ՊԷՅՐՈՒԹ.- Չորեքշաբթի, 17 Ապրիլի երեկոյեան, «Ազդակ»ի «Փիւնիկ» սրահին մէջ տեղի ունեցաւ «Ազդակ»ի կազմակերպած մամլոյ 151րդ լսարանը, որուն նիւթն էր «Հայ երգի ազգային նկարագիրը եւ ազատագրական ու հայրենասիրական գաղափարներու եւ կոտորածներու արտացոլումը Կոմիտասի երաժշտութեան մէջ», զոր ներկայացուց Սուրիոյ խորհրդարանի անդամ Ժիրայր Ռէյիսեան:
Բացման խօսքը արտասանեց «Ազդակ»ի պատասխանատու խմբագիրներէն Ժագ Յակոբեան: Ան ըսաւ, թէ այս տարի հայ մշակոյթի ու գրականութեան շարք մը մեծերու, որոնց շարքին Կոմիտասի ծննդեան 150ամեակն է, յոբելեան մը, որուն պատշաճ նշումը անհրաժեշտութիւն մըն է եւ պարտք՝ հայկական մշակութային ժառանգութիւնը արժեւորող իւրաքանչիւր կառոյցի եւ անհատի համար: Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150ամեակին նուիրուած «Ազդակ»ի մամլոյ առաջին լսարանին նիւթը Կոմիտասի կերպարին ներկայացումն էր հայ կերպարուեստին ընդմէջէն:
Ժագ Յակոբեան ներկայացուց Ժիրայր Ռէյիսեանի կենսագրական տուեալները, ապա հրաւիրեց զինք իր նիւթը ներկայացնելու:
Ժիրայր Ռէյիսեան ըսաւ, թէ տարիներու ընթացքին բազմաթիւ եղած են այն հատորներն ու յօդուածները, ուսումնասիրութիւնները, որոնք հրատարակուած են Կոմիտասի եւ իր գործերուն մասին, ուր լայնօրէն անդրադարձ կատարուած է անոր՝ հայ երգի բազմաձայն մշակման մէջ ստեղծած յատուկ ոճին, ուղիին: Ոչ նուազ կարեւորութեամբ խօսուած է Կոմիտաս երգահաւաքի, երգահանի, երգիչի, խմբավարի, խազագրագէտի, գիտաուսումնասիրողի, միջազգային բեմերու վրայ փնտռուած դասախօսի մասին: Իր ձգած երաժշտական հսկայական ժառանգին մասին խօսելով՝ գլխաւորաբար հոն լուսարձակի տակ առնուած են գեղջկական, ազգագրական, հոգեւոր երաժշտութեան մէջ ունեցած անոր անգնահատելի աւանդը:
Ան յայտնեց, որ Կոմիտաս հայ մարդը, հոգեւորականը եւ արուեստագէտը միաձուլած է իր անձը իր ժողովուրդի ապրումներուն, իղձերուն եւ զգացումներուն հետ, բնականաբար չէր կրնար անտարբեր եւ հեռու մնալ օրուան անցուդարձերէն եւ չտագնապիլ: Արեւմտահայութեան ծանր իրավիճակ ու շարք մը ազգային մտահոգութիւններ, որոնք կուտակուած կու գային իրենց բնական տեղը գրաւելու կոմիտասեան ստեղծագործութիւններուն մէջ:
Դասախօսը ըսաւ, թէ լեզուն Կոմիտասի համար առաջնակարգ տեղ գրաւած է՝ իբրեւ միջոց ժողովուրդին ազատագրութեան, գոյատեւման եւ զարգացման: Իրեն համար մտահոգութիւն էր արեւելաբնակ կամ արեւմտաբնակ քաղաքական մարդուն վրայ տիրող օտար ազդեցութիւններու եւ բարքերու զարգացումը, որ իր լուրջ դրոշմը ձգած էր իր երգերուն վրայ: Օտարախօս այս հոսանքին դէմ էր, որ կ՛ընդհանրանար Ս. Նազարեանցի բառերով վարդապետին գրած «Մայրենի լեզու մայրենի բարբառ» երգը:
Ապա զեկուցաբերը նշեց, որ Կոմիտաս ուղղակիօրէն թէ անուղղակիօրէն միշտ գովերգած է հայրենիքը. օրինակ՝ «Մինչդեռ յուսոյ» երգը: Ո՛չ միայն հայրենիքը իրեն համար ունեցած է յատուկ հմայք, այլեւ Կոմիտաս եղած է խիստ այլամերժ, եւ պատահական չէր, երբ ընտրած է Տիգրան Չուխաճեանի «Ոհ ինչ անուշ» երգի քառաձայն երգչախումբի մշակումը: Հայրենիքի գովերգութեան գեղեցկագոյն օրինակներէն է «Հայաստա՛ն, երկիր դրախտավայր»ը:
Ան ըսաւ, թէ Վարդանանց նիւթն ալ Կոմիտասի քով յատուկ ուշադրութեան արժանացած է: Ան յատուկ կարեւորութիւն տուած է այդ հերոսամարտին՝ իբրեւ ազգային կարեւոր իրադարձութիւն: Տարագիր եւ պանդուխտ հայու իր հայրենիքի հանդէպ ունեցած սիրոյ եւ կարօտի գաղափարը յատուկ տեղ ունեցած է կոմիտասեան երգացանկին մէջ:
Դասախօսը նշեց, որ 1890ականներու դէպքերն ու ջարդերը խոր ազդեցութիւն ձգած են Կոմիտասի վրայ՝ նիւթ դառնալով շարք մը երգերու եւ խմբերգներու: Այդ գործերէն են՝ «Մի գեղեցիկ պարզ գիշեր էր», որ նաեւ ճանչցուած է «Գիշերը Վանում» եւ «Վանի Կոտորածը» անուններով: Ս. Սափարեանի խօսքերով այս երգին մէջ շատ յուզական եւ պատկերաւոր ձեւով կը նկարագրուի 1895ի Վանի կոտորածը:
Ժ. Ռէյիսեան ըսաւ, թէ ժողովուրդի տառապանքին դիմաց եւ բնականաբար ազդուած օր ըստ օրէ տարածուող ազատագրական գաղափարներէն, ու իբրեւ մարդ անարդարութիւնը անպատասխան չձգելու բնազդական զգացումէն ցասումն ու ազատագրական գաղափարները կու գային իրենց արդար տեղը ունենալու կոմիտասեան երգարուեստին մէջ: Այդ յստակ օրինակներէն են՝ «Մոկաց Միրզա»ն՝ հերոսական բնոյթի հիանալի այս գործը կը պատմէ Մոկաց Միրզայի դաւադրաբար սպանութիւնը: Կոտորածի եւ բռնութիւններու նկարագրութենէն ետք, ուշագրաւ է «Մի գեղեցիկ պարզ գիշեր էր» երգը: Դիւցազնական գաղափարը շատ աւելի յաճախ լսուած է «Բամբ որոտան»ի եւ աւելի ուշագրաւ կերպով «Սիփանայ քաջեր» երգին մէջ:
Ան ըսաւ, թէ Կոմիտաս ունի նաեւ աղօթքի եւ մաղթանքի բաժին իր երգացանկին մէջ, ինչպէս՝ «Տէր կեցոյ դու զհայս»: Կոմիտաս ազգային միասնականութեան մասին ալ շատ խօսած է «Թէ թեւ ունէի» եւ «Հայրենեաց սիրով» երգերուն մէջ: Իր լաւատեսութիւնը դէպի ապագան Կոմիտաս յայտնած է «Ձայն տուր ով ծովակ» երգով:
Դասախօսը խօսքը եզրափակեց ըսելով. «Վարդապետին համար բեմը եղած է երկրորդ խորան, Կոմիտաս իր գործունէութիւններով ազգային-քարոզչական կարեւոր աշխատանք տարած է: Ան աշխարհի արեւմտեան բեմերուն վրայ բնորոշած է հայ երգը եւ հայ աշխարհը»:
Կոմիտասեան կատարումներով լսարանին իր մասնակցութիւնը բերաւ Համազգայինի «Գուսան» երգչախումբը՝ խմբավարութեամբ Գրիգոր Ալոզեանի։
«Ազդակ»ի գլխաւոր խմբագիր Շահան Գանտահարեան նշեց, որ այս ձեռնարկով «Ազդակ»ը իր համեստ ներդրումը կ՛ունենայ Կոմիտասի 150ամեակին, ապա ան շնորհակալութիւն յայտնեց օրուան բանախօս Ժիրայր Ռէյիսեանին, որ Հալէպէն յատուկ եկած էր՝ ընդառաջելով «Ազդակ»ի հրաւէրին, ինչպէս նաեւ Համազգայինի «Գուսան» երգչախումբին, որ իր մասնակցութիւնը բերաւ Կոմիտասի 150ամեակին նուիրուած լսարանին:
Ձեռնարկի աւարտին Ժիրայր Ռէյիսեան մակագրեց այս նիւթին վերաբերող իր աշխատասիրութիւնը ներկաներուն։