ԱՒՍՏՐԻԱԿԱՆ ԹԵՐԹԻ ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՐՏԱՔԻՆ ԳՈՐԾՈՑ ՆԱԽԱՐԱՐ ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻ ՀԵՏ

Նալբանդեան Կը Շեշտէ.
Հայ Եւ Թուրք Ժողովուրդներու Միջեւ Կարելի Չէ Վստահութիւն Վերականգնել Ցեղասպանութիւնը Հարցականի Տակ Դնելով

ԵՐԵՒԱՆ, «Արմէնփրէս».- Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարար Էդուարդ Նալբանդեան Յունիս 15ին հարցազրոյց տուած է աւստրիական Profil ամսագրին: Ստորեւ՝ սոյն հարցազրոյցը, փոքր յապաւումով:

ՀԱՐՑՈՒՄ.-Պարոն արտաքին գործերի նախարար, տարածաշրջանը վերջին տարիներին կանգնած է եղել լուրջ փոփոխութիւնների առաջ. Իրանը ջանքեր է գործադրում աւելի ու աւելի ազդեցութիւն ունենալու համար, Թուրքիան փորձում է ինքնահաստատուել իբրեւ տարածաշրջանային միջնորդ, Հայաստանը՝ որպէս փոքր պետութիւն, դրանց մէջտեղում է: Արդեօք դուք անհանգստացած էք ապագայի համար:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.- Հայաստանը փոքր պետութիւն չէ: Տարածաշրջանում մենք զբաղեցնում ենք այս փոքր հողակտորը, բայց հարիւրաւոր այլ Հայաստաններ կան աշխարհով մէկ, ամէնուր, ուր ապրում են հայեր, նրանք ստեղծել են իրենց համայնքները՝ փոքրիկ Հայաստաններ, որոնք մեզ միաւորում են աշխարհով մէկ:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Բայց ձեր անմիջական հարեւաններն աւելի մեծ եւ երբեմն աւելի ագրեսիւ (յարձակողապաշտ-Խմբ.) պետութիւններ են:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.- Մեր պատմութեան ընթացքում անհանգստանալու պատճառներ եղել են: Մենք ջանքեր ենք գործադրում մեր տարածաշրջանում կայունութեան եւ անվտանգութեան ամրապնդման համար, բայց դա միայն մեզնից չի կախուած: Մենք փորձում ենք բնականոն յարաբերութիւններ ունենալ մեր բոլոր հարեւանների հետ եւ այդ պատճառով է, որ մենք նախաձեռնեցինք Թուրքիայի հետ յարաբերութիւնների կարգաւորման գործընթացը: Մենք լաւ յարաբերութիւններ ունենք Իրանի հետ, մենք լաւ յարաբերութիւններ ունենք Վրաստանի հետ, եւ մենք փորձում ենք կարգաւորել Լեռնային Ղարաբաղի եւ Ադրբեջանի միջեւ եղած հակամարտութիւնը, ինչը հնարաւորութիւն կը տայ Ադրբեջանի հետ նոյնպէս նորմալ յարաբերութիւններ հաստատել:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Այս պահին աշխարհը կասկածանքով է նայում Իրանի միջուկային ծրագրին. արդեօ՞ք դուք կարծում էք, որ դա սպառնալիք է նաեւ Հայաստանի համար:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.-  Մենք ուշադրութեամբ հետեւում ենք այդ հարցի զարգացումներին: Մենք յուսով ենք, որ Իրանը եւ միջազգային հանրութիւնը համատեղ ջանքերով, բանակցութիւնների միջոցով կը գան խնդրի հանգուցալուծմանը:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Վերջերս տպաւորութիւն էր ստեղծուել, որ առկայ է մեծ առաջընթաց Հայաստանի եւ Թուրքիայի յարաբերութիւններում, այնուամենայնիւ, մերձեցումը նորից կանգ առաւ: Դուք մօտ ապագայում տեսնու՞մ էք առաջընթացի հնարաւորութիւն:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.- Հայ-թուրքական յարաբերութիւնները փակուղում էին, երբ Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսեանը Հայաստան հրաւիրեց իր թուրք գործընկերոջը՝ Աբդուլլահ Գիւլին: Ապագայի տեսլական ունեցող այս նախաձեռնութիւնը, որը դրական պատասխանի արժանացաւ Թուրքիայի նախագահի կողմից, մեզ թոյլ տուեց սկսել գործընթացը, եւ մի քանի ամիս տեւած բարդ բանակցութիւնների արդիւնքում մենք նշանակալից քայլ կատարեցինք հայ-թուրքական յարաբերութիւնների կարգաւորման ուղղութեամբ՝ անցեալ տարի Ցիւրիխում ստորագրելով դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատման, ընդհանուր սահմանի բացման եւ երկկողմ յարաբերութիւնների զարգացման վերաբերեալ երկու արձանագրութիւնները:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Բայց վաւերացումն առկախուած է: Ինչո՞ւ:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.- Արձանագրութիւնների ստորագրումից յետոյ Հայաստանը սկսեց վաւերացման գործընթացը, համապատասխան ընդունուած ընթացակարգի՝ Սահմանադրական դատարանի որոշումը կայացուեց կանոնակարգով նախատեսուած ժամկէտից մէկ ամիս առաջ եւ արձանագրութիւնները երկրի հիմնական օրէնքին համահունչ համարեց: Փետրուարի սկզբին հանրապետութեան նախագահը Լոնդոնի Չեթըմ Հաուսում իր ելոյթում յայտարարեց, որ Հայաստանի խորհրդարանը, որտեղ նախագահի ղեկավարած կուսակցութիւնը բաւարար մեծամասնութիւն ունի, կը վաւերացնի արձանագրութիւնները, հէնց որ Թուրքիան անի դա: Թուրքական կողմը, որն ունի աւելի պարզ վաւերացման գործընթաց, գործնականում այդ ուղղութեամբ որեւէ քայլ չկատարեց, բացի արձանագրութիւնները խորհրդարան ուղարկելուց, եւ արդէն փաստօրէն ինն ամիս արգելափակում է վաւերացման գործընթացը:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Արդեօք դուք սպասո՞ւմ էք, որ մերձեցման գործընթացը շուտով շարունակութիւն կ’ունենայ:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.-  Հայաստանի մօտեցումն ամբողջովին համընկնում է միջազգային հանրութեան դիրքորոշմանը՝ համաձայնագրերի վաւերացումը եւ իրականացումը պէտք է տեղի ունենան առանց նախապայմանների եւ խելամիտ ժամկէտներում: Հէնց այս փոխըմբռնմամբ մենք սկսել եւ վարել ենք այս գործընթացը եւ յանգել համաձայնութիւնների: Եւ բնականաբար, արձանագրութիւններում եւս նախապայմաններ չկան:
Մենք յուսով ենք, որ գործընթացը ոչ թէ վերջնականապէս տապալուած է, այլ առկախուած: Ինչպէս ասուել է շատ պարզ՝ մենք պատրաստ կը լինենք շարժուել առաջ, եթէ Թուրքիայում կրկին կը լինեն գործընկերներ, որոնք պատրաստ կը լինեն շարժուել առաջ եւ կարգաւորել յարաբերութիւններն առանց նախապայմանների:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Թուրքիան իր հերթին պնդում է, որ Հայաստանն է արգելափակում մերձեցումը. ո՞վ է այդ դէպքում պատասխանատու:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.-  Թուրքիան փորձում է անհիմն պատճառներ գտնել գործընթացը ձգձգելու համար: Ե՞րբ է Հայաստանը արգելափակել կարգաւորումը: Ոչ ոք չի կարող նման բան ասել: Կարգաւորման գործընթացում Հայաստանի բոլոր քայլերն արժանացել են միջազգային հանրութեան հաւանութեանը: Նոյնիսկ վաւերացման գործընթացի առկախման որոշումը ըմբռնումով է ընկալուել եւ ողջունուել է:

ՀԱՐՑՈՒՄ.-  Ըստ լրատուամիջոցների տեղեկութիւնների՝ Թուրքիայի հետ բանակցութիւնների կասեցման ամենակարեւոր պատճառը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութիւնն է: Արդեօք դա նշանակո՞ւմ է, որ Ցեղասպանութեան հարցում մերձեցումն աւելի առաջ է գնացել, քան Լեռնային Ղարաբաղի խնդրում:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.-  Գործընթացի կասեցման հիմնական եւ միակ պատճառը Թուրքիայի կողմից յարաբերութիւնների կարգաւորումն այլ հարցերի հետ կապելու փորձի վերսկսումն է: Արձանագրութիւնների ստորագրումից յետոյ Թուրքիան յետքայլ արեց եւ նորից սկսեց խօսել նախապայմանների լեզուով, օրինակ՝ հայ-թուրքական կարգաւորման գործընթացը փորձելով կապել Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի հանգուցալուծման հետ: Ոչ միայն Հայաստանը, այլեւ գործընթացին աջակից եւ միջնորդ երկրները, ամբողջ միջազգային հանրութիւնը հրապարակաւ յայտարարել են, որ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցի լուծումը կապ չունի հայ-թուրքական կարգաւորման գործընթացի հետ: Եւ դրանք կապակցելու փորձերը կարող են վնասել երկու գործընթացներին էլ:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Արդեօք ՀԱԿի կողմից ներքին ճնշում կա՞ր բանակցութիւններից դուրս գալու պահանջով:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.-  Ոչ միայն Հայաստանում, այլեւ Սփիւռքում բազմաթիւ հայերի դժգոհութիւնը պայմանաւորուած է Թուրքիայի հանդէպ վստահութեան պակասով: Եւ կասեցման պատճառը պայմանաւորուած է հէնց այն գործօնով, որ այսօր Թուրքիան չի կարող յարգել ձեռք բերուած համաձայնութիւնները, իր պարտաւորութիւններն ու խոստումները:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Որոշ ժամանակ Թուրքիան կարծես թէ բաց էր յարաբերութիւնների կարգաւորման համար, բայց այնուհետեւ կտրուկ փոխեց իր վերաբերմունքը: Դուք ունէ՞ք բացատրութիւն, թէ ինչու Էրդողանը արեց դա:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.-  Չեմ կարող ասել, որ ոչ ոք չգիտի ինչու, միայն կարող եմ ասել, որ գրեթէ ոչ ոք չի հասկանում:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանը շատ պարզ կերպով սպառնաց արտաքսել հարիւրհազարաւոր հայերի: Արդեօք դա յիշեցնո՞ւմ է 1915ի զոհերի ողբերգական տեղահանումները:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.- Այդպիսի ակնարկներն ինքնին խօսուն են: Դրանք նշանակում են, ինչն, իհարկէ, ափսոսանք է առաջացնում, որ ժամանակակից Թուրքիայում որոշ առաջնորդներ չեն հրաժարուել օսմանեան շրջանի անհանդուրժողական եւ ռասիստական (ցեղապաշտկան-Խմբ.) մօտեցումներից:
Իհարկէ, այդ յայտարարութիւնը ցնցող էր բոլորի համար եւ ոչ միայն Հայաստանում: 1914-1915ին հէնց այդպիսի յայտարարութիւններով է սկսուել Հայոց Ցեղասպանութիւնը: Աւելի ուշ, 20րդ դարի վերջին Ադրբեջանում հայկական բնակչութեան ջարդերն ու տեղահանումները եւս ուղեկցւում էին այդպիսի ռասիստական յայտարարութիւններով:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Ինչո՞ւ է այդքան կարեւոր Հայաստանի համար, որ Թուրքիան ընդունի «ցեղասպանութիւն» ձեւակերպումը:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.- Գործընթացի ամենասկզբից մենք ասել ենք մեր թուրք գործընկերներին, որ Հայաստանը երբեք հարցականի տակ չի դնի Հայոց Ցեղասպանութեան փաստը կամ դրա միջազգային ճանաչման կարեւորութիւնը: Մենք դիտարկում ենք քսաներորդ դարի առաջին ցեղասպանութեան ճանաչումն ու դատապարտումը ոչ միայն որպէս տուրք զոհերի յիշատակին, այլեւ յետագայ ցեղասպանութիւնները կանխարգելելու կարեւոր միջոց:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Դուք լաւատե՞ս էք: Դուք կարծում էք հնարաւո՞ր կը լինի կանխարգելել ապագայ ցեղասպանութիւնները:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.-  Հաւանաբար դուք գիտէք, որ Ռաֆայէլ Լեմկինը՝ «ցեղասպանութիւն» տերմինի (եզրի-Խմբ.)  հեղինակը, ներկայացրել է Հայոց Ցեղասպանութիւնն իբրեւ մարդկութեան դէմ այդ ոճրագործութեան արտայայտութեան բացատրութիւն: Մենք չառաջադրեցինք Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումն իբրեւ յարաբերութիւնների կարգաւորման նախապայման, թէեւ դա բաւականին բարդ էր մեզ համար: Թուրքիան պէտք է հաշտուի իր անցեալի հետ, որպէսզի հնարաւորութիւն ունենայ ապագայ կառուցելու: Նելսոն Մանդելան մի անգամ ասել է. «Իրական հաշտեցում չի նշանակում անցեալի սոսկ մոռացում»: Միեւնոյն ժամանակ պէտք է նշեմ, որ Թուրքիայում սկիզբ առան որոշ գործընթացներ եւ շարժումներ՝ միտուած Ցեղասպանութեան ճանաչմանը: Մեր կողմից կարգաւորման գործընթացը նախաձեռնելուց անմիջապէս յետոյ որոշ թուրք մտաւորականներ ինտերնետային «Ներողութեան արշաւ» սկսեցին: Մի քանի շաբաթուայ ընթացքում 35.000 մարդ ստորագրեց այդ կոչի տակ: 95 տարիների ընթացքում առաջին անգամ, այս տարուայ Ապրիլի 24ին, Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակը նշուեց Ստամբուլի Թաքսիմ հրապարակում: Ես յուսով եմ, որ մի օր Թուրքիան կը ճանաչի Հայոց Ցեղասպանութիւնը: Դա կարեւոր է հէնց Թուրքիայի համար: Թուրքիայում շատերը սկսում են հասկանալ դա, իսկ Թուրքիայից դուրս գրեթէ որեւէ մէկը կասկած չունի այդ առումով:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Փաստը, որ Թուրքիան հրաժարւում է անել դա, կարող է կապուած լինել փոխհատուցման պահանջի վախի եւ նոյնիսկ տարածքային պահանջների հետ: Ի՞նչ է պահանջում Հայաստանը, բացի Թուրքիայի կողմից պատասխանատուութեան ընդունումից:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.-  Իր անկախացումից սկսած՝ Հայաստանը երբեք որեւէ յայտարարութիւն չի արել տարածքային պահանջների վերաբերեալ: Դժբախտաբար որոշ թուրքական քաղաքական ուժեր օգտագործում են նման փաստարկներ թուրքական հասարակութիւնում վախ սերմանելու համար:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Իսկ ֆինանսական փոխհատուցման պահանջնե՞ր:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.- Դա հիպոթետիկ (տեսական, վարկածային-Խմբ.) հարց է: Ամբողջ աշխարհում կան այն ժամանակ իրենց սեփականութիւնը կորցրած հայերի ժառանգներ: Նրանք կարող են իրաւական ուղիներով փորձել բաւարարել իրենց պահանջները՝ անկախ այն բանից՝ Ցեղասպանութիւնը ճանաչուած է, թէ՝ ոչ:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսեանն ասել է գերմանական «Der Spiegel» շաբաթաթերթին, որ պատմաբանների միացեալ յանձնաժողովը իմաստ կ’ունենայ միայն այն դէպքում, եթէ Թուրքիան ընդունի իր մեղքը Ցեղասպանութեան համար: Արդեօ՞ք դա անընդունելի պահանջ է այն գործընթացի համար, որը պէտք է որոշի, թէ ինչ է իրականում տեղի ունեցել:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.-  Հայոց ցեղասպանութեան փաստը չի կարող հարցականի տակ դրուել: Մենք ասել ենք դա մեր թուրք գործընկերներին գործընթացի հէնց սկզբում: Մենք պայմանաւորուել ենք երկկողմ յարաբերութիւնների զարգացման համար միջկառավարական յանձնաժողովի շրջանակներում ստեղծել ենթայանձնաժողովներ, որոնցից մէկը ունենալու է մի նպատակ՝ վերականգնել երկու ժողովուրդների միջեւ փոխվստահութիւնը: Բայց, իհարկէ, ոչ Հայոց Ցեղասպանութիւնը հարցականի տակ դնելու հաշուին: Հնարաւոր չէ հասնել մեր ժողովուրդների միջեւ վստահութեան վերականգնմանը՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնը հարցականի տակ դնելով:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Ձեզ հաճելի՞ է, որ չորս տարի առաջ Ֆրանսիայի Ազգային ժողովը ընդունեց օրէնք, որը պատիժ էր սահմանում հայերի դէմ իրականացուած ցեղասպանութեան ժխտման համար: Ի՞նչ իմաստ ունէր ընդունել այդպիսի օրէնք երկրներում, որոնք ոչ մի կապ չունեն ցեղասպանութեան հետ:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.-  Այն նոյն իմաստը, որ Հոլոքոսթի հետ ոչ մի կապ չունեցող երկրներ օրէնքներ են ընդունում դրա վերաբերեալ: Մենք դեռ յիշում ենք Հիտլերի սահմռկեցուցիչ բառերը. «Գնացէք եւ սպանէք առանց խղճալու: Ի վերջոյ, ո՞վ է յիշում հայերին»:
Ցեղասպանութիւնը մարդկութեան դէմ ուղղուած յանցագործութիւն է: Դա վերաբերում է ամբողջ մարդկութեանը եւ ոչ միայն այն զոհ դարձած ժողովրդին:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Գերմանիան դեռ հրաժարւում է իր պաշտօնական բառապաշարում 1915ի իրադարձութիւնները բնութագրելու համար օգտագործել «ցեղասպանութիւն» տերմինը, չնայած որ այն կրում է ընդհանուր պատասխանատուութիւն ջարդերի վրայ աչքեր փակելու եւ ուշադրութիւն չդարձնելու համար: Ի՞նչ է Հայաստանը ակնկալում Գերմանիայից:
ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ.-  Ուղիղ հինգ տարի առաջ Գերմանիայի Բունդեսթագում ընդունուած «Հայերի 1915ի ջարդերի եւ տեղահանումների յիշատակումը» վերնագրուած բանաձեւում ասւում է. «Բունդեսթագը ցաւում է Գերմանական Ռայխի անփառունակ դերակատարութեան համար, որը, չնայած հայերի կազմակերպուած տեղահանման եւ ոչնչացման վերաբերեալ տեղեկատուութեան առատութեանը, որեւէ փորձ չձեռնարկեց միջամտելու եւ կանգնեցնելու այդ դաժանութիւնները»:
Ես հաւատում եմ, որ այդ բառերն ինքնին խօսուն են: Ամէն անգամ, երբ գերմանական առաջնորդները այցելում են Եադ Վաշեմի յուշահամալիր՝ տուրք մատուցելու Հոլոքոսթի զոհերի յիշատակին, նրանք այդ քայլի համար արժանանում են համաշխարհային հանրութեան համակրանքին եւ խոր յարգանքին: Գերմանիան հաշտուել է իր սեփական պատմութեան հետ, եւ մենք յոյս ունենք, որ Գերմանիան օրինակ կը ծառայի Թուրքիային՝ նոյնն անելու համար: