Գերմանահայ Պատմաբանը Կ՛ահազանգէ. «Հալէպի Մէջ Պահուած Ցեղասպանութեան Հայերէն Արխիւները Կ՛ոչնչացուին Մեր Աչքերուն Առջեւ»

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Էլքը Հարթման. «Եթէ Ցեղասպանութեան թեման հանենք, այլապէս մենք երկխօսութեան պէտք չունինք թուրքերուն հետ»:
Գերմանացի պատմաբան Էլքը Հարթմանի մայրը հայ է: Անոր ուսումնասիրութիւններուն գլխաւոր առանցքը Օսմանեան կայսրութեան վերջին շրջանի հատուածն է: Ան մասնագիտութեամբ իսլամագէտ-օսմանագէտ է եւ ուսած է Պերլինի համալսարանի Իսլամագիտութեան հիմնարկին մէջ, ապա պաշտօնավարած այնտեղ՝ 2003-2008 շրջանին, իսկ ներկայիս կ՛աշխատի իր տոքթորական աւարտաճառին վրայ, որ կը կրէ «Զինուորագրութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ» խորագիրը: Էլքը Հարթմանն իր ամուսնոյն՝ Վահէ Թաշճեանին հետ 2010 թուականին հիմնած է «Յուշամատեան» կայքը:
Հարթման յառաջիկայ Ապրիլէն մինչեւ Յուլիս, որպէս այցելու դասախօս, պիտի դասաւանդէ Գերմանիոյ «Halle»ի համալսարանին մէջ՝ նիւթ ունենալով «Օսմանեան կայսրութեան մէջ քրիստոնեայ համայնքները» թեման:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ.- Ինչո՞ւ օսմանագիտութիւնը ընտրեցիք որպէս մասնագիտութիւն:
ԷԼՔԸ ՀԱՐԹՄԱՆ.- Երբ պատմութիւն ուսանեցայ, նկատեցի, որ եւրոպական պատմագիտութեան մէջ օսմանագիտութիւն չկայ: Երեւելի էր նաեւ, որ Օսմանեան կայսրութեան պատմութիւնը պէտք է մաս կազմէր եւրոպական պատմագիտութեան: Յետոյ, աւելի ուշ, երբ սկսայ արեւելագիտութեամբ զբաղելու, նկատեցի, որ օսմանեան պատմութեան մէջ հայերը չկան: Այս բոլորէն ետք, զգացի, որ պէտք է օսմանագիտութեամբ զբաղիմ, որպէսզի աւելի լաւ հասկնամ Եւրոպայի պատմութիւնը ու նաեւ՝ հայ ժողովուրդին պատմութիւնը:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ.- Դուք ձեր ամուսնոյն՝ պատմագէտ Վահէ Թաշճեանին հետ 2010ին հիմնեցիք «Յուշամատեան» կայքը: Կարելի՞ է այդ մասին պատմել:
ԷԼՔԸ ՀԱՐԹՄԱՆ.- Ուրեմն ըսեմ, որ «Յուշամատեան»ը հիմնեցինք 2010ին, Վահէ Թաշճեանին հետ: Ծրագիրը հիմնուեցաւ վերը նշուած մտահոգութիւններուն հիման վրայ, այսինքն, պատմագիտութեան մէջ նկատուած բացը լրացնելու համար: Կայքը առիթ կու տար զարգանալու, տարածուելու ու մեծնալու: Մարդիկ կրնային իրենց մասնակցութեամբ լրացնել այդ բացերը, անոնք իրենց նկարներով, գիտելիքներով եւ ունեցած տուեալներով կրնային օգնել, որ կայքը աճի: Ըսեմ նաեւ, որ կայքը «interactive» (փոխադարձ-Խմբ.) է եւ կրնայ նոր ձեւով կամուրջ հանդիսանալ հայութեան զանազան սերունդներուն, ինչպէս նաեւ՝ հայութեան եւ այլ ժողովուրդներուն միջեւ:
Կայքը առանց միջնորդներու, առանց հաստատութեան, առանց հեղինակութիւններու կը հասնի ամէն տուն: Կը հասնի մինչեւ Պիթլիս եւ Վան: Կը հասնի մեր ժողովուրդի որեւէ հատուածին՝ առանց միջնորդութիւններու: Ասոնք են մեծ առաւելութիւնները: Իսկ պատմագիտական առումով, մենք կը փորձենք հաւաքել այն նիւթերը, յուշերը, լուսանկարներ ու ձայնագրութիւններ, որոնք կապ ունին ու կը վերաբերին հայոց կեանքին, յատկապէս՝ Օսմանեան կայսրութեան մէջ, 1915 թուականէն առաջ:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ.- Եւրոպայի մէջ նկատելի է, որ հայ-թրքական երկխօսութիւն ստեղծելու փորձեր կան: Ի՞նչ ունիք ըսելիք այս ուղղութեամբ, յատկապէս, որ Գերմանիոյ մէջ, մանաւանդ դուք, նմանօրինակ հաւաքի մը մասնակցած էք:
ԷԼՔԸ ՀԱՐԹՄԱՆ.- Ճիշդը, մենք այս առումով շատ սորվելիք ունինք գերմանական փորձէն: Անոնք անդրադարձած են իրենց պատմութեան եւ լաւ գիտեն իրենց յանցանքները ու սխալները: Գալով ձեր հարցումին, յայտնեմ, որ ես մասնակցեցայ «Speaking to One Another» խորագիրով ծրագիրի մը, որուն նպատակներէն էր երկխօսութիւն ծաւալել հայերու եւ թուրքերու միջեւ: Այդ ծրագիրին մէջ կային հայեր, որոնք եկած էին Հայաստանէն, Պոլիսէն, գաւառներէն ու անգամ անոնց մէջ կային թրքացած ու իսլամացած (թերեւս նաեւ՝ իսլամացուած-Ս.Ա.) հայեր: Բայց զարմանալին այն էր, որ այդ հաւաքին ընթացքին ես ոչ մէկ թուրք դահիճի զաւակը, թոռը կամ ծոռը տեսայ: Յետոյ մտածեցի, որ եթէ մենք երկխօսութեան մասին պիտի խօսինք, ապա ո՞ւր էր թուրքը: Եթէ պիտի խօսէինք երկխօսութեան եւ հաշտեցման մասին, ապա ատոր մէջ խնդրոյ առարկան 1915-1916 թուականներուն գործուած Ցեղասպանութեան խնդիրն էր: Այս ծրագիրին մէջ միշտ կը շեշտուէր, որ պայման չէր, որ անցեալին մասին շատ խօսինք եւ պայման չէր նաեւ, որ շեշտէինք Ցեղասպանութեան եղելութիւնը: Բայց ինծի համար ճիշդ Ցեղասպանութեան թեման է, որ հայերը եւ թուրքերը ի մի պիտի բերէ երկխօսութեան մէկ սեղանի շուրջ:
Եթէ Ցեղասպանութեան թեման հանենք, այլապէս մենք երկխօսութեան պէտքը չունինք թուրքերուն հետ: Այո՛, հանդիպումները շատ կարեւոր են: Ու հասկնալի է նաեւ, որ անոնք, որոնք Թուրքիոյ մէջ կ՛ապրին, անոնց համար դժուար է խօսիլ Ցեղասպանութեան մասին: Իսկ ինչ կը վերաբերի Գերմանիոյ, կարեւոր է, որ գերմանացին պէտք չէ Թուրքիոյ մէջ ապրող մարդոց տեսակէտը որդեգրէ: Գերմանացին պէտք է բարձրաձայն խօսի, ու պէտք է հայերուն դէմ իրականացուած ջարդը իր անունով անուանէ:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ.- Յառաջիկայ տարի մենք պիտի նշենք Ցեղասպանութեան հարիւրամեակը: Այս առումով, կրնա՞ք խօսիլ այն արխիւներուն մասին, ուր կարեւոր նիւթեր կան այդ թեմայով եւ արդեօք որոշ ընելիքներ կա՞ն այս ուղղութեամբ:
ԷԼՔԸ ՀԱՐԹՄԱՆ.- Հսկայական գործ ունինք ընելիք: Պատմագիտական նիւթերը բաւական շատ են: Եւ շատ են յատկապէս հայերէնով գրուած արխիւները: Անհատներու գրած պատմութիւներն ալ բաւական են, եւ այդ արխիւներուն կարեւոր մէկ տոկոսը կը գտնուի Հայաստանի մէջ: Իմ ցարդ կատարած ուսումնասիրութիւններէս կարողացած եմ պարզել, որ 19րդ դարու Օսմանեան կայսրութեան սահմաններուն մէջ ապրած հայութեան մասին շատ քիչ գրուած է: Արխիւային հզօր ժառանգութիւն կայ ու մեր գլխաւոր կեդրոնացումի առանցքը պէտք է ըլլան հայկական արխիւները: Ի վերջոյ, որովհետեւ մենք է որ հայերէն գիտենք, եւ օտարը դժուար թէ գայ եւ հայերէն սորվի ու գիտաշխատութիւններ ընէ: Կան նաեւ օսմանեան աղբիւրները, բայց գլխաւոր աղբիւրները, ըստ իս, հայկական աղբիւրներն են: Մենք պէտք է կարդանք ու արժեւորենք մեր աղբիւրները ու տէրը դառնանք այդ պատմութեան:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ.- Ո՞ւր կը գտնուին հայկական աղբիւրները այսօր:
ԷԼՔԸ ՀԱՐԹՄԱՆ.- Իմ նշած կարեւորագոյն աղբիւրները եկեղեցական արխիւներու մէջ են: Այդ արխիւները կը գտնուին Հայաստան, Պոլիս ու Երուսաղէմ: Չմոռնանք անշուշտ Հալէպը, ուր այսօր տխուր ու մտահոգիչ իրավիճակ կը տիրէ:
Մեր աչքերուն առջեւ Հալէպ քաղաքն ու հայկական գաղութը կը քանդուին, ու մենք չենք կրցած պէտք եղածին չափ օգտուիլ ու փրկել այդ արխիւները: Հոն կան անձնական արխիւներ ու լուսանկարներ, եւ Հալէպը յայտնի է անհատական արխիւներու հարուստ հաւաքածոներով: Հալէպի մէջ, հայերու տուներուն մէջ նոյնիսկ շատ կարեւոր արխիւներ կային: Ուղղակի ցաւ կը պատճառէ այս բոլորը վերյիշելը:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ.- Իսկ Հայաստանի՞ մասին:
ԷԼՔԸ ՀԱՐԹՄԱՆ.- Հայաստանի մէջ ալ քիչ չեն այդ արխիւները: Կան անհատներու յուշեր եւ անհատական արխիւներ, որոնք թանգարաններու մէջ են եւ քիչ ուսումասիրուած են: Ճիշդ է, որոշ աշխատանք կը տարուի այս ուղղութեամբ, բայց տակաւին կոթողային գործ մը կայ, որ պէտք է առաջ տարուի:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ.- Պատմեցիք, թէ Պէյրութի մէջ, երբ «Յուշամատեան»ի աշխատանքներու ծիրին մէջ իրեր կը հաւաքէիք, անհատ մը մօտեցած էր ձեզի ու ըսած, թէ երէկ ինք ահագին իրեր աղբը թափած է, ու դուք պատասխանած էիք անոր՝ ըսելով. «Լաւ կ՛ըլլար, որ ձեր ունեցած իրերը ոչ թէ աղբը թափէիք, այլ այդ գանձերը ընդունող վայրը մենք ըլլայինք»: Ի՞նչ կարելի է ըսել այս առումով:
ԷԼՔԸ ՀԱՐԹՄԱՆ.- Ճիշդը, այո, այդպէս պատահեցաւ: Գիտէք, մեր բուն խնդիրը այն է, որ վերապրողները իրենց հետ բերած ու պահած էին իրեր, որոնք իրենց համար շատ մեծ նշանակութիւն ունէին: Ըլլայ նկար, բաղնիքի թաս կամ ընտանիքի շերեփ: Այսպիսի իրեր մէկ կամ երկու սերունդ կը պահէ, բայց երրորդ ու չորրորդ սերունդը իր պահարանին մէջ եղող իրերը կը ժողուէ ու, ցաւօք, օր մը աղբը կը թափէ: Հին ապրանքները, երբ կորսնցնեն պատմութիւն մը փոխանցելու ներուժը, կը դառնան անխօս ու անիմաստ: Ատոր համար ալ մարդիկ կը թափեն այդ «անարժէք» դարձած ապրանքները:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ.- Ինչպէ՞ս անարժէք կը դառնան այդ իրերը:
ԷԼՔԸ ՀԱՐԹՄԱՆ.- Երբ իր մը կը կորսնցնէ իր պատմելու ուժը, կը դառնայ անիմաստ: Երբ յիշատակը կը կորսուի, իրը կը դառնայ համր ու անխօս, հետեւաբար՝ անարժէք: Ատոր համար ալ այդ իրերը, ցաւօք, կը նետուին աղբաման: «Յուշամատեան»ի նպատակներէն է նաեւ այս իրերը պահել եւ պահպանելը: Մեր նպատակն է այդ գտնուած իրերը թուայնացնել ու եթէ հնարաւոր է, անոնց պատմութիւնները արձանագրել ու թուայնացնել:
Ցեղասպանութեան գլխաւոր տուժողները արեւմտահայ հատուածներն են, որոնք այսօր տարածուած են ու կ՛ապրին աշխարհով մէկ: Նկատելի է նաեւ, որ այսքան երկար ժամանակէ ետք, Սփիւռքը լուրջ ծրագիր մը չունի Ցեղասպանութեան ճանաչման խնդիրը առաջ մղելու ու աւելի կարեւորը՝ այդ հանգրուանէն ետք իրականցուելիք մեքանիզմներուն կապակցութեամբ լուրջ առաջադրութիւններ տակաւին չեն երեւիր:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ.- Դուք, որպէս պատմաբան, ի՞նչ կը մտածէիք այս առումով, մանաւանդ, որ ձեր խօսքը կրնայ որպէս գիտական հիմք ծառայել:
ԷԼՔԸ ՀԱՐԹՄԱՆ.- Ես պիտի ուզէի, որ մենք ոչ միայն մեր մեռնիլը, այլ նաեւ մեր կեանքը յիշենք: Մենք պէտք է մեր պատմութեան տէրը ըլլանք ու եթէ մինչեւ օրս ահագին բան կորսնցուցած ենք, ինչպէս՝ հող, կոթող, եկեղեցի եւ մեծ հարստութիւն, ապա այդ կորուստներուն դիմաց մենք ունինք մեր յիշողութիւնը:
Արեւմտահայաստանի ողջ տարածքէն մեզի մնացածը մեր յիշողութիւնն է, ու մենք պէտք է պահենք այդ յիշողութիւնը: Ողբին մասին ըսելիք չունիմ: Սգալն ալ բնական դրոյթ է, բայց պէտք է լաւատես աչքերով նայինք ապագային: Ողբին կողքին, կը հաւատամ, որ պէտք է յիշենք կեանքը ու ճիգ ընենք վերակենդանացնելու մեր անցեալը: