Լաւ Ակիզբ՝ Խոստումնալից Շարունակութեամբ

ՊԵՏՐՈՍ ԴԷՄԻՐՃԵԱՆ

Լոյս է տեսել հալեպահայ (Քեսապում ծնուած), ներկայումս ԱՄՆում բնակուող երիտասարդ բանաստեղծուհի Սեւան Հանէշեան-Պետուրեանի անդրանիկ ժողովածուն՝ «Արեգնատենչ Հորիզոններ» խորագրով (հրատ.՝ Բերիոյ Հայոց թեմի, Քեսապ-Հալէպ, 2018): Չնայած երիտասարդ տարիքին, Սեւանը բաւական հիմնաւոր ու բազմակողմանի կրթութիւն է ստացել՝ աւարտելով նախ Քեսապի Ազգային ուսումնասիրաց միացեալ Ճեմարանը, ապա նաեւ Լաթաքիայի համալսարանի տնտեսագիտական բաժինն ու Հալէպի Համազգայինի Հայագիտական հիմնարկը:

Ժողովածուի մուտքի «Երկու խօսք»ում, որն իր բովանդակութեամբ, թերեւս, կարող է յաւակնել նաեւ սփիւռքեան նոր սերնդի գրողների մանիֆեստ-հանգանակը համարուելուն, Սեւանը բացում է արդի բանաստեղծութեան իր ըմբռնումներն ու չափանիշները, ինչպէս նաեւ «փնտռտուքի այն ճանապարհը», որ «հոգիին թեւեր կու տայ սաւառնելու, բարձրանալու ու պատասխաններ որոնելու»: Տանջալից ու երկար, բայց եւ հաճելի՝ «աստղերուն տանող» ճանապարհ, որը ստոյգ գրաւականն է ապագայ ստեղծագործական խորունկ ցանքերի ու հերկերի: Մանաւանդ ինքը՝ հեղինակն էլ խոստովանում է, թէ «բանաստեղծութիւններուս այս հատորը արգասիքն է հոգիի թռիչքի եւ կեանքի տեսիլքի»: Բայց, իհարկէ, դա դեռ բաւական չէ, լիարժէք պօէզիայի ստեղծման համար անհատական մտքի եւ հոգու որակներին պիտի գումարուեն նաեւ «հայ երիտասարդին կանչը, իր արմատներուն փնտռտուքը, իր ազգին ու եկեղեցւոյ հանդէպ ակնածանքը եւ իր ժողովուրդին ապրած ցաւը», քանզի բանաստեղծուհու ըմբռնմամբ՝ «իւրաքանչիւր բանաստեղծութիւն ինքն իր մէջ ե՛ւ պատմութիւն է ե՛ւ ապրում, բայց մանաւանդ գալիքի իղձ եւ կեանքի արժէքներ պարփակող իմաստ»: Խոստովանենք, որ հայրենիքում թէ Սփիւռքում որոշ երիտասարդ գրողների կողմից հնչեցուող գաղափարի վերացման, բառի իմաստազրկման եւ նմանատիպ այլ «կարգախօսներ»ի ֆոնին, Պարոյր Սեւակի արտայայտութեամբ՝ ոչ թէ սովորոյթի, այլ ազգային աւանդոյթի ուժին, համամարդկային հոգեկան ու ոգեկան արժէքներին հաւատարիմ մնալու Սեւան Հանէշեան-Պետուրեանի համոզմունքն ու հակումը յուսադրող է ու խոստումնալից: Միանգամայն պատասխանատու եւ հաւասարակշիռ է բանաստեղծուհու մօտեցումը նաեւ ստեղծագործութեան լեզուի հարցում: «Ներշնչուելով մեր նախնիներու աւանդէն, ահաւասիկ մենք՝ նոր սերունդս կ՛ուզէնք ապացուցել, որ լեզուն նոյնիսկ հայրենիք է. եւ ուր ալ գտնուինք՝ Սփիւռքի մէջ թէ մեր մայր հողին վրայ, բծախնդրութէամբ եւ պատասխանատուութեամբ մեր ուսերուն վրայ կ՛առնենք մեր լեզուին ու մշակոյթին պահպանութիւնն ու ծաղկումը»:

Ժողովածուն բաղկացած է 10 շարքից եւ աւարտւում է 3 բանաստեղծութիւն ընդգրկող «Ձօն»ով: Շարքերի խորագրերում անգամ գերակշռող բառերը՝ երազանք, յոյս, իղձ, որոնում, Փրկիչ, տիեզերք, անբացատրելի եւ այլն, արդէն իսկ որոշակի պատկերացում են տալիս հեղինակի հոգեկան ապրումների ուղղութեան ու խորութեան մասին: Կեանքի ճանապարհի ընկալման տեսակէտից, բնորոշ է «Կեանքի Կամուրջին Վրայ» քերթուածը: Երբեմն-երբեմն բանաստեղծուհու հոգում զարթնում է անցեալի մի յուշ «որ երբեմնի, ապրում մըն էր, հրճուանք կամ երազ» եւ ստիպում կանգ առնել «այն կամուրջին վրայ, որ անցնող օրերդ ներկային կը միացնէ» ու լրջօրէն մտորել՝ «թէ ո՞րն էր քու բեռդ, ո՞րն է օրերունը: Սա շատ կարեւոր կէտ է մարդու կեանքում, քանզի՝ «Կը քալես, միշտ կը քալես, կ՛ուզես անցնիլ կամուրջը կեանքին, բայց մերթ կը զգաս, թէ կեցած ես նոյն կամուրջին վրայ, որ գալիքը անցեալիդ կը շաղկապէ»: Այսինքն՝ բուն իրականը ներկան է, որն իր մէջ խտացնում է անցեալն ու գալիքը հաւասարապէս:

Պէտք է խոստովանեմ, որ առաջին ժողովածուի համար բաւական հասուն է Սեւանի հոգեկան-բանաստեղծական աշխարհը: Դարձեալ յիշատակելով Պ. Սեւակին, նոյնիսկ կարող ենք արձանագրել, որ նա, իրօք, հասուն է ինքն իրենից: Նրա ընկալումները զարմանալիօրէն խորն են ու նուրբ: Այնքան, որ նոյնիսկ նուրբ բառը կարծես քիչ է գալիս ասելիքը բնորոշելու համար, եւ դիմում է նաեւ երկարացման նշանի օգնութեանը՝ «Բնութեան լռութիւնը հաղորդումն է հոգւոյն նու՜րբ ապրումին», մինչ անդորրութեան մէջ տարածւում է «անբացատրելին, որ ժամանակին մէջ թաքուն է»: Իսկ ի՞նչ է անում բանաստեղծուհու հոգին բնութեան այդ հրաշալի Պահերի մէջ: Պարզւում է, «հոգին իրիկնացումով կը խայտայ, կը լենայ արեգակնածին առաւօտով» («Իրիկնացա՞ր, Հոգի»): Ահա եւ «Ին՞չ կայ հոգւոյդ մէջ» հարցի այլեւս սպասուող պատասխանը՝

«Այն ինչ որ կայ տիեզերքին մէջ»: Ուրեմն եւ տրամաբանական ցանկութիւնը՝ «Տիեզերքին լոյսը թող մնայ, իսկ մութը թող չքանայ հոգիէդ» («Անցաւ՜ Հոգիէս»): Քանզի Լոյսն է Կեանքի, Ծնունդի արարիչ ակունքը, իսկ «մայրութիւնը՝ առեղծուածն է աշխարհին», մարդ արարածի «ճշմարիտ երջանկութիւնը» («Մայրութիւնը»):

Բանաստեղծուհու հրաշալի պահերը նաեւ նրանք են, երբ մենակ է մնում «հեռուէն մոմի պէս պսպղացող» աստղերի հետ («Կը Ժպտայ Հոգիս»), երբ սուզւում է երկնքի «անհունին մէջ» («Անհունին Մէջ»): Այդ պահերին է, ահա, որ «Դարերու ապրումը եղանակին մէջ պարփակուած կը շաղախուի ներկայ պահին»: Միաձուլւում են ժամանակները՝ «Ներկան անցեալով կը խմորուի ու կը սկսի որոնումը, միաժամանակ կերտումը գալիքին»: Կեանքը մի շրջան եւս առաջ է ընթանում: Ու հնչում է նոյն՝ հինաւուրց մեղեդին, «բայց միշտ նոր ձայնով» («Մեղեդին»):

Ըստ էութեան, Սեւան Հանէշեան-Պետուրեանը շատ ճիշդ պատկերացում ունի պօէզիայի ձեւի ու բովանդակութեան, աւանդականի ու նորարարութեան հարցում, որի խորքում հէնց կեանքային ապրումի չափանիշն է եւ ոչ թէ արտաքին էֆեկտների (ազդեցութեան-Խմբ.) վրայ հիմնուած դատողութիւնը, որովհետեւ հաւատում է, որ Երազանքը «Կեանքո՜վ շաւիղ կը բանայ գալիք երազանքներուն» («Երազանքը»): Նրա համար Բնութիւնը՝ ամէն բան ներդաշնակութեան բերելու իր հանճարով, օգնում է ըմբոշխնելու բառերի ու երեւոյթների խորքային իմաստները («Բառերս»): Ահա թէ ինչու, Կարօտը շաղախուած է «ապրումի արտասուքից», «երազի անհասից» եւ «լու՜ռ պահի ցնցումից» («Կարօտը»): Բանաստեղծուհուն երբեմն թւում է, թէ նոյնիսկ դեռեւս «կիսատ են» իր բառերը՝ «ամէնուրեք ժպիտ» որոնելու, «կամքին հզօրութիւնը ու Յարատեւութեան գաղտնիքը» տեսնելու, «սիրոյ տիեզերքն ու յոյսին թեւերը» նշմարելու, ապրելու եւ արտացոլելու համար («Կիսատ Բառերով…»): Լինում են պահեր, երբ «սառնային է հոգին», երկնքում չկան արեւ, լուսին ու աստղեր, իսկ երկրային իրականութեան մէջ՝ «չկան աչքեր արդարութիւնը տեսնող»: Ամէն բան, ասես, պատուած է համատարած առեղծուածային քօղով՝ «մթնալոյս տիեզերքին մէջ» («Առեղծուած») ու «Այս կեանքին մէջ չկա՛յ պատասխան» («Չկա՜յ Պատասխան»): Երբեմն, թւում է՝ անհասանելի է նաեւ իդէալը՝ …անշուք, անաստղ գիշերին՝ քեզ փնտռելու գացի, Ովկիան, անջրպետ, քեզ չգտայ… («Իտէալին»)։ Այդ պահերին, անշուշտ, առաւել հրատապ ու կարեւոր է հարցը, թէ, ուրեմն, «ինչպէ՞ս հասնիլ կորիզը կեանքին ու հասկնալ կեանքի երանգին ծալքերը, մեկնել ուղին ընթացքին»: Սեւանի պատասխանը մէկն է՝ Հոգո՛ւ միջոցով, քանզի «Հոգին է, որ մրրկածածկ օրերը կը պայծառացնէ, կը փշրէ մացառապատ պարիսպները, կը մագլցի ապառաժու՜տ լեռներէն… Ու երկար ճանապարհն անցնելով կը հասնի վսեմ բարձունքին»: Մանաւանդ այդ Հոգին պատրաստ է նաեւ դիմագրաւելու ցանկացած խոչընդոտ՝ համոզուած, թէ «առանց պայքարի, գուցէ արդարութիւն տեղի չունենայ« («Գուցէ»): Եւ այդպիսով՝ «Ճանապարհորդը կեանքի գաղտնիքն զգեցած կը հասնի կեանքի հոգւոյն» («Կեանքի Հոգին»): Ներաշխարհային այդ հանգրուանին հասնելուց յետոյ է, ահա, որ «երբեմն չարտասանուած մէկ բառն անգամ լեռներ կը ցնցէ» («Չարտասանուած Բառը»):

Տիեզերքի ու Բնութեան, մարդու եւ մարդկութեան ընկալումներն ու ներաշխարհային առնչութիւնները չեն խանգարում բանաստեղծուհուն անկեղծ ու ապրուած, պատկերաւոր տողերի մէջ դնելու նաեւ իր մանկութեան յուշերն ու ազգային – պատմական – հայրենասիրական զգացողութիւնները: Եւ ահա, նա մե՛րթ յայտնւում է ծննդավայր Քեսապի «գրկին մէջ», ուր, ասես, վերահիւսում է ապրած օրերը՝ «հին ձեռագործի նման» («Գիւղին Գրկին Մէջ), մե՛րթ Վանայ լճի ափին՝ Նարեկ կարդալիս («Վանայ Երազ»), մե՛րթ պատմական Կիլիկիայում՝ հոգում անթեղուած Հարցով, թէ՝ «ինչպէ՞ս կրնամ մեկնիլ հիմա երկրէս, որմէ ծիլ եմ տուեր» («Կիլիկիա»): Բայց նաեւ համոզուած, որ եթէ ստիպուած ես, այնուամենայնիւ, մեկնելու, ապա միայն այն վճռական հաստատակամութեամբ, թէ՝

«Մենք երկի՛ր ունինք կրկին վերադառնալու: Եկեղեցի ունինք վերաշինելու, եւ Խաչքար ունինք կրկի՛ն կանգնեցնելու: («Ուխտաւորին Խաչքարը»)

Սեւանի բանաստեղծութիւնը ձեւի տեսակէտից մեծ մասամբ ազատ է, անյանգ, բայց ներքին կշռոյթով: Գերիշխում է մտքի հոսքը՝ իմաստի, ապրումի, խորքի շեշտադրմամբ: Նա տուրք չի տալիս կէտադրական նշաններն արհամարհելու մեր օրերի երիտասարդական պօէզիայում երբեմն մոդայիկ մտայնութեանը: Փոխարէնը կարեւորում է դիպուկ, պատկերներով բանաստեղծելու հակումը, որով «արտասուքը կը միաձուլուի ժպիտին եւ աշխարհը կը նուագէ մեղեդին» («Մայրութիւն»), բառերը ձայն են առնում լռութիւնից, «ինչպէս ծառին վրայ թռչկոտող թռչունը յանկարծ կը դայլայլէ» («Բառերս»): Լուսնի, մահիկի մասին շատերն են գրել թէ՛ մեր եւ թէ՛ համաշխարհային պօէզիայում, բայց իւրօրինակ է նաեւ Սեւանի ընկալումը՝ «Մահիկն է… Նոր ծիլ տուած երազանքը երկնքին, նոր փթթած ժպիտը այս գիշերին» («Մահիկը»), կամ՝ «Բնութիւնը կը ձեռագործէ պատկերն այս գեղեցիկ…» («Արեւ-լուսին»): Որոշ պատկերներ՝ իրենց ներքին տարողականութեամբ կամ խտացմամբ, նոյնիսկ աֆորիստիկ հնչողութիւն են ստանում: Այսպէս. «…իտէալներու անմահութիւնը արեգակին շողերով կը քանդակուի հոգւոյն տիեզերքին մէջ» («Անարցունք Աչքեր»), կամ‘ «Ի՞նչ փոյթ թէ սահմանը չտեսայ եւ անսահմանը չհասկցայ, սակայն յետոյ տարիներուն սահմանը ապրումի անսահմանին մէջ գտայ… («Երկնակամար»):

Ասուածը գալիս է վկայելու, որ Սեւան Հանէշեան-Պետուրեանի անդրանիկ ժողովածուն, իսկապէս, լաւ սկիզբ է՝ խոստումնալից շարունակութեամբ:

«ԳՐԱԿԱՆ ԹԵՐԹ»