ՎԱՐԴՈՒՀԻ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ
Աւելի քան մէկ դար է մեզ բաժանում այն ժամանակաշրջանից, երբ հայոց աշխարհում, ՀՅ Դաշնակցութեան ճամբով ծնունդ առաւ մեր ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարի զինուորագրուած ֆետայիների անմահ սերունդը: Սերունդ, որ իր կատարած գործով ծնունդ տուեց յեղափոխական ոգեշունչ երգերին, որոնք, տասնամեակներ շարունակ ժողովուրդը երգում է ամէն առիթով: Սերունդ, որ ի յայտ բերեց անձնազոհ եւ քաջարի, անմահ հերոսներ:
Հերոսական այդ սերնդի երկու նուիրեալների՝ Գէորգ Չաւուշի մահուան 105րդ եւ Սօսէ Մայրիկի մահուան 60րդ տարելիցներին էր նուիրուած այն անմոռանալի երեկոն, որ տեղի ունեցաւ Կիրակի, Յունիս 3, 2012ին, երեկոյեան ժամը 7ին, Կլենտէյլի Ս. Աստուածածին եկեղեցու «Բ. Պետրոսեան» սրահում, աւելի քան հինգ հարիւր հոգու ներկայութեամբ, որոնցից ոմանք, տեղ չլինելու պատճառով՝ ստիպուած եղան հեռանալ սրահից, իսկ մի մասն էլ ստիպուած էին ոտքի վրայ մնալ երեկոյի ընթացքին: Յուշ-երեկոն կազմակերպուած էր ՀՅԴ «Ահարոնեան» կոմիտէութեան Հանրային կապի յանձնախումբի կողմից:
Հնչեցին ամերիկեան եւ հայկական հիմներգերը՝ կատարողութեամբ սիրուած երգիչ Արա Սահակեանի: Ապա, Հանրային կապի յանձնախումբի անունով ներկաներին եւ «Ահարոնեան» կոմիտէութեան ընկերներին ուղղուած ողջոյնի խօսքով երեկոյի բացումը կատարեց հանդիսավար Հուրիկ Ֆուրնուզեանը՝ նշելով Գ. Չաւուշի զարմիկ Մամիկոն Մելքոնեանի եւ իր կնոջ՝ Թագուհու, ինչպէս նաեւ՝ Սօսէ Մայրիկի քրոջ դստեր Փառանձեմ Կարապետեանի ներկայութիւնը: Ներկայ էին նաեւ արցախեան պայքարի ազատամարտիկներ, ներկայիս՝ Ամերիկայի Հայ վետերանների միութեան մի խումբ անդամներ:
«Սօսէի յիշատակը տիրական է մեր նորագոյն պատմութեան մէջ, որովհետեւ տարբեր ժամանակներու եւ պայմաններու մէջ ապրելով հանդերձ, իր խօսքով թէ գործով, իր կեանքի օրինակով կը շարունակէ ուղեցոյց ըլլալ յաջորդական սերունդներուն, կը շարունակէ Հայ Դատի փարոս մը ըլլալ աշխարհով մէկ ցրուած հայութեան բեկորներուն», նշեց օրուան առաջին բանախօսը՝ Սոնա Զէյթլեանը: Այնուհետեւ յիշեց Սօսէ Մայրիկը բնորոշող չորս կարեւոր երեւոյթներ.
Առաջին՝ ազգային ծառայութիւն. դեռեւս վաղ հասակից Սօսէն հետաքրքրութեամբ էր լսում բռնաճնշումների դէմ պայքարող համագիւղացիների պատմութիւնները: 13-14 տարեկանում ամուսնանում է Սերոբի հետ, իսկ 1895ին զինուորագրուելով հայրենիքի փրկութան գործին՝ միանում է Սերոբի ֆէտայական խմբին: Դառնալով նրա անբաժան ընկերն ու զինակիցը՝ նրա բացակայութեան ժամանակ Սօսէն ստանձնում է նաեւ խմբի հրամանատարութիւնը՝ իր
խիզախութեամբ արժանանալով բոլորի յարգանքին: Այդ օրերին է, որ նա վաստակում է Սասնոյ լեռներու Բազէ անուանումը:
«Երկրորդ յատկանշական գիծը՝ քաջութիւնն է», նշեց բանախօսը՝ պատմելով Սերոբ Աղբիւրի՝ մատնիչի կողմից թունաւորուելն ու հերոսական նահատակութիւնը, իր զաւակի եւ եղբայրների մահը: Այս ամէնի ականատեսն էր հաւատարիմ զինակիցը՝ Սօսէն, որը չկորցնելով իր արիութիւնը, խլելով անշնչացած ամուսնու հրացանը՝ շարունակում է կրակել, մինչեւ ինքն էլ ծանրօրէն վիրաւորւում է. նրա խիզախումը արժանանում է նոյնիսկ թուրք հրամանատարի հիացմունքին եւ նա պատուիրում է նրան ձեռք չտալ եւ բուժումը ապահովել:
Նշուեց երրորդ յատկանիշը՝ հաւատարմութիւնը, որ նա հաւատարիմ մնաց իր սկզբունքներին եւ հակառակ իր դառնաղէտ կեանքին, Սօսէն «բարոյական ուժը ունէր տոկալու եւ հաւատալու, թէ պէտք էր միշտ յիշել նահատակները, անոնց սկսած գործը եւ անկատար մնացած երազները, որպէսզի անոնց օրինակը ներշնչումի աղբիւր դառնար նորագիրներուն, եւ հայրենիքի փրկութեան սուրբ գործը շարունակուէր»:
Չորրորդ՝ Սօսէ Մայրիկ անուանուեց բոլորի կողմից: Յետագայում, Եգիպտոս հաստատուելով՝ այնտեղ եւս սէր եւ յարգանք ստացաւ երիտասարդութեան կողմից, որ բոլորուելով իր շուրջ՝ սիրով լսում էին ֆէտայիների հերոսական կեանքի պատմութիւնները: Սօսէ Մայրիկի կերպարի նկարագրային ամփոփ եւ հետաքրքրական խօսքը Ս. Զէյթլեան աւարտեց հետեւեալ բառերով. «Ամբողջ կեանք մը իր ժողովուրդի ցաւերով տառապող եւ յաղթանակներով հպարտացող հայուհի Սօսէն, մինչեւ վերջ իր գաղափարի ընկեր-ընկերուհիներուն յարգանքը եւ հոգատարութիւնը վայելեց եւ մնաց ու պիտի շարունակէ մնալ բոլորին սիրելի Սօսէ Մայրիկը»:
Հայոց ազատագրական պայքարի նուիրեալներից՝ Գէորգ Չաւուշի մահուան 105րդ տարելիցի առթիւ, Յովիկ Սալիպա ներկայացրեց մեծ ֆէտայիի կեանքն ու գործունէութիւնը: Նախքան նիւթին անցնելը՝ բանախօսն անդրադարձաւ ֆէտայիներին ծնունդ տուող իրականութեան եւ պատճառներին՝ նշելով. «ՀՅ Դաշնակցութեան արիւնօտ դրօշի վրայ երդուեցան սերունդներ, երբեմն ալ՝ դէպի մահ գացին: «Ազատութիւն կամ մահ» գրուած դրօշը ուղեցոյց եղաւ ՀՅԴ գաղափարախօսութեան. այդ կու գար այն յստակ հեռատեսութենէն, թէ գոյատեւումին սպառնացող վտանգը մահացու էր, ժողովուրդը չէր կրնար ապրիլ ստրկութեան մէջ, եւ անտեսելով մահը՝ ֆէտայիները նետուեցան պայքարի: Փառք ու պատիւ զարթօնքի այդ սերունդին: Այս երկուքի յուշ-երեկոյին ձեզ

կը ներկայանամ այն հաւատով, որ մեր ժողովուրդը պիտի յաղթանակէ, որ մեր ժողովրդի ապագան փայլուն է, որ միասնաբար պիտի կերտենք այն հայրենիքը, որի համար Սօսէ Մայրիկն ու Գէորգ Չաւուշը պայքարեցան»:
Բանախօսը նշեց հերոս ֆէտայիի կեանքից զանազան դրուագներ: Արաբոյի կերպարով ոգեշնչուած Գ. Չաւուշը, նրա ձերբակալութիւնից յետոյ վարում է թափառական կեանք, ապա՝ 1891ին միանալով Մուրադի խմբին՝ մասնակցում է Սասունի կռիւներին, այնուհետեւ՝ ձերբակալութիւն եւ փախուստ բանտից: Որոշ ժամանակ մնալով Մշոյ Առաքելոց վանքում՝ հեռանում է դէպի Սասուն՝ Ախլաթում, միանալու Սերոբ Աղբիւրին:
Ներկայացուեց նաեւ Սուլուխի կռիւը, Քէօսէ Պինպաշու եւ Գ. Չաւուշի հանդիպումն ու վերջինիս նահատակութիւնը՝ 1907ին: Յ. Սալիպայի վերջին խօսքերը հնչեցին որպէս պատգամ՝ ուղղուած մեր ժողովրդին. «Այս հաւաքը կը միտի Սօսէ Մայրիկի եւ Գէորգ Չաւուշի գործի սերմերը ցանել մեր ժողովրդի մէջ: Այսօր, աւելի քան երբեք, կարեւոր է ֆէտայիների եւ Արցախեան Ազատամարտի նորօրեայ հերոսների կեանքն ու գործը փոխանցել մեր սերունդին՝ որպէս ոգեշնչում: Միշտ յիշենք, որ այն ժողովուրդները, որոնք չեն յիշեր իրենց անցեալը, դատապարտուած են ձախողութեան»:
Դասախօսութեան կողքին պատրաստուած էր գեղարուեստական ճոխ յայտագիր, որին իրենց մասնակցութիւնը բերեցին գաղութիս սիրուած արուեստագէտներ: «Լիլիա» պարախմբի սաները (ղեկ. Լիլիա Մարգարեան) գեղեցիկ տարազներով ներկայացրին հայկական երկու պարեր՝ արժանանալով ներկաների հիացմունքին: Հաճելի անակնկալ էր նորահաս երգիչ Տօնէի ինքնակամ ելոյթը. իր գեղեցիկ ձայնով նա կատարեց Գէորգ Չաւուշին նուիրուած մէկ երգ: Ներկաների ծափողջոյնների ներքոյ բեմ բարձրացաւ նաեւ ժողովրդի սէրը վայելող, «Կանթեղ» հեռուստաժամի խօսնակ, երգիչ Գէորգ Չաքմանեանը՝ կատարելով ժողովրդական երկու երգեր. ոգեւորուած ներկաները սկսեցին ձայնակցել երգչին: Գեղարուեստական յայտագիրը հասաւ իր բարձրակէտին, երբ յեղափոխական խրոխտ երգերի կատարումով ելոյթ ունեցաւ սիրուած երգիչ Արա Սահակեան՝ ունկնդրին ներկայացնելով երգերի մի փունջ՝ «Գարահիսար լերան լանջին», «Գնդակ որոտաց», «Ագուլիսցի քաջ պատանի», ինչպէս նաեւ Գ. Չաւուշին ու Սօսէ Մայրիկին նուիրուած այլ երգեր, իսկ վերջում՝ «Ձայն մը հնչեց Էրզրումի հայոց լեռներէն»ը, դահլիճի ոգեւորութիւնը հասցնելով իր գագաթնակէտին: Ոգեւորութիւնն այնքա՛ն մեծ էր, որ այն վերածուեց ժողովրդային տօնախմբութեան:
Ձեռնարկը, որպէս յարգանքի տուրք, նուիրուած էր հին ու նոր ֆէտայիներին եւ բոլոր այն հերոսներին, որոնք պայքարեցին՝ ընդդէմ բռնութեան, հալածանքի ու յանուն հայրենիքի ու ժողովրդի փրկութեան, եւ հերոսաբար ընկան ազատութեան ճանապարհին: