Ժողովուրդի Իրաւունքները Դաւաճանողները Ասելիք Ու Անելիք Չունեն Նրա Կեանքում

ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ

 Սիրելի ընթերցող երկար ժամանակ է, որ չեմ կիսել քեզ հետ իմ մենաներկայացումների շրջագայութիւններից ստացած տպաւորութիւններն ու  խոհերը, տարբեր գաղութների վերաբերեալ: 
 Գիտենալով, որ սփիւռքի, յատկապէս՝ հայերէնով ստեղծագործող արուեստագէտով հետաքրքրուող չկայ, ես միշտ ինքնակամօրէն եմ նետւում իմ մտածումներն ու խոհերը կիսելու քեզ հետ:  Եւ քանի որ տարեվերջ է, այն էլ յիշարժան տարեվերջ մեր ժողովրդի կեանքում յայտնուած, ուրեմն մի կողմ թողնելով վերջին տարիներում իմ կուտակած տպաւորութիւնները, կիսում եմ քեզ հետ ամենավերջինն ու հրատապը:  

 Հաւանաբար մինչ այս յօդուածիս լոյս ընծայումը որոշ փոփոխութիւններ՝ աւելի վատ կամ լաւ, յայտնուի մեր ժողովրդի կեանքում, բայց դա չի խանգարելու, որ կիսեմ քեզ հետ իմ այս պահի մտածումները: 

Ինչպէս միշտ, այս անգամ էլ իմ ասելիքը ամբողջովին իմ անձնական մօտեցումն ու վերլուծումն է որպէս մարդ եւ ստեղծագործող:

 Նոր եմ վերադարձել Հայատանի իմ համերգային ելոյթից իրերամերժ, իրար հակասող, ժխտող զգացումներով, անհանգստութիւններով, մտատանջութիւններով ու անպատասխան հարցերի շարանով ծանրաբեռ:

 Հայաստան մեկնումիցս մի քանի օր առաջ ստորագրուել էր հայ-թուրքական համաձայնագիրը, որին դէմ եմ ողջ էութեամբ, եւ որի մասին արդէն գրել էի: Բնականաբար մեծ խռովքով, նոյնիսկ չուզենալով էի ոտք դնում իմ հողին, որի հետ շփումը միշտ կենսական է եղել ինձ համար:  Մտածում էի ինչպէ՞ս հանդարտեցնել խռովքս, ինչպէ՞ս հաշտեցնել ներքին վրդովմունքս մեզ կործանող փաստի հետ եւ որպէս հայ, որպէս ստեղծագործող, որպէս հայ դատի ջատագովող, 21րդ դարի մտածող, ինչպէ՞ս հանգիստ կանգնել հանդիսատեսի առաջ, մոռանալ կատարուած, մեզ համար կործանարար փաստը եւ նայել նրա աչքերին, չկիսել նրա հետ մտածումներս ու յուզումներս:

Քանի որ այս անգամ ներկայացումս ոչ թէ հայրենասիրութեան, այլ մարդկային ամենանուրբ զգացման՝ սիրոյ մասին էր, հանդիսատեսի հետ իմ խռովքը կիսելու հնարաւորութիւնը բացառուած էր:
 Ինձ որոշակի յայտնի չէր նաեւ մեր ժողովրդի այդ հատուածի անկեղծ կարծիքը ստորագրուած համաձայնագրի վերաբերեալ:

 Սովորաբար, երկար ճանապարհից յետոյ, մի քանի օր է տեւում, մինչեւ հաւաքում եմ ուժերս, կենտրոնանում բեմում միայնակ մի քանի ժամ անդադար ելոյթիս համար եւ բնականաբար չեմ շփւում որեւէ մէկի հետ:  Այս անգամ էլ, անտեղեակ ժողովրդի կարծիքից, ես բեմ եմ բարձրանում: 
 Իմ ներկայացումը, երկու գործողութեամբ, երջանիկ եւ տառապած սիրոյ ապրումների մասին է, մարդկային հոգում կատարուող փոթորկումները բացայայտելու մի փորձ, համաշխարհային մեծութիւնների ապրած զգացումներից կազմուած հաւաքածու եւ վերջին տարիներին բացայայտուած Պարոյր Սեւակի մեծ սիրոյ՝ Սուլամիթայի հետ նրանց գաղտնի սիրոյ մասին է, իրենց նամակագրութիւնների միջոցով հաղորդուող:

 Ինչպէս տեսնում էք իմ ներկայացումը քաղաքականութիւնից դուրս նիւթ է, բայց իմ անհանգստութիւնը մեր երկրի, մեր ժողովրդի ներկայի եւ ապագայի հանդէպ այնքան հրատապ է, որ ես ներկայացումս սկսում եմ մեր կառավարութեան վարած սխալ քաղաքականութեան քննադատումով, որ ընդվզում եմ քաղաքական շահամոլ խաղերին կուլ գնացող մեր կառավարութեան ամօթալի գործնթացի դէմ, որ թէեւ իրենց մի քանի վայրկեանով կտրելու եմ մեզ կրծող յուզումներից, բայց միեւնոյն է, ինչի մասին էլ մտածելիս կամ խօսելիս լինենք, մէկ է՝ մեր մտածումների հիմնական առանցքում այսօրուայ արդէն ստորագրուած, ամենամտահոգիչ հայ-թուրքական համաձայնագիրն է, որին դէմ եմ, որը դէմ է մեր ժողովրդի շահերին:

 Ժողովուրդը քարացած լսում է, իմ քննադատութեան հանդէպ ոչ մէկ շարժում, շունչի ոչ մէկ փոփոխութիւն, համաձայնութեան կամ անհամաձայնութեան ոչ մէկ նշան:  Ու ես մտածում եմ՝ ուրեմն սրանք բոլորն էլ համաձայն են կառավարութեան գործընթացին:  Եւ ծանր սրտով սկսում եմ ներկայացումս, բայց յետոյ խրուելով արուեստի մէջ, կտրւում եմ իրական աշխարհից, իմ ներկայացրած աշխարհի՝ սիրոյ մէջ մտնելով:

Աւարտւում է ներկայացումը ինձ վերադարձնելով իրական կեանք:  Բեմը լեցւում է շնորհաւորողներով եւ իւրաքանչիւր շնորհաւորող, մէկը միւսից ծածուկ շշնջում է, որ զգոյշ լինեմ, որ պէտք չէր խօսէի կառավարութեան դէմ: Նրանց զուսպ, խորհրդաւոր հայեացքներն ու դէմքի արտայայտութիւնները ինձ ետ են տանում դէպի սովետական տարիներ, ուր ազատ արտայայտուելը արգելուած էր: 
 Հակառակ ներկայացման աննկարագրելի յաջողութեան ես ուզում եմ մենակ մնալ այդ թռուցիկ, ինձ պաշտպանելու համար նետուած ակնարկները վերլուծելու, ըմբռնելու համար իրականութիւնը: 
 Արդէն յաջորդ օրուանից կամաց-կամաց պարզւում է իրականութիւնը: Բայց այդ իրականութիւնը հասկանալը, յատկապէս մեր երկրի, ահաւոր դժուար է, այնքան երկդիմութեամբ է լեցուած այն. . .
 Ժողովրդի համար այսօրուայ մեր կառավարութիւնը՝ Սերժ Սարգսեանի նախագահութեամբ, ողջ կազմով, միահեծան իշխանութիւն է: Մի իշխանութիւն, որն առանց կաշկանդումի կողոպտում է ժողովրդին, երկիրը, անօրինութիւնը աւելի խորացնում, դրամատէրերի իրաւունքները հզօրացնում, չունեւորներին զրկում իրաւունքից եւ օրէնք պահանջողներին կամ իրեն դէմ խօսողներին, քննադատողներին տարբեր միջոցներով լռեցնում:

 Կառավարութեան հովանաւորութիւնը վայելող, նրանից դրամ ստացող՝ գրականութեան, արուեստի, ընդհանրապէս մտքի եւ կրթութեան հետ կապուած հաստատութիւնները, որոնք թւում է օգնելու են ժողովրդին իրականութիւնը ըմբռնելու, ապագայի մասին մտածելու ու այն ճիշտ կերտելու, լուռ են իշխանութեան վարած քաղաքականութեան հանդէպ եւ գոհ, յատկապէս, արտաքին քաղաքականութեան գործընթացում նրա այսպէս ասած «ձեռք բերած աներեւակայելի յաջողութիւններից»: Նրանց միայն իրենց դրամն է հետաքրքրում:

 Ընդհանրապէս ամբողջ երկրում տիրում է միայն ունենալու ձգտումը, իսկ ազգային հարցերը, երկրի ապագան, բոլորովին էլ մտահոգութեան հարց չէ իրենց համար:  Արդարացումն այն է, որ իրենց այսօրն է վտանգուած եւ ամենակարեւորը՝ հիասթափուած են կառավարութեան ողջ կազմից:
 Ես հանդիպում եմ տարբեր բնագաւառի մարդկանց հետ, տարբեր խաւերի ու տարիքի պատկանող եւ զարմանում հարցերը վերլուծելու նրանց մօտեցումից, նրանց մտածումից:

Ժողովուրդը ներքին մի թոյլ բնազդով, այնքան էլ համաձայն չեն կառավարութեան ստորագրած հայ-թուրքական համաձայնագրին, բայց նաեւ դէմ չեն թուրքերի հետ բարեկամութեան:  Նրանք թաքուն անհամբերութեամբ են սպասում սահմանի բացումին: 

 Երկիրը լեցուած է թուրքական ապրանքով, դրամ ունեցողները ազատ գնում-գալիս, առեւտուր են անում, բայց դժգոհ են, որ սահմանը փակ է: Արի ու գլուխ հանիր մեր ժողովրդի  այս ծանծաղուտ մտածողութիւնից:  Թուրքերի հետ բարեկամանալու ցանկութեան մասին մենք լսում ենք նաեւ սփիւռքեան թերթերից, որոնք անհատների կամ կազմակերպութիւնների մտածումն են  արտայայտում: Բայց դրանք աւելի շատ մեր երկրի մտածելակերպի հետ են ուզում համընթաց քայլել եւ անհամեմատելի է սփիւռքի հայութեան եւ երկրում ապրող հայութեան մօտեցումն ու ըմբռնումը ստորագրուած փաստաթղթերի վերաբերեալ:  Սփիւռքահայութիւնն ամբողջովին տեղեակ է համաձայնագրերի բովանդակութեանը եւ անշուշտ կտրականապէս դէմ: Իսկ երկրում ապրողները անտեղեակ են համաձայնագրի մանրամասներին եւ մասամբ են դէմ:  Կառավարութեանը ձեռնտու չէ, որ ժողովրդին բացայայտի, նրանց մանրամասնօրէն ծանօթացնի համաձայնագրի բոլոր կէտերին: Ժողովուրդն էլ, ինչպէս ասացի, այնքան էլ հետաքրքրուած չէ, ի հակադրութիւն սփիւռքի:
 Վստահ եմ, եթէ Դաշնակցութիւնը չլինէր, նրա անհանգստացնող ցոյցերն ու քարոզչութիւնը չլինէին, ժողովուրդը չպիտի իմանար նոյնիսկ այդ համաձայնագրերի մասին եւ այն սակաւ ցոյցերը որ արուեց պիտի չլինէին:

 Կառավարութիւնը ոչ միայն չի բարեհաճում ժողովրդին ներգրաւել իր՝ ժողովրդի համար ճակատագրական գործին, (ի վերջոյ ինքը գնալու է, ժողովուրդն է ապրելու իր ստորագրած պայմաններում), այլ նաեւ ապակողմնորոշում, սուտ տեղեկութիւններով ուզում է հաստատել իր ստորագրութեան կարեւորութիւնը:  Նա քօղարկում է ե՛ւ համաձայնագրի կէտերի վնասները, ե՛ւ յատկապէս սփիւռքահայութեան կեցուածքը այդ հարցում: 

 Սեպտեմբերի վերջերին Ս. Սարգսեանի սփիւռք այցելութեան ժամանակ տեղի ունեցած զայրացկոտ ցոյցերի մասին եւ ընդհանրապէս հայ-թուրքական համաձայնագրի հանդէպ սփիւռքի մերժողական կեցուածքը, բոլորովին հակառակն են ներկայացրել ե՛ւ նախագահը, ե՛ւ Սփիւռքի նախարարը: Այդ էլ այն դէպքում, երբ մինչեւ նախագահի եւ նրա կազմի Հայաստան վերադարձը, կայքէջներն արդէն աշխարհով մէկ սփռել էին սփիւռքահայութեան ընդոստ ցոյցերը ի դէմ այդ համաձայնագրի: 
 Նախագահը, Սփիւռքի նախարարի հետ միասին, ներկայացրել են սփիւռքահայութեան ոչ թէ բացարձակ անհամաձայնութիւնը, այլ հակառակը՝ սփիւռքի լիակատար պաշտպանութիւնը թուրք-հայկական համաձայնագրին, հաւանաբար յենուելով միայն մի քանի հարիւր փառատենչ այն հայերի կարծիքին, ովքեր ներկայ են եղել նախագահի պատուին կազմակերպուած խնճոյքին:

 Լաւ է, որ ելեկտրոնային այս դարում կարելի չէ փաստերը աղաւաղել:  Մեր ժողովուրդը, ինչպէս եւ ողջ աշխարհը, ականատեսը եղաւ յատկապէս Ֆրանսահայութեան այնքան պատկերաւոր բողոքի ցոյցին, Լոս Անջելոսի, Բէյրութի, Յունաստանի, Արգենտինայի, Կանադայի բողոք ցոյցերին:  Եւ եթէ դրանք, ըստ նախագահի ներկայացրածի, համաձայնութեան նշան էին, ապա ինչո՞ւ ինքը՝ նախագահը, միայն մի քանի թռուցիկ վայրկեաններ, Փարիզում, սարսափած կանգնեց Կոմիտասի արձանի առաջ, հարիւրաւոր հայերի դաւաճան բացականչութիւնների տակ: Ինչո՞ւ հազիւ փախաւ:  Փախաւ առանց ձեռք սեղմումների, ինչպէս սովորաբար անում են քաղաքակիրթ երկրի նախագահները: Միթէ՞ այդպէս են հանդիպում նախագահները իրենց հայրենի հողից կտրուած ժողովրդին:

 Բայց եկէք ընդունենք, որ պարզուած ձեռքեր էլ չկային, դրանք բռունցքներ էին, 95 տարիներ մեր դատին հասնելու հաւատքով սեղմուած, դաւաճան նախագահի դէմ ծածանուող բռունցքներ: Եւ այդ բռունցքները վերջապէս բացելու, դրանք յաղթական դրօշակներ դարձնելու փոխարէն, այս նախագահը ստիպեց էլ աւելի ամուր սեղմել դրանք եւ հաղորդել աշխարհին, որ դաւաճանների քայլերով մեր դատը չի մեռնում, որ մենք շարունակելու ենք մեր պայքարը:  

 Եթէ սփիւռքը համաձայն էր, ինչո՞ւ Լոս Անջելոսի մեր պատանիները իրենց փխրուն առողջութիւնը վտանգելով, երեքօրեայ հացադուլի դիմեցին հէնց մեր դեսպանատան առջեւ, ցանկանալով մասնաւորապէս նոր, աճող սերունդի պահանջը վաղուայ եւ ապագայի հանդէպ, նրա ընդդիմութեան ձայնն էլ մեր կառավարութեանը հասցնել:  Աշխարհում երբեւէ համաձայնութեան համար հացադուլ եղե՞լ է, այն էլ պատանիների կողմից:

 Միթէ՞ դեսպանն էլ անտեղեակ է հացադուլի շարժառիթին, իմաստին եւ այն իբրեւ համաձայնութեան փաստ է փոխանցել իր նախագահին:

 Հարցնում եմ- ինչո՞ւ այդպիսի մասսայական, համաժողովրդական ցոյցեր չեղան Հայաստանում, յատկապէս համաձայնագրի ստորագրումից յետոյ:  Ինչո՞ւ միայն ՀՅԴի հետեւորդները ցոյցի ելան, ինչո՞ւ ողջ Հայաստանը  չմիացաւ այդ բողոքին:  Ինչպէ՞ս կարողացան լուռ ետ ընդունել երկրի եւ ազգի դաւաճաններին: Պատասխանը, անշուշտ, -վախն է:   

  Ես դրան անձամբ համաձայն չեմ:  Պարզապէս ակնյայտ է սփիւռքի եւ Հայաստանի ժողովրդի տարբեր մօտեցումը այս հարցին: 

 Թէեւ չգիտենք որքան կ’իշխի այս նախագահը, դեռ ինչ կործանումների կը տանի երկիրը, բայց մի բան յաւէրժ խարանուած կը մնայ իր անուան հետ, Փարիզում ստացած դաւաճանի «տիտղոսը»:
 Նախագահին, Սփիւռքեան շրջագայութեան ժամանակ, ինչպէս տեսաք, ուղեկցում էր Սփիւռքի նախարարը: 

 Մի պահ ենթադրենք  նախագահը, իր որոշումը արդարացնելու համար, ստում էր իր ժողովրդին սփիւռքի կեցուածքի մասին, ապա սփիւռքի նախարա՞րը: Նա ի՞նչ իրաւունքով էր այդ անում:  Ի վերջոյ ինչի՞ համար է ստեղծուած այդ նախարարութիւնը, Սփիւռքի կեցուածքը Հայաստանին փոխանցելո՞ւ, թէ՞ նրան Հայաստանի կեցուածքը պարտադրելու, ինչպէս նախկինում էր, յիշո՞ւմ էք Սփիւռքահայութեան Կոմիտէն:  Եւ այստեղ կրկին յառնում է այն հարցը, որն սփիւռքը տալու էր դեռ անցեալ տարի, երբ այս նախարարութիւնն էին մեր գլխին փաթաթում:  Արդեօ՞ք սփիւռքը կարիք ունի այս կազմակերպութեան, որի նախարարի միայն լուսանկարներն ենք անվերջ տեսնում սփիւռքի ներկայացուցիչների հետ նկարուած, այն էլ սփիւռքեան մամուլում, կարծես հաստատելու, որ տեսէք, այս նախարարութիւնը շատ անհրաժեշտութիւն է, մեծ գործ է անում սփիւռքի համար: 

 Ինչո՞ւ մեզ պարտադրուածը երբեք խորը չենք քննում, կամ մերժումը համարում ենք յարաբերութեան վատթարացում եւ մեր հաւատարմութիւնը մեր երկրին հաստատելու համար խոնարհօրէն ընդունում ենք մեզ պարտադրուածը ե՛ւ արտաքին քաղաքականութեան մէջ, ե՛ւ ներքին: 

 Ի՞նչ հիմունքների վրայ, ի՞նչ ազդեցիկ անհրաժեշտութեամբ սփիւռքը ընդունեց մեծ պետութիւնների կողմից գծագրուած  այս կազմակերպութիւնն իբրեւ սփիւռք-հայաստան կապի «ամրացում»:  Որ սփիւռքին դնեն այնպիսի վիճակի մէջ, որ նա կամ համաձայնուի՞ Հայաստանի կառավարութեան հետ, կամ կրկին միայնա՞կ ապրի իր պայքարով:   Ի՞նչ է, օտար պետութիւննե՞ր ենք, որ յարաբերութեան համար միջնորդի կարիք ունենանք, թէ՞ սա սփիւռքի հիւպատոսարանն է հայաստանում կառավարութեան շահերին ծառայող:

 Կարծես սփիւռքը քիչ կազմակերպութիւններ ունի պահելու, հիմա այս մէկն էլ աւելացաւ իր ահաւոր վնասակարութեամբ: 

 Անշուշտ այս ամէնը մեր միակամութեան պակասից է ծնւում:  Մեր մէջ միշտ գտնւում են մարդիկ, կամ կազմակերպութիւններ, որոնք միւսին հակառակուելու համար համաձայնւում են ամէն ինչի, առանց առաջարկուածի խորքերը մտնելու: 

 Ամենացաւալին այն է, որ մեր անկախացումից յետոյ երբեք չունեցանք ժողովրդի հետ անկեղծ եղող, ժողովրդի շահերն ու իրաւունքները վեր դասող, երկրի շահերի ու առաջընթացի մասին մտածող, ընդհանրապէս ազգային, առաջադէմ մտածող նախագահներ:

 Մեր ունեցած երեք նախագահներն էլ ոչ միայն իրենց աւերիչ գործելակերպով նման են իրար, այլ նաեւ իրար շարունակութիւն են կազմում: 

 Հարցնում եմ, ինչպէ՞ս կարողացան կրկին միանալ Լեւոն Տէր-պետրոսեանին, նրան ձայն տալ, եւ դեռ հետեւորդ մնալ, չէ՞ որ արդէն ահաւոր դժգոհ, սարսափելի տարիներ էին ապրել նրա իշխանութեան օրօք եւ հեռացրել նրան պաշտօնից ժամկէտը չլրացած: Լաւ, ենթադրենք ինքը մոռացել է, ապա իրենք ինչպէ՞ս են մոռանում այդ ահաւոր տարիները ու հետեւում նրան: Պատասխանը միանշանակ նոյնն է,- որ ազատուէին Քոչարեանից եւ թոյլ չտային, որ Ս. Սարգսեանն  ընտրուէր:

 Լեւոնի իրենց գլխին բերած ցուրտ ու մութ, նուաստացման տարիների իմ յիշեցումին նրանք պատասխանում են, -«Դէ՛, արդէն ամէն ինչ անցել է»: Իսկ ես նայում եմ դիմացի այն բարձունքին, որը 17 տարի առաջ ծառախիտ էր, հրապարակից նայելիս մերկ բլուրը տգեղօրէն աչք չէր ծակում: Չէ՞ որ կանաչազարդ բլուրը մերկացուեց, որ մարդիկ տաքանան, ցրտից չսառեն եւ հիմա ծառերի փոխարէն այնտեղ դաջուած է Լեւոնի ձեռագիրը, նրա իշխանութեան տարիները:  Այդ ինչպէ՞ս է, բլուրը կենդանի յիշողութիւն է, իսկ իրենք կորցրել են յիշողութիւնը:  Այո, բացայայտ է, որ մեր ժողովուրդը իր հողի վրայ ապրում է առանց յիշողութեան:

 Ինձ պատմեցին, մեր Օպերայի թատրոնում, թուրքական մի անսամբլի ելոյթի ժամանակ, ժողովուրդն այնքան է ոգեւորուել, որ տեղից ելած, նրանց նուագի տակ, պարել է դահլիճում, (շատ հազուադէպ երեւոյթ մեր ամուր նստող հանդիսատեսի կեանքում: Պատկերացրէք թէ որքան են ոգեւորուել նրանք թուրքերի «արուեստից»), որ նրանց «Կիլիկիա» երգը ընդունուել է որոտընդոստ, յոտընկայս ծափահարութիւններով:  Միթէ՞ սա յիշողութեան կորստի նշան չէ: 

 Միթէ՞ դահլիճում նստածներից ոչ մէկը չվիրաւորուեց, չկարողացաւ գոռալ, որ լռեն, չէ՞ որ նրանք յաւէտ լռեցրին այն կոկորդները որոնց երգերն են այդ երեկոյ հրամցնում: Արեան մէջ խեղդելով խլեցին ու իւրացրին այն հողերը, որոնց կորստից, որոնք ունենալու անկարողութիւնից, ծով կարօտի երգեր ենք ծնել:  Ո՞վ է իրաւունք տուել նրանց հիմա էլ թափանցելու մեր երազների, մեր կարօտների, մեր երգերի մէջ:

 Նրանք պարզապէս փորձում են շահել մեր սիրտը, շոյել մեր թուլութիւնները, որ վստահենք, հաւատանք իրենց, որ բարեկամութիւն ամրացնենք առանց յիշողութեան խորքերը մտնելու:  Չէ՞ որ մեր յիշողութիւնը պահանջ ունի: 

Նրանք մեզ շատ լաւ են ճանաչում, գիտեն եւ ուրախ են, որ մեր ժողովուրդը կորցրել է իր յիշողութիւնը, այլապէս նրանք չէին համարձակուի երգելու մեր երգերը, կամ մինչեւ իսկ համերգի գալու սահմանները դեռ չբացուած մեր երկիր:  

 Բայց սպասէք, սա դեռ սկիզբն է:  Տեսէք թէ սահմանի բացման հետ ինչպէս է անհետանալու յիշողութիւն բառն անգամ մեր հողի վրայ ապրող ժողովրդից, ինչպէս է փոխուելու  մեր երկրի ամբողջ դիմագիծը, ինչպէս է մեր ժողովուրդը գրկաբաց նրանց ընդունելու:

 Այն ինչ հիմա թաքուն է արւում, ինչպէս օրինակ մեր երիտասարդութեան մարմնավաճառութիւնը իրենց գերդաստաններին գազանօրէն մորթոտածներին, անպահանջ սահմանների բացումից յետոյ աւելի ազատօրէն են դա անելու:  Ինչո՞ւ հասնեն Թուրքիա, յաճախորդները իրենք կը թափուեն Հայաստան: 

 Հսկայական թուով նորակառոյց շէնքեր են սպասում իրենց գնորդներին:  Ի՞նչ էք կարծում, վաճառողները հայրենասիրական ոգով տոգորուած մերժելո՞ւ են թուրք գնորդներին…
 Արդէն գրողներն ու արուեստագէտները ծրագրեր են մշակում Թուրքիայում ելոյթների համար:  Տեսնո՞ւմ էք ինչպէս է աշխուժացրել հայի կեանքը այս համաձայնագրի ստորագրումը: 
 Չէ՞ որ օտարամոլութիւնը մեր արեան բաղադրիչ մասն է: 

 Ինչպէս գիտէք, այսօր կրկին աշխուժացել է Արցախի հարցը եւ այդ հարցը «կարգաւորող» երկրների ներկայացուցիչները գոհ են բանակցող երկրների նախագահների հանդիպման արդիւնքից:
Եթէ նրանք գոհ են, նշանակում է ինչ որ բան մեզ համար անպայման սխալ է: Բայց մենք, ինչպէս միշտ, երբեք տեղեակ չենք թէ բանակցութիւնները ինչ զիջումների համար են  եւ երբ է որ ձայն են տալու իրենց՝ Արցախցիներին, հաշուի նստելու նրանց ցանկութեան հետ, որն իբրեւ երաշխիք մեզ են մատուցում մեր նախագահները միշտ, երբ բանակցութիւններն աշխուժանում են:

 Ըստ նախագահ Ս. Սարգսեանի ՀՀԿ 12րդ համագումարի ճառին, «բոլոր կողմերի միջեւ համաձայնութիւնը պէտք է մէկ փաթեթի մէջ ներառի բոլոր հարցերի լուծումներն ու միջազգայնօրէն ամրագրուած այն մեխանիզմները, որոնք կ՛ապահովեն այդ լուծումների իրականացումը»: Թէ որոնք են այդ լուծումները եւ միջազգայնօրէն ամրագրուած մեխանիզմները, որոնք փաթեթաւորուելու են, չգիտենք:  Վստահ եմ, նախագահը այն մեզ կը մատուցի համաձայնագրերը ստորագրելու շեմին, առիթ չտալով ժողովրդի վերլուծումներին, կամ՝ յետոյ միայն, այս անգամ էլ նախորդ՝ հայ-թուրքական համաձայնագրի նման,  յոյսը դնելով, ադրբեջանցիների գործը ձգձգելու, լաւագոյն դէպքում՝ գործը խաթարելու վրայ:  Չէ՞ որ նա ըստ իր յայտարարութեան, այդ սկզբունքով է ստորագրել հայ-թուրքական համաձայնագիրը եւ ուրեմն արդէն համաձայնագրեր ստորագրելու «փորձառութիւնը» նրան իրաւունք է տալիս մի ամբողջ երկրի ու ժողովրդի ապագան նոյն իր խօսքերով՝ ռիսկի մատնելու:  Իսկապէս, իր նման մի անփորձ դիւանագէտի համար այս երկու համաձայնագրերը հսկայական «փորձառութիւն» են:

 Մնում է նախագահին յիշեցնել, որ երկրի ու ժողովրդի ապագան անփորձ նախագահների համար փորձադաշտ չէ: 

 Բայց շարունակենք անդրադառնալ համագումարում նախագահի յայտարարութիւններին:  «Համաձայն եմ՝ մենք երբեք չենք ունեցել Թուրքիայի հետ որպէս հաւասարը հաւասարի յարաբերուելու քաղաքական մշակոյթ եւ դիւանագիտական փորձ:  Այո, մենք չունենք թուրքերի հետ յարաբերուելու փորձ, բայց չէ՞ որ մի օր պէտք է ի վերջոյ սկսել:  Եւ ես հաւատացնում եմ ձեզ՝ մենք արագ ենք սովորում: (ՀՀԿ 12րդ համագումար)
 Աշխարհին յայտնի հայ-թուրքական համաձայնագիրը միակողմանի, միայն Հայաստանից պահանջ է՝ մեր սահմանների սխալ ամրագրումով, մեզ համար ոչ ընդունելի այժմեան տարածքային կացութեան վերջնական հաստատումով եւ ցեղասպանութիւնն էլ յանձնախմբերի ողորմածութեանը յանձնելու պարտադրանքով ստորագրուած:  Բայց ինչպէս տեսնում էք, մեր նախագահը այն համարում է հաւասարը-հաւասարի հետ յարաբերութիւն: Դեռ աւելին, ցեղասպանութիւնը եւ դրանից բխող պահանջատիրութիւնը հայկական կողմից թուրքերին չպարտադրուած, այլ նրանց կողմից այդ հարցը հիմնովին ոչնչացուող  փաստը, մեր նախագահը համարում է առաջընթաց, ուսանելու ժամանակաշրջան: Ցեղասպանութիւնը, մեր պահանջները, մեր սահմանների ճշտումը, մեր Արցախի ամբողջականութիւնը, միթէ՞ այս ամէնը այնպիսի անկարեւոր հարցեր են, որ այսօր դրանց կորուստի ստորագրումով մենք «սովորելու» ենք, այն էլ «արագ»: Իսկ 200 երկար ու ձիգ տարիները թուրքի ահաւոր ստորացման տակ,  զանգուածային ոչնչացումները, Կիլիկիոյ, Ատանայի, Ակնի, Սասնոյ պարբերական կոտորածները, 15թ. վերջնական ջարդերը, մեր ունեցուածքների ու տարածքների բռնագրաւումը, մեր սերունդների հոգու կորուստները, «սովորելու» տարիներ չէի՞ն, ո՞ւր գնաց իր «արագ սովորելու» ունակութիւնը:

 Ահա թէ ինչ է գրում 15թ. մեր կոտորածի տարիներին Թուրքիայում գտնուող մարշալ Լիման ֆոն Զանդերսի թարգման՝ Հայնրիխ Ֆիրբիւխերը- «1915թ. թուրքերը հայերին ոչ միայն կոտորեցին, այլեւ կողոպտեցին:  Թալանուած կարողութեան միայն մի մասի արժէքը կազմում է մի քանի հարիւր միլիոն ոսկեմարկ: 1916թ. թուրքերն այդ գողացուած դրամից 100 միլիոն ոսկեմարկ ուղարկեցին Բեռլին՝ որպէս ոսկու աւանդ իրենց վալիւտայի համար:  Զինադադարի ժամանակ այդ գումարը բռնագրաւուեց Անտանտի կողմից:  Ինչո՞ւ այն չեն վերադարձնում թալանուած ժողովրդին»: (Հ. Ֆիրբիւխեր, «Հայաստանը 1915թ.»)

 Տեսնո՞ւմ էք, մեր պարտականութիւնների, մեր իրաւունքների մասին օտարներն են մեզ յիշեցնում, իսկ մե՞նք… դեռ «սովորում» ենք…

 Թուրքիան արդէն կազմել է 2025 թուին իր նպատակներին հասնելու ծրագիրը, իսկ մեր նախագահը, միայն իրեն եւ իր խմբին յայտնի դիւանագիտական ինչ-որ միջոցներով, կարծում է, որ Թուրքիոյ հետ յարաբերութեան սերտացումով կարողանալու է լուծել թուրքերի համար այնպիսի մի ճակատագրական հարց որպիսին Հայոց պահանջատէր Ցեղասպանութիւնն է: Միթէ՞ կարծում է, որ Շարլ Ազնաւուրի նման մի աշխարհաճանաչ մարդու յայտարարութիւնը մեր Ցեղասպանութեան անվիճելիութեան հանդէպ,  թուրքերին ստիպելու է վախեցած ընդունելու այն:  Չէ՞ որ նոյն այդ աշխարհաճանաչ անձի ներկայութեամբ ստորագրուեց մեզ համար ամօթալի համաձայնագիրը: Ինչո՞ւ Ազնաւուրը ծպտուն անգամ չհանեց, երբ այդ նոյն ցեղասպանութիւնը որպէս «միջկառավարական պատմական յանձնախմբերին յանձնելու» կէտ էր հաստատւում համաձայնագրում: Ինչո՞ւ այդ վայրկեանին չարեց իր այդ յայտարարութիւնը: 

 Եւ յետոյ, այդ ե՞րբ է Թուրքիան աշխարհի կարծիքը հաշուի առել, որ հիմա էլ վախենայ աշխարհաճանաչ մարդու յայտարարութիւնից:

 Պատահական չէ, որ վերջերս Հայաստանի Ակադեմիայում հանդիպման ժամանակ, պատմաբանների առարկութիւններին ստորագրուած համաձայնագրի վերաբերեալ, նախագահը փոխանակ իրեն ուղղուած հարցերին համոզիչ փաստարկներով պատասխանելու, այպանում էր նրանց՝ պատմաբաններին, որ հարկաւոր գրքերը չեն հրատարակել մեր սահմանների ու մեր ցեղասպանութեան վերաբերեալ:  Արդեօ՞ք դրա համար է նա համաձայնուել յանձնախումբ ստեղծելու առաջարկին: Գուցէ թուրքերին այնքան է վստահում, որ մեր պատմաբանների թերի գործը նրանց է յանձնելու: 

 Նախագահը մտածե՞լ է, թէ ինչու Թուրքիան յատկապէս այս տարի, մեր Ցեղասպանութեան 95րդ տարելիցի շեմին փորձեց բացել իր կողմից փակուած սահմանները: Բայց դրա փոխարէն նա հպարտօրէն յայտարարում է, որ «մենք այսօր ամենեւին էլ նոյնը չենք, ինչ մէկ տարի առաջ էինք»: (ՀՀԿ 12րդ համագումար):

 Եթէ նախագահը նկատի ունի Թուրքիոյ հետ իր  «ֆուտբոլային քաղաքականութեան» պարտութիւնը, օտար պետութիւններին հպատակ դառնալու իր ամօթալի  քաղաքականութիւնը, իր ժողովրդի եւ երկրի իրաւունքների վաճառքը, խորտակումը, այո, ճիշդ է, մէկ տարի առաջ մեր ժողովուրդը իրաւազուրկ ու գլխիկոր չէր ո՛չ մեր կորուստների, եւ ո՛չ էլ մեր Ցեղասպանութիւն-պահանջատիրութիւնը յարգող պետութիւնների առաջ եւ չէր կորցրել իր պայքարի վերջապէս պետականօրէն նուաճած իրաւունքները:
 Իսկ եթէ նա նկատի ունի ժողովրդի տնտեսականը, նրա այսօրն ու ապագան, ժողովուրդը ամենեւին էլ այդ կարծիքին չէ:

  Ինչ էլ յայտարարի կամ չյայտարարի նախագահը, մեր ժողովուրդն ապրում է իր կարծիքների ու իր մէջ տարածուած շշուկների մթնոլորտում, որը հնարաւոր է փոխել միայն այն դէպքում եթէ նա զգայ, որ իր համար ցաւող ու մտածող կառավարութիւն ունի:  Իսկ մինչ այդ, կառավարութիւնը, կուսակցութիւնները, բոլորը վարկաբեկուած են իր աչքին: 

 Երեւանը փոքր քաղաք լինելով, ամէն ինչ շատ արագ է բացայայտւում ժողովրդի կողմից, ու նոյն արագութեամբ տարածւում, քանի որ մարդկային յարաբերութիւնները իրար հետ կիսուելու, իրար լուր փոխանցելու վրայ են դրուած: Ամբողջ ժողովուրդն իրարով է ապրում:  Բնականաբար նա՝ այսինքն ժողովուրդը, տեղեակ է կառավարութեան բոլոր անդամների, կուսակցութիւններին յարողների կամ նրանց անդամների առօրեայ բոլոր մանրուքներին եւ ոչ մէկին ո՛չ վստահում է, ո՛չ էլ հաւատում, կամ փոփոխութիւն սպասում: 

 Թող ինձ ներեն նախագահն ու նրան յարողները, բայց ժողովուրդը նախագահին համարում է խաղամոլ, նոյնիսկ գիտեն թէ Մոնաքոյի խաղատանը քանի միլիոն է տանուլ տուել եւ ովքեր են վճարել նրա պարտքերը:  Բայց վախից լռում են, քանի որ նա հաշուեյարդար է տեսնում իր դէմ խօսողների հետ:
 Արտաքին գործոց նախարարին՝ Է. Նալբանդեանին, որին Լտպ-ն նշանակել էր Եգիպտոսի հիւպատոս, որը եգիպտահայերից ստացել էր «փարաւոն» մակդիրը, իր շուայտ կենցաղի համար, որն անշուշտ վճարւում էր գաղութահայութեան կողմից, նրա տասնեակ անհրաժեշտ հաստատութիւնների կարիքից կտրելու հաշուին:  Յետոյ, Ռ. Քոչարեանի ժամանակ, նշանակուելով Ֆրանսիոյ հիւպատոս,  ֆրանսահայերը նոյն հաւատարմութեամբ վճարել են նրա ընտանիքի շռայլ ծախսերը: Ֆրանսահայութիւնը միաձայն հաստատում է, որ ազգային հարցերը նրան երբեք չեն հետաքրքրել եւ ուրեմն, այսօր, առանց ազգային գիտակցութեան այս փառատենչ անձին վստահուել է մեր երկրի արտաքին յարաբերութեան կարեւոր պաշտօնը:

 Իր ընտանիքն ապրում է Փարիզում, որը մեր արտաքին գործոց նախարարին ստիպում է էլ աւելի յաճախակի թռիչքներ անել դէպի Փարիզ, եւ վատնել ժողովրդի դրամը:

 Ժողովուրդը այս ամէնը եւ յատկապէս տեսնելով նրա անկարողութիւնը իրավիճակները պարզաբանելու խնդիրներում, ահաւոր դժգոհ են նրանից էլ, բայց վախենում են նրա էլ հրաժարականը պահանջելու, քանի որ ազդեցիկ թիկունք ունի:  Նա էլ նախագահին հաւասար անձեռնմխելի է: Ռուսիոյ նախկին Կը գբ-ի դիրեկտոր, Բրեժնեւի, Գորբաչեւի խորհրդատուն, նախկին արտաքին գործերի նախարարը՝ Յ. Պրիմակովն է կանգնած իր մէջքին, որպէս ընտանիքի անդամ՝ աներ: Այն նոյն Պրիմակովը, որն ուզում էր Ղարաբաղը յանձնել Ադրբեջանին: Ահա թէ ով է վարում մեր արտաքին գործերի յարաբերութիւնը եւ նաեւ Արցախի բանակցութիւնները:  Հետաքրքիր է, թէ որքա՞ն յաճախակի է նա իր աներոջ հետ խորհրդակցում:  Դա անշուշտ կ՛իմանանք բանակցութիւնների  աւարտին: 

 Նոյն վերաբերմունքին են արժանացած նաեւ կուսակցականները, որոնցից իւրաքանչիւրի կողոպուտների եւ վարքի մասին, ըստ իրենց՝ ժողովրդի արտայայտութեան, այնքան բան գիտեն, որ անձնականը նոյնացնում են նրանց գործի եւ գաղափարակրութեան հետ ու յոյսեր չեն կապում, ոչ մէկի հետ: 

 Ժողովուրդը միահամուռ այն համոզմունքին է, որ նրանք բոլորը միասնաբար են գործում, որ մինչեւ իսկ ընդդիմութիւնը սուտ է: 
 Նա իրեն ամբողջովին լքուած է զգում:

 Ես այս կարծիքները գրում եմ, ոչ թէ բամբասանք տարածելու, այլ նախ ընդհանուր պատկերը ձեր առաջ պարզելու եւ ամենակարեւորը, բացայայտ խօսելով հնարաւորութիւն ստեղծելու ճշմարտութիւնը մեկնել եւ սուտն ու իրականը պարզել:

 Մենք ունենք երիտասարդ աճող առողջ  սերունդ, որը մշակման կարօտ է, ինչո՞ւ թոյլ տանք նրանց այս հիասթափութիւններով սնուել, անտարբերութեամբ ընդունել նոյնիսկ իր ապագայի հետ կապուած իրադրութիւնները, կապկել միայն արտաքին աշխարհի մակերեսայնութիւնը ու հասակ նետել ոգու սովով:  Չէ՞ որ մեր առջեւ նոր ծառացող հսկայական խնդիրներ կան լուծելիք, ո՞վ է այդ ամէնը իրականացնելու:

 Նայում եմ հեռուստատեսային ծրագրերը, բոլորն էլ մէկը միւսից անորակ, անմակարդակ:  Հնչուող հայերէնը կիսագրագէտ, անհասկանալի, հրամցուող նիւթերը միայն ծաղր է ու կապիկութիւն, ոչ մէկ դաստիարակչական, ոչ մէկ հոգին սնող ծրագիր:  Այսքան արագ ինչպէ՞ս սնանկացաւ հայ միտքը:  Ինչքան արագ սովորեց եւ իւրացրեց օտարի վատը:  Հաւանաբար մեր նախագահը սա ի նկատի ունէր, երբ ասում էր, որ «արագ ենք սովորում»:

 Այս համատարած վիրաւորական կացութեան մասին երբ կիսւում եմ մտքի մարդկանց հետ, նրանց հարցնում թէ մինչեւ ե՞րբ ենք այսպէս օտարից մի վատ բան փրցնելով ապրելու, ամբողջ Երեւանը ծփում է օտարալեզու ազդերով, միթէ՞ կորցրել ենք նաեւ չափի զգացումը: Ո՞ւր են մեր մտքի գործիչները:  Անվերջ կարդում ենք նրանց պարգեւատրումների մասին, բայց նրանցից ոչ մէկի ձայնը յատկապէս այս կարեւոր հարցում՝ հայ-թուրքական համաձայնագրերի վաւերացման մասին, չենք լսում:  Չենք լսում նաեւ Արցախի մասին նրանց մտահոգութիւնները:  Չէ՞ որ հիմա էլ դա է դարձել ծանրակենտրոն մեծ տէրութիւնների եւ յատկապէս նոյն բանակցող Թուրքիոյ համար:  Ինչո՞ւ են լռում:  Նրանց արդարացումն այն է, որ այն խաւը, որոնք համաձայն չեն այնքան ուժ չունեն, որ իրենց դժկամութիւնը տեղ հասցնեն,  փոքրաթիւ են:  Իսկ ազդեցիկներն, ինչպէս միշտ, նախագահի ենթականերն են: Յիշեցնում եմ, որ նոյնիսկ սովետական տարիներին ակադեմիկոսները, գրողները անվերջ իրենց ձայնն էին բարձրացնում:  Ժողովուրդը դրան է սովոր եւ ինչ որ տեղ նաեւ սպասում է, բայց հիմա միայն լռութիւն է: Եթէ Սփիւռքի հետեւող աչքն էլ չլինի երեւի բանակցութիւնների մասին էլ ստացած կցկտուր տեղեկութիւնները չենք լսի:  Ի՞նչ են մտածում, ինչո՞ւ Արցախը Հայաստանին միացնելու պահանջը չեն բարձրացնում:

 Ինձ ամէնուրեք, թէ՛ օտարները, եւ թէ՛ հայերը հարցնում են թէ ինչպէ՞ս ենք մենք Արցախը մեր հողը համարում եւ չենք նոյնիսկ ընդունում նրա անկախացումը, բայց ուզում ենք, որ օտար պետութիւններն ընդունեն այն: Կամ ինչպէ՞ս կարող է այդքան փոքրիկ մի երկիր կիսուած լինել: 
 Քանի որ առաջին իսկ օրից դէմ եմ այս բաժանումին, արդարացման պատասխան չունեմ:
 Մենք մեղադրում ենք Ստալինին, որ նա կտրեց Արցախը Հայաստանից: Բայց այսօրուայ Ստալինների մասին խօսող չկայ: Այն ժամանակ էլ Ստալինից վախենալով լռեց ժողովուրդը, այսօր էլ լռում է, առանց Ստալինի եւ շարունակում Արցախը պահել Ստալինեան վիճակում՝ առանց միացնելու, մէկ ամբողջականութիւն դարձնելու մայր հողին:

 Հիմա բանակցութիւններ են գնում տարածքների զիջման շուրջ:  Բայց ո՞վ է իրաւունք տուել այսօրուայ մեր պետական այրերին մտածելու եւ բանակցութիւնների նիւթ դարձնելու սեփական հողը:  Եթէ նախագահը, ինքն էլ Ղարաբաղցի լինելով հանդերձ, չգիտի իր պատմութիւնը, թող բարի լինի նախ ուսումնասիրել այն եւ գտնել մի թիզ հող, որ Ադրբեջանի նախապապերին պատականած լինի:  Թող կարդայ մեր պատմութիւնն ու սովորի, չէ՞ որ ինքն «արագ է սովորում»:

 Եւ ամենակարեւորը՝ ինչպէ՞ս մոռացաւ իր աչքի առաջ, իր ժողովրդի դէմ  Ադրբեջանցիների կատարած սպանդը:  Վստահաբար ինքն էլ է կորցրել յիշողութիւնը, եթէ ոչ, այլեւս աշխարհում ոչ մէկ երաշխիք, իրեն եւ ընդհանրապէս հային, չէր կարողանալու համոզել, հաւատալ թուրքերին եւ իր հողն ու նրա վրայ բնակուող իր ժողովրդի փրկուած ճակատագիրը կրկին կապել իր ամէնօրեայ ել ու մուտով ապրելու ձգտող արիւնարբու մի թշնամու:    

 Մեր ժողովրդին միշտ վախեցնում են պատերազմով եւ նրանք էլ մեզ՝ սփիւռքահայութեանն են մեղադրում, որ- իբր մեզ համար ինչ կայ, մեր ձայնը տաք տեղից է գալիս եւ հեշտօրէն կարողանում ենք սուր առաջարկութիւններ անել: Իսկ ես նրանց յիշեցնում եմ, որ եթէ պատերազմ էլ լինի գոնէ գիտեն, որ իրենց հողի համար են կռւում եւ ինչպէս նախորդ՝ այս անգամ էլ իրենց արիւնն են զոհաբերելու նաեւ սփիւռաքահայերը, որոնք ամէն ինչով կիսեցին պատերազմող իրենց հայրենակիցների վիճակը:  Իսկ մեր տաք տեղի մասին ուղղում եմ, որ բոլորովին սխալ կարծիք ունեն: 

Սփիւռքահայութեան մի հսկայական զանգուած իրենց հետ կապ չունեցող պատերազմի արհաւիրքը կրեց ե՛ւ ֆիզիքապէս, ե՛ւ հոգեպէս, ե՛ւ տնտեսապէս օտար երկրներում:  Օրինակ եմ բերում Բէյրութի 20 տարի տեւած պատերազմում մեր հայութեան զուսպ նուիրուածութիւնը իրեն հովանաւորած, ապաստան տուած հողին: Եգիպտոսի, Կիպրոսի, Իրաքի, Իրանի պատերազմներում իրենց կեանքը մաշած հայութեան մասին:  Չէ՞ որ հայութիւնը կրկնակի էր վտանգուած իր հետ կապ չունեցող պատերազմներում:  Ու եթէ ամենափոքր սայթաքումը ունենար եւ իր դիրքը չճշդէր, ոտնատակ կարող էր գնալ:  Բայց ի պատիւ մեր սփիւռքահայութեան շրջահայեցութեան, բոլորն էլ բարձրագոյն գիտակցումով իրենց արիւնն անգամ չսակարկեցին իրենց պատսպարած երկրների պատերազմներում:  Այո, եթէ պէտք է, պէտք է պատերազմել, ոչ թէ վախենալ ու զիջել եւ ամենակարեւորը զիջել մեր սերունդներին պատկանողը:

 Հասկանալի է, հիմա բոլորս էլ կանգնած ենք շատ դժուար կացութեան առջեւ, բայց ամենադժուարը կրկին Սփիւռքի վիճակն է:

 95 տարի շարունակ օտար երկինքների տակ, զրկուած իր պետութեան հովանաւոր աջակցութիւնից, ամբողջովին միայնակ, հայութեան պահանջատիրութեան ձայնը լսելի դարձրեց աշխարհին, հայ հրաշալի սերունդ դաստիարակեց, կապեց նրան երազանքներով ու արեան բջիջներով իր հողի ու ժողովրդի միւս կէսի հետ, հաստատութիւններ հիմնեց, որոնք մինչեւ այսօր իրենց կարիքներից կտրում ու օգնում են հայրենիքին: Հայ Դատի եւ պահանջի ջիղը ներարկեց օտար ափերում հասակ առնող սերունդների մէջ, երբեք թոյլ չտուեց, որ հայ ոգին թուլանայ նոյնիսկ իր մայրենի լեզուն չխօսողների մէջ:  Եւ հիմա, երբ իր ծանր ճիգերով հասել էր, արդէն իր պետութեան հետ ձեռք-ձեռքի իրենց ծրագիրը իրականացնելու պահին, պետութիւնը կրկին նենգօրէն լքեց նրան եւ նա կրկին ձեռնունայն է կանգնած ապագայ սերունդների առջեւ: 

 Մեր Նախագահը ոչ միայն ջնջեց իր երկրի իրաւունքները, այլ վտանգեց նաեւ սփիւռքի վաղուայ իր բարձունքին հասած առաջադիմութիւնը: 

 Սփիւռքն ստիպուած է կրկին միայնակ ե՛ւ նախագահի աւերը շտկելու, իսկ աւերներ շտկելը աւելի երկար ժամանակ է պահանջում, ե՛ւ իր նպատակակէտին հասնելու:  Հայութեան արդար դատն է, հայութեան պահանջատիրութիւնը, որը ո՛չ նախագահի ստորագրութեամբ կը կասեցուի, ո՛չ էլ պետութիւնների ճնշումով:  Միեւնոյն ժամանակ դա մեր նաեւ 15թ. առաջ սկսուած ջարդերի, եւ հիմնականում մեր միլիոնաւոր զոհերի արեան տրոփիւնն՝ է իր խլուած տարածքներից դուրս նետուած իւրաքանչիւր սփիւռքահայի էութեան մէջ տեղաւորուած: Դա իւրաքանչիւր հայի պարտքն է իր անցեալի, ներկայի եւ գալիքի հանդէպ: Եւ ոչ մէկ նախագահ չի կարող խլել այն մեզնից:
 Մենք թեւակոխում ենք մի նոր անյայտ տարի:  Սիրելի ընթերցող, այս գալիք տարին թեւակոխենք այն հաստատ համոզումով, որ եթէ հարկ լինի, այո՛ պիտի սկսենք զէրօյից, որ հասնենք մեր արդար պահանջատիրութեան հատուցումին, որ թոյլ չենք տալու Արցախը զիջեն, որ նախագահի ստորագրութիւնը արժէք չունի մեր ազգային նպատակների բարձրակէտում: Որ ժողովրդի իրաւունքները դաւաճանողները ասելիք ու անելիք չունեն նրա կեանքում:

Սան Ֆրանսիսկօ