հետազօտութեան մէջ:

ՆԱԶԱՆ ՕԶՋԱՆ.- Կարո՞ղ ենք գոնէ ասել, որ Լեփսիուսը կարողացաւ իր ձայնը լսելի դարձնել Գերմանիայի Բունդեսթագում (խորհրդարանին մէջ):

ԴՈԿՏ. ՌՈՅ ՔՆՈՔ.- Գուցէ 100 տարի անց, բայց այո, նա իր ձայնը լսելի դարձրեց:

ՆԱԶԱՆ ՕԶՋԱՆ.- Այս տարի Հայոց Ցեղասպանութեան 110րդ տարելիցն է: Ձեր հիմնարկը ծրագիր ունի՞:

ԴՈԿՏ. ՌՈՅ ՔՆՈՔ.- «Լեփսիուսհաուս»ը կրթական եւ հետազօտական ..կենտրոն է: Կենտրոնը Պոտսդամում գտնուող տունն է, որտեղ Լեփսիուսն ապրում էր իր ընտանիքի հետ: Մենք աշխատում ենք ակադեմիական հետազօտութիւնների եւ կրթութեան վրայ: Որպէս գիտական հետազօտութիւն՝ մենք հրատարակում ենք Լեփսիուսի ամենակարեւոր աշխատութիւնը՝ «Հայկական Հարցը»՝ ժամանակակից մեկնաբանութեամբ: Մենք ունենք նաեւ մէկ այլ ընթացիկ ծրագիր. ուսումնասիրում ենք գերմանացի միսիոներների դերը Օսմանեան կայսրութիւնում մարդասիրական օգնութեան հարցում: Քանի որ շատ մարդիկ աշխատել են շատ տարբեր ուղղութիւններով: Անցեալ Դեկտեմբերին մենք գիրք հրատարակեցինք, ինչպէս նաեւ ունեցանք շրջիկ ցուցահանդէս:

Կրթութիւնը հասարակական գործունէութիւն է: «Լեփսիուսհաուս»ում ցուցահանդէս կայ, որը պատմում է Լեփսիուսի գործունէութեան եւ Հայոց Ցեղասպանութեան մասին: Բացի այդ, մենք դպրոցներում տրամադրում ենք ցեղասպանութեան մասին ուսուցում եւ նիւթեր մշակում այս կրթութեան համար:

ՆԱԶԱՆ ՕԶՋԱՆ.- «Բոլորը գիտեն, ոչ ոք չի միջամտում»: Բռնութիւն, ջարդ, կոտորած, ցեղասպանութիւն… Կարծում եմ՝ ոչ ոք ոչինչ չի սովորում անցեալից: Օրինակ, ինչպէ՞ս էք մեկնաբանում Ղարաբաղում եւ Գազայում ներկայում տեղի ունեցող «ցեղասպանութեան նման բռնութիւնները»: Ի՞նչ էք կարծում, ի՞նչ կապ ունեն դրանք անցեալում կատարուած բռնութեան հետ:

ԴՈԿՏ. ՌՈՅ ՔՆՈՔ.- Ինչու՞ մենք դասեր չենք քաղում անցեալից: Դա պատմութեան մեծ հարցն է: Որպէս պատմաբաններ՝ մենք աշխատում ենք անցեալի հետ: Հեգելն ասում է, որ Միներվան (պատերազմի, իմաստութեան եւ արհեստներու աստուած) սկսում է թռչել երեկոյեան: Նմանութիւններ, ի հարկէ, կան: Բոլորը գիտեն Հայոց Ցեղասպանութեան եւ Ղարաբաղում տեղի ունեցածի մասին: Բայց ոչ ոք ոչինչ չի անում: Այնպէս որ, ինձ անհանգստացնում է ոչ թէ ղարաբաղցիների ճակատագիրը, այլ այն, որ ոչ ոք չի միջամտել: Սա Հայոց Ցեղասպանութեան եւ Ղարաբաղի ամենաիւրայատուկ յատկանիշն էր: Բոլորը գիտէին, բայց ոչ ոք չմիջամտեց:

ՆԱԶԱՆ ՕԶՋԱՆ.- Իսկ Գազա՞ն:

ԴՈԿՏ. ՌՈՅ ՔՆՈՔ.- Այնտեղ նոյնպէս ցեղասպանական բռնութիւններ են տեղի ունենում: Նայելով նմանութիւններին՝ պաղեստինցիները երբեք երկիր չեն ունեցել. հայերի պարագայում էլ է նոյնը: Ի հարկէ, կայ Հայաստանի Հանրապետութիւն, բայց սա որպէս զգացում եմ ասում: Սա նմանութիւն է: Նաեւ, այո, եղել է յարձակում Հոկտեմբերի 7ին, ի հարկէ եղել է արձագանք, ես դա կարող եմ հասկանալ, բայց չեմ կարող հասկանալ, թէ ինչ մակարդակի վրայ են սպաննել խաղաղ բնակչութեանը: Ես իրաւաբան չեմ, իրաւաբանօրէն չեմ կարող սա անուանել, բայց որպէս պատմաբան կարող եմ ասել, որ սա ցեղասպանական բռնութիւն է: Միեւնոյն ժամանակ, Իսրայէլի կառավարութեան կողմից օգտագործուող ատելութեան լեզուն եւ ատելութեան խօսքը նոյնպէս ցեղասպանական բռնութիւն է: Քանզի ցեղասպանութիւնը գործողութիւն կամ շարժում չէ, այն գործընթաց է: Այսինքն՝ ցեղասպանութիւնը պէտք է դիտարկել որպէս գործընթաց, այլ ոչ թէ որպէս ակնթարթային գործողութիւն: Սա կարելի է տեսնել, երբ նայում ես Ղարաբաղին, օրինակ, ադրբեջանական քարոզչութիւնը դեռ շարունակւում է: Նրանք լռեցնում են Ղարաբաղի մշակութային ժառանգութիւնը: Կարծում եմ, երբ բոլոր Միներվաներն իրենց տեղում լինեն, պատմաբանները կարող են իրենց վերջին խօսքը ասել:

«ԱԿՈՒՆՔ»