Մեծ Եղեռնի Նախօրեակին (Գ.)
Ճաշի միջոցին ես նստած էի Ռոստոմի դիմաց, Ակնունիի կողքին: Նրանք կարօտով կատակում էին միմեանց հետ: Ուրախ էին: Բայց իսկապէս Ռոստոմի ճակատը ծածկուած էր խիտ ու խորունկ կնճիռներով: Ինձ ծանօթ էին Ռոստոմի կնճիռները՝ հետեւանք կա՛մ արտակարգ ցասումի, կա՛մ արտակարգ վշտի…
Ի՞նչ էր կատարւում այդ զարմանալի մարդու հոգում – բուռն փոթորի՞կ, թէ՞ անյատակ տրտմութիւն: Նա խօսում էր զուարթ, սիրով նայում էր բոլոր ընկերների վրայ, բայց անկարելի էր, որ սիրտը հանգիստ լինէր:
Իլիճայից Կարին, ճանապարհին, Ռոստոմի կողքին էի միեւնոյն կառքում: Հարցրի՝ ի՞նչ էր պատահել Փիլոսին, ինչո՞ւ էր նա այդպէս գազազած:
– Բան չունի՜ս, խօսքս կտուրը նետեց Ռոստոմը. Նոր փեսայ է, վախենում է, որ Վարսենիկին ձեռքից կը խլեն… Վերջը կը հասկանաս:
Պարզ էր, որ չէր ուզում խօսել այդ նիւթի մասին: Արտայայտուելու ձեւից որոշ էր նաեւ, որ իր սրտին ցաւ պատճառող հարցն էի շօշափել:
Կարինում ես ուզեցի շօշափել ե՛ւ Ատրունիի կարծիքը:
Արամ Ատրունին Կենդրոնական Կոմիտէի անդամ էր եւ յարաբերութիւն էր պահում կուսակցութեան եւ «Իթթիհատ»ի ու կառավարութեան միջեւ: Ազնիւ նկարագրի տէր, լրջամիտ, սակաւախօս ու գաղտնապահ, թուրքերին լաւ ճանաչող ու թուրքերէնի հմուտ, գաղափարական երիտասարդ էր: Բացարձակ վստահութիւն էր վայելում կուսակցութեան աչքին եւ մասնաւորապէս Ռոստոմի: Յարգուած էր նաեւ ազգային շրջանակներում եւ թուրքերի մէջ: Նա Սահրանդի եւ Փիլոսի պէս անսահման սէր ունէր իր կնոջ՝ Ծիածանին եւ դողում էր նրա եւ աղջկայ՝ Անահիտի վրայ:
Առաջին իսկ հանդիպման ես ուզեցի իմանալ նրա կարծիքը հայերի կացութեան, մասնաւորապէս հայ-թրքական յարաբերութիւնների մասին:
– Լաւ չէ, պատասխանեց նա մի վայրկեան մտածելուց յետոյ: Գործերը վատէն դէպի գէշ կ՛երթան: Թուրքերը առաջուայ թուրքերը չեն. փոխուած են շատ… Մեզի այլեւս հաւատ չեն ընծայեր…
– Ճի՞շդ է, որ կոտորածի սպառնալիքներ կ՛ընեն: Փիլոսը այդպէս կ՛ըսէր:
– Ես նման բան չեմ լսած: Կոտորածի սպառնալիք – չափազանցութիւն է, բայց ջղայնացած ու գրգռուած են: Կ՛ըսեն՝ թոյլ չենք տար, որ եւրոպացի քննիչները Կարին մտնեն:
– Կը խորհի՞ս, թէ թոյլ չեն տար:
– Չեմ խորհիր: Սակայն, եթէ կառավարութիւնը ուզէ, թոյլ չեն տար: Առանց կառավարութեան հրամանի թուրքը տեղէն չի շարժիր. թուրքը կոյր ծառայ է կառավարութեան: Բայց Փիլոսը իրաւունք ունի. եթէ, Աստուած մի՛ արասցէ, պատերազմ տեղի ունենայ, մեզի համար չափէն աւելի ծանր կացութիւն մը կրնայ ստեղծուիլ… Չափազանց ծանր, եթէ մենք չկրնանք մեզ պաշտպանել:
– Ինչպէ՞ս պաշտպանել:
– Այդ դո՛ւք պէտք է ըսէք մեզի: Ատոր համար է Ընդհանուր ժողով կը գումարուի:
– Չէ՛, դո՞ւն ինչ կը կարծես:
– Իմ կարծիքով ես կը կարծեմ –սա մարզպաններու խնդիրը կարգադրելու է: Ա՛լ համը փախաւ: Շա՛տ եղաւ աղմուկը… Թուրքը չի կրնար մարսել:
Ատրունին սակայն, Սահրանդի կամ Փիլոսի չափ յոռետես չէր: Կը հաւատար, թէ ելք մը պիտի գտնուէր: Ընդհանուր ժողովի վրայ մեծ յոյս եւ վստահութիւն ունէր:
(…)
Կարին հասնելուս յաջորդ օրը գնացի այցելութեան առաջնորդարան: Առաջնորդ Սմբատ եպս. Սաատէթեանը բարեկամս էր, շատ ջերմ ընդունելութիւն ցոյց տուեց: Մօտն էր եւ Սեդրակ էֆենտի Փաստրմաճեանը, որի հետ նոյնպէս լաւ բարեկամներ էինք: Սեդրակ էֆենտին քաղաքում յարգուած անձնաւորութիւն էր: Պարթեւ հասակով, բարետեսիլ, զարգացած, դիւրահաղորդ, համարձակախօս, զօրաւոր անհատականութիւն էր: Տիպար հայ եւ նախանձախնդիր հայութեան իրաւունքների ու պատուի:
Առաջնորդ Սմբատ սրբազանը, իր բնաւորութեան հաւատարիմ, խոհեմ ու զուսպ մարդ էր: Դժուար էր հասկանալ նրա իսկական միտքը օրուայ հրատապ խնդիրների մասին. մի կողմից նայելով ամէն ինչ լաւ, միւս կողմից՝ այնքան էլ լաւ չէ. Աստուած պահէ մեր ազգը:
Ճիշդ հակառակ խառնուածքի տէր՝ Սեդրակ էֆենտին համարձակ, յախուռն խօսքերով դատապարտում էր թուրքերին, բայց վախ չունէր: Իր մտերիմ ազգական Արմէն Գարոյի հաղորդած լաւատես տեղեկութիւնները Պոլսից նրան վստահութիւն էին ներշնչում, որ այս անգամ բարենորոգումները անպատճառ պիտի իրականան եւ հայի մղձաւանջային վիճակը թուրքերի տիրապետութեան տակ պիտի բարեփոխուի: Ռուսը չի թողնի, որ հայի քիթը արիւնի այս անգամ:
(…)
Մի ուրիշ առիթով էլ, երբ Խաչիկ Փաստրմաճեանի դեղարանումն էի Փիլոսի հետ, ներս մտաւ Սեդրակ էֆենտին՝ չափազանց գրգռուած: Դուրսը թուրքերի հետ վէճի էր բռնուել, հայհոյում էր եւ չէր կարողանում հանգստանալ…
– Կոտորուեն այս շուները… Մարդ ըլլալիք չունեն… Իժի ծնունդներ:
Եւ երբ Փիլոսը զգուշացրեց, որ այդպէս չխօսի թուրքերի առջեւ, բարկացած պատասխանեց.
– Ա՛լ այս անհաւատները համը փախցուցին, կարելի չէ լռել:
Եւ չլռեց: Նա համարձակ՝ երեսովն էր տալիս թուրքերի անիրաւութիւնները: Եւ առաջին նահատակը եղաւ դեռ ռուս-թրքական պատերազմից առաջ:
Ի՞նչ էին մտածում սովորական ժողովուրդը կամ մեր շարքային ընկերները:
(…)
Ժամագործ Պետրոսը, օրինակ, լաւատես էր: Հաւատում էր, թէ բարենորոգումները վերջ պիտի տան հայերի տառապանքներին: Ընդհակառակը, դերձակ Անդրանիկը յոռետես էր. «Գէշ է մեր վիճակը. շուները կատղած են»… Երիտասարդական Միութեան շրջանակը ընդհանուր առմամբ ոգեւորուած էր բարենորոգումների հեռանկարով եւ անհամբեր սպասում էին մարզպանների տեղ հասնելուն: Ձիթողցի Սեդրակ վարժապետը սարսափով էր խօսում թուրքերի մասին, կոտորածի վախ էր յայտնում: Յոռետես էին ե՛ւ Ջնդին, ե՛ւ Արտաշէս Գաւաֆեանը եւ նոյնիսկ օրիորդ Ազնիւը, որ տնից տուն զգայացունց լուրեր էր տարածում:
Համազգային բնոյթ ստացած, բիւրեղացած ընդհանուր կարծիք գոյութիւն չունէր Կարինում օրուայ հրատապ հարցերի մասին: Ինչքան մարդ, այնքան եւ համոզում…
Նոյնը պէտք է ասեմ ե՛ւ Ընդհանուր ժողովի պատգամաւորների մասին:
