Հայաստանը Աշխարհաքաղաքական Մեծ Խաղի Որոգայթում

ՍՏԵՓԱՆ ԹՕՓՉԵԱՆ

Իրանի հետ երկխօսութիւնից, ՄԱԿը վերակազմելուց մինչեւ գլոբալ տաքացման, վիճելի խնդիրները լուծելու, «մեր միասնական ապագան կազմակերպելու համար» ԱՄՆ-ԵՄ, ԱՄՆ-Ճապոնիա մոդելի նմանութեամբ ԱՄՆ-Չինաստան՝ հզօրագոյն հնարաւորութիւններով երկու երկրների համընդգրկուն գործակցութեան անհրաժեշտութիւնը Զբիգնեւ Բժեզինսկին հիմնաւորում է հետեւյալ իրողութեամբ. «Ամրացող եւ հզօրացող Չինաստանը արդի համաշխարհային մասշտաբով ռեւիզոնիստական տէրութիւն է այն իմաստով, որ ձգտում է զգալիօրէն փոխել համաշխարհային ճարտարապետութիւնը։ Սակայն փոփոխութիւնների փորձում է հասնել համբերութեամբ, ողջամտութեամբ եւ խաղաղութեամբ»։ Հենրի Քիսինջերը նոյնպէս նշում է. «Գլոբալ տնտեսակարգի նոր մոդելն առաջիկայ տարիներին մեծապէս կախուած է ամերիկա-չինական յարաբերութիւնների բնոյթից»։ Արդի ֆինանսական ճգնաժամը բացայայտեց գլոբալ շոկը մեղմացնող տնտեսական ինստիտուտների գոյութեան, ինքնակարգաւորուող համաշխարհային շուկայի սկզբունքի անհիմնութիւնը, եւ հակառակ դրան՝ ազգային իշխանութիւնների ղեկավարուելը առաւելաբար ներքաղաքական շահերով )տես Մ. Միքայէլեանի «Ճգնաժամը վերափոխել յոյսի» յօդուածը «ժամանակ», Լ. Ա., 15 Յունուար, 2009(։ Արեւմտեան քաղաքականութեան ընթացքն ուղղորդող այս երկու ականաւոր դէմքերը աւելի քան իրաւացի են – վերակառուցումն անխուսափելի անհրաժեշտութիւն է։ Քիսինջերի ընդգծումով՝ բոլոր երկրները ստիպուած վերանայելու են իրենց առաջնայնութիւնները եւ միջազգային կարգուկանոն կը ստեղծուի, եթէ ձեւաւորուի համատեղ առաջնայնութիւնների համակարգ։
Կարող ենք վստահօրէն ասել, որ հակառակը՝ երկրների, զուտ եսամոլական շահերով թելադրուած, առաջնայնութիւնների գերադասումը ի վնաս միւսների, կը տանի համաշխարհային աննախադէպ աղէտի։ Քիսինջերն ու Բժեզինսկին փորձում են հեռու նայել, ի տարբերութիւն շատ տէրութիւնների ղեկավարների։ Որքան էլ տարօրինակ թուայ, դրա վկայութիւններից է, երկրագնդային բարձունքից դիտելիս՝ սովորական թուացող այնպիսի փաստաթղթի գոյութիւնը ինչպիսին ի սկզբանէ ձախողութեան դատապարտուած հայ-թուրքական արձանագրութիւններն էին։ Թերեւս առանձնապէս մեծ խնդիր չտեսաւ դրանցում նաեւ ՀՀ արտգործնախարարը, երկու կողմի պարտաւորութիւն համարելով արագ վաւերացումն ու համաձայնութիւնները կեանքի կոչելը։ Իրենց համար ոչ մի էական վտանգ չտեսնելով, փաստաթուղթը գոհունակութեամբ ընդունեցին արեւմտեան երկրների կառավարութիւնների շատ բարձրաստիճան ներկայացուցիչներ։ Պնդեցին նաեւ, թէ դրանցում ոչ մի վտանգ չկայ նաեւ հայութեան համար։ Մինչդեռ, յստակ է, որ վաւերացնելով այդ արձանագրութիւնները ՀՀ իշխանութիւնները կը կորցնէին թէ Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման, թէ Արցախի Հանրապետութեան անկախութեան, թէ Հայաստանի բռնագրաւուած տարածքների վերադարձի խնդիրները միջազգային իրաւունքի հիման վրայ պաշտպանելու հնարաւորութիւնը։ Աւելին, միջազգային այն ուժերը, որոնց շահերը կը պահանջեն վերացնել Հայաստանը քարտէզի վրայից, կը ստանան դրա իրաւական հնարը, կը փորձեն վերականգնել Ադրբեջանի «տարածքային ամբողջականութիւնը» ըստ վաւերացուած արձանագրութեան պայմանի. «Վերահաստատելով հաւասարութեան, ինքնիշխանութեան, այլ պետութիւնների ներքին գործերին չմիջամտելու, տարածքային ամբողջականութեան եւ սահմանների անխախտելիութեան սկզբունքները յարգելու իրենց երկկողմ եւ բազմակողմ պարտաւորութիւնները» )այն էլ՝ «վերահաստատելով», իբր մինչ այդ հաստատուած էր(։ Յայտնի է, Հայաստանը խեղդամահ կը լինի Արցախի ապա եւ երկկողմանի թուրքադրբեջանական հարուածներով Զանգեզուրի կորստով, անջատումով Իրանից )չի բացառւում եւ Վրաստանից–շարունակւում է æավախքը հայաթափելու, Հայաստանի սահմանը թրքալեզուներով խցանելու քաղաքականութիւնը, իմիջիայլոց, միայն Ադրբեջանից 17 հազար մցխեթցի թուրք վերադառնալու է Վրաստան, գումարուելով արդէն վերադարձածներին(։
Թուրքական «Ենի Շաֆաք» թերթում դոկտ. Սեդադ Լաչիները Ամերիկա-Հայաստան յարաբերութիւնները ներկայացրել է Արեւմուտքի դաշնակից Վրաստան-Թուրքիա-Ադրբեջան ճակատի շահերի դիրքից, պնդելով, որ Ամերիկան խելացի քաղաքականութիւն չի վարում նեցուկ կանգնելով Հայաստանին։ Գործակցութիւնը սերտացնելով այդ ճակատի հետ, Ամերիկան կը հասնէր Կասպից ծովի շրջան եւ Միջին Ասիա «Թուրքիայից մինչեւ Չինաստան երկարող այդ ճակատի շնորհիւ Ռուսիայի եւ Իրանի ազդեցութիւնները եւս կը նուազէին։ Սակայն բացի Բաքու-Թիֆլիս-æեյհան խողովակաշարից, Ամերիկան բաւականաչափ զօրակցութիւն չցուցաբերեց Վրաստանին եւ Ադրբեջանին, ընդհակառակը… աւելի Հայաստանին զօրավիգ եղաւ» վնասելով էներգակիրների իւրացման բազմաթիւ ծրագրեր )տես Գ. Մանոյեանի սիւնեակը «Ասպարէզ»ում 5 մարտ, 2010(։ Պանթուրքիզմի ծրագրի իրականացման մէջ յստակ է Արեւմուտք-եռեակ նման յարաբերութեան դերը։ Երջանիկ ապուշ պէտք է լինել, չհասկանալու համար, թէ արձանագրութիւնների վաւերացումից յետոյ անգամ հայ-թուրքական սահմանը բացուի, էլ չի փակուի, քանի որ բաց սահմանները Եւրոմիութեան անդամ դառնալու նախապայմաններից են։ Թուրքիայի համար, թուրքական վիթխարի գերպետութեան ստեղծման հեռանկարով Ադրբեջանին միանալը  անհամեմատ կարեւոր է։
Իշխող Հանրապետական  կուսակցութեան խօսնակ Էդ. Շարմազանովին թւում էր ԱՄՆի համար Թուրքիան այնքան անկարեւոր է, որ եթէ մինչեւ 2009ի Դեկտեմբերի 7ը Թուրքիայի խորհրդարանը «…արձանագրութիւնների մասին դրական եզրակացութիւն չհրապարակի, ապա Վաշինգտոնում Թուրքիայի վարչապետին ոչ թէ գրկաբաց չեն դիմաւորի, այլ ընդհանրապէս չեն ընդունի» )«Նոր Հայաստան», Նոյեմբեր 12, 2009(։ Իշխող կուսակցութիւնն իր խօսնակով ու առաջնորդով կ՛ազատուե՞ն արդեօք քաղաքական-դիւանագիտական ծանծաղամիտ ու ինքնավստահ դիլետանտիզմից ծագած նման պատրանքներից։ Էրդողանին ոչ միայն ընդունեցին ինչպէս պատշաճ էր, այլեւ ԱՄՆի նախագահի հետ կէս ժամ նախատեսուած զրոյցը տեւեց աւելի քան մէկ ժամ։ Էրդողանը նորից յիշեցրեց, թէ ԼՂ խնդիրը խոչընդոտում է թուրք-հայ յարաբերութիւնների բնականոնացմանը։ Ըստ թուրքական մամուլի՝ խօսելով աշխարհում Թուրքիայի ազդեցութեան զօրացման մասին, Էրդողանին «իմ ընկերը» կոչելով, ցանկութիւն յայտնելով նրա հետ աշխատել երկար տարիներ, Օբաման Թուրքիան որակեց ոչ աւելի, ոչ պակաս՝ «համաշխարհային խաղաղութեան տիպար երկիր» )«Ասպարէզ», 9 դեկտեմբեր, 2009(։ Այս դիրքորոշումը, Թուրքիա-Իսրայէլ վերջին հակասութիւններից )Գազա օգնութիւն տանող թրքական նաւի ընթացքը կասեցնել փորձող իսրայէլցի զինուորների ընդհարման ժամանակ ինը թուրքի զոհուելն ու մի քանի տասնեակի վիրաւորուելը(, ՄԱԿի ապահովութեան խորհրդում ԱՄՆին հակառակ ի պաշտպանութիւն Իրանի քուերակելուց, որոնց հետեւանքով Թուրքիայի հանդէպ ամերիկեան քաղաքական շրջաններում առաջացած դժգոհութիւններից յետոյ էլ, չփոխուեց։
Վերջերս իտալական «Չատտորտա Դրլլայ Սրտա» օրաթերթին տուած հարցազրոյցում ԱՄՆի նախագահ Բարաք Օբաման հաստատեց, որ Թուրքիան պէտք է դառնայ Եւրոմիութեան անդամ, այլապէս դաշինքներ կը փնտրի Արեւմուտքից դուրս. «Թուրքիան Արեւմուտքի համար ահռելի ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող, միշտ Արեւելքն ու Արեւմուտքը միացնող երկիր է։ Այն, որ Թուրքիան մահմեդական գերակշիռ բնակչութեամբ ժողովրդավարական երկիր է, նոյնպէս նրան դարձնում է տարածաշրջանի իսլամական երկրների համար մոդել։ Նա ՆԱՏՕում Արեւմուտքի դաշնակիցն է, թուրքական տնտեսութիւնն էական աճ է արձանագրում» )«Իրաւունք De Facto», Յուլիս 2010(։ Ինչպէս ասում են՝ «ճաշակի հարց է», թէ Թուրքիան ժողովրդավարութեան ի՞նչ երեւելի օրինակ է, որ իսլամական երկրների համար էլ մոդել դառնայ։ Բայց քանի որ «ահռելի նշանակութիւն ունի», Արեւմուտքը կարող է Թուրքիան ոչ միայն ժողովրդավարութեան, այլեւ մարդասիրութեան, ազատութեան, արդարութեան եւ այլ բարձր արժէքների մոդել էլ համարել, ոչ միայն իսլամական երկրների համար։ Քաղաքականութիւնն ու բարձր արժէքները տարբեր հարթութիւններում են, ինչպէս կ՛ասէր ԼՏՊ-ն՝ «Սերգօ ջան, քաղաքականութիւնում թասիբ չկայ»։ Թուրքիան որքան էլ «օրինակելի» է, այդուհանդերձ, թուրքական նաւին հասցրած հարուածից յետոյ ԱՄՆի պաշտօնական շրջանները բնականաբար պաշտպանեցին ոչ թէ «մոդելին», այլ Իսրայէլին։
Յուլիսի 27ին Անկարայում Էրդողանի հետ հանդիպման ժամանակ Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Դեյվիդ Քեմրընը նոյնպէս շեշտեց Արեւմուտքի եւ Արեւելքի միջեւ լաւագոյն միջնորդ Թուրքիայի՝ Եւրոմիութեան լիիրաւ անդամ դառնալու կենսական նշանակութիւնը «Եւրոպայի տնտեսութեան, ապահովութեան, քաղաքականութեան եւ դիւանագիտութեան համար»։ Վարչապետը դա հիմնաւորեց երկրի հետեւեալ նուաճումներով. «Ես ինձ հարց եմ տալիս՝ եւրոպական ո՞ր երկիրն է, որի տնտեսութիւնը այս տարուայ սկզբին 11 տոկոս աճ արձանագրեց, կամ 2050ին պիտի լինի Եւրոպայի երկրորդ ամենամեծ տնտեսութիւնը։ Նաեւ հարցնում եմ, թէ Եւրոմիութեան անդամ 27 երկրներից աւելի մեծ թուով երիտասարդ բնակչութիւն ունեցող եւրոպական ի՞նչ երկիր գոյութիւն ունի եւ Եւրոպայի մէջ կինոարտադրող թիւ մէկ երկիրը ո՞րն է, որ նաեւ միայն Չինաստանից է ետ մնում շինարարութեան մարզում։ Անշուշտ, պատասխանը Թուրքիան է», վերջին տողը թուրքերէնով աւելացրել է նա։ Կինոյի հարցում քանակը որակի հետ շփոթող վարչապետը, աւելի քան եւրոպական որեւէ երկրի ղեկավար, յաջողութեամբ խփում է թիրախին՝ ազգաբնակչութեան աճի հարցում–կարդացած լինէր Պատրիկ Բիւքանանի «Եւրոպայի մահը» հիմնարար ուսումնասիրութիւնը, թերեւս զսպէր իր հիացմունքը, չշեշտէր իր աշխարհամասի ծերացման խնդիրը։ Գերմանիայում արդէն չորս միլիոնից աւելի թուրքեր «երիտասարդացնում» են երկիրը։ Եւրոպական միւս երկրները, սկսած նախկին աշխարհակալ Մեծ Բրիտանիայից, նոյնպիսի արդիւնաւէտութեամբ  «երիտասարդացնում» են իսլամական երկրներից միլիոնաւոր ներգաղթածներ։
«Որ՞ն է այսօր աշխարհի թիւ մէկ մտահոգիչ խնդիրը», հարցին իմ պատասխանը եղել եւ մնում է նոյնը–աշխարհի ազգաբնակչութեան անհամաչափ աճը։ Մենք՝ հայերս, ճակատագրի բերումով, դրա աղէտալի հետեւանքները աւելի յստակ ենք տեսնում։ Իմիջիայլոց, նոյն Թուրքիայում ազգաբնակչութեան աճը նկատելիօրէն բարձր է երկրի արեւելեան շրջաններում, գլխաւորապէս որտեղ տարածուած են շուրջ 20 միլիոն քրդեր։ Չգուշակենք, թէ դա ուր կը գլորի Թուրքիան 40 տարի յետոյ, ուստիեւ, որը՞ կը լինի «Եւրոպայի երկրորդ ամենամեծ տնտեսութիւնը» հարցադրումը յոյժ հռետորական է։ Ինչ վերաբերում է Թուրքիայի եւ Չինաստանի համեմատութեանը, այս դէպքում )հաշուի առնելով գոնէ Սիցզեան նահանգի խնդիրը(, մեկնաբանութիւններն աւելորդ են…
Կարծեմ թէ պարոն վարչապետը հեռուն էլ յստակ չի տեսնում։ Սովորաբար վերելքի հնարաւորութիւնները աւելին չեն, քան անկման, թուրքական գերտերութեան  ծրագրի իրագործելիութիւնը աւելին չէ, քան Թուրքադրբեջանի անկման ու մասնատման։ Աւելի հաւանականը ներկայ աշխարհաքաղաքական սրընթաց զարգացումներով 40 տարի անց Արեւելքի գերիշխանութեան հաստատումն է Արեւմուտքի վրայ, որի հովանաւորութեամբ է առայժմ նրա թուրք դաշնակիցը յաջողութեամբ լողում անդրովկիանոսեան ջրերում։
(Շար. 1)