Եղիշէ Չարենցի Վերջին Բանաստեղծութիւնը

ԱՒԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿԵԱՆ

Հոկտեմբերեան շրջանի հայ մեծագոյն բանաստեղծ Եղիշէ Չարենցին ձերբակալեցին 1937թ. Յուլիսի 27ին, թէեւ Հայկ. ԽՍՀ ՆԳԺԿում 1935թ. Փետրուարից արդէն նրա դէմ հետաքննութիւն էր սկսուել: 1935-1936թթ. ընթացքում բանաստեղծին քանիցս կանչել են ցուցմունքներ տալու, նրանից ստորագրութիւն են վերցրել մինչեւ դատավարութեան սկսուելը չբացակայել Երեւանից: Չարենցին Երեւանում ընդյատակեայ նացիոնալիստական (ազգայնական-Խմբ.) կազմակերպութիւն ստեղծելու յանցանք էին վերագրում, որի նպատակն էր խորհրդային իշխանութեան տապալումը Հայաստանում եւ պրոլետարիատի (աշխատաւոր դասակարգի-Խմբ.) առաջնորդների հանդէպ մահափորձերը: Չարենցից առաջ ձերբակալուել էին այդ «կազմակերպութեան» այլ ղեկավարները՝ Ներսիկ Ստեփանեանը, գրողներ Ակսել Բակունցը, Ալազանը, Մկրտիչ Արմէնը, Նորենցը եւ այլք: Այդ ամբողջ գործը սարքուել էր ներքին գործերի մարմինների կողմից՝ վախեցնելու համար լիբերալ (ազատամիտ-Խմբ.) տրամադրուած հայ մտաւորականութեանը, քանի որ իրականում նման ոչ մի կազմակերպութիւն գոյութիւն չունէր: Տարիներ անց այս գործով բոլոր մեղադրեալները յետմահու ռէաբիլիտացուեցին (իրաւունքներու վերականգնում ստացան-Խմբ.): Բայց 1934-1936թթ. Աղասի Խանջեանը՝ Հայաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի առաջին քարտուղարը, կարողացաւ պաշտպանել Չարենցին ձերբակալութիւնից:

Սակայն ՆԳԺԿ մարմինների կողմից Թիֆլիսում Խանջեանի սպանութիւնից յետոյ, որը ժողովրդին իբրեւ ինքնասպանութիւն մատուցեցին, Խանջեանը յայտարարուեց ձախ տրոցկիստ, հակախորհրդային խմբաւորման ղեկավար, ժողովրդի թշնամի: Այսպիսով, Չարենցը ոչ միայն զրկուեց պաշտպանութիւնից, այլեւ մինչ այդ ներկայացուած մեղադրանքներին գումարուեց նաեւ Խանջեանի հետ բարեկամութիւնը: Նրան հեռացրին Գրողների միութիւնից: Տնային կալանք նշանակեցին: Միակը ժամանակակիցներից, որ չվախեցաւ Չարենցի հետ հանդիպումներից, բանաստեղծ Աւետիք Իսահակեանն էր, ով Հայաստան գալուց անմիջապէս յետոյ, 1936թ. Դեկտեմբերին, մշտապէս հանդիպում էր Չարենցի հետ, մինչեւ նրա ձերբակալութիւնը: Իսահակեանի եւ Չարենցի սերտ բարեկամութիւնը հաստատուել է 1924թ.: Երբ Իսահակեանը որպէս քաղաքական վտարանդի, 1920թ.ից մշտապէս ապրում էր Վենետիկում, իսկ երիտասարդ, բայց արդէն յայտնի բանաստեղծ Չարենցը, անկեղծօրէն հրապուրուած հոկտեմբերեան գաղափարներով, կեանքում առաջին անգամ ստեղծագործական գործուղման էր ուղարկուել Եւրոպայի մշակութային կենտրոններ: Եւ առաջին հերթին նա մեկնեց Վենետիկ, ուր ապրում էր Իսահակեանը:

Տարբեր սերունդների, տարբեր աշխարհայեացքների տէր երկու հայ բանաստեղծ: Մէկը՝ ազգային-հայրենասէր, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն կուսակցութեան գաղափարախօսներից, Հայաստանից տարագրուած դեռ 1911թ. եւ չընդունած ո՛չ բոլշեւիկեան յեղափոխութիւնը, ո՛չ Հայաստանի խորհրդայնացումը 1920թ., իսկ իր ստեղծագործական հայեացքներով՝ պօէզիայի աւանդական դասական ուղղութեան կողմնակիցը, հեռու ֆորմալիստական (ձեւապաշտական-Խմբ.) որոնումներից:

Միւսը՝ Չարենցը, ե՛ւ որպէս բանաստեղծ, ե՛ւ որպէս անձնաւորութիւն, Հոկտեմբերի ծնունդ էր, զէնքը ձեռքին մարտնչել էր Հայաստանում խորհրդային իշխանութեան հաստատելու համար, առաջին բանաստեղծն էր Հայաստանում, որ գովերգում էր յեղափոխութիւնը, նրա գաղափարները, Լենինի կերպարը: 1920ականներին Չարենցը հռչակեց «Երեքի Մանիֆեստը», որով ասես ջնջում էր ողջ դասական հայ գրականութիւնը եւ այն պահպանողական ու հակաժողովրդական յայտարարում, խորհուրդների գալով հռչակում նոր՝ հոկտեմբերեան դարաշրջանի սկիզբը, եւ իր անձին գլխաւորող դեր յատկացնում նոր հասարակութեան մշակոյթի կերտման մէջ:

Ահա այսպիսի տրամադրութիւններով Չարենցն այցելեց Վենետիկ: Նրա ամէնօրեայ հանդիպումները եւ երկար զրոյցները հայ պօէզիայի նահապետի հետ շատ բան փոխեցին երիտասարդ պրոլետկուլտականի (մոլեռանդ համայնավարի-Խմբ.) հիացական, երբեմնի լեֆականի անզիջողական հայեացքներում: Գերօժտեալ, տարիքի համեմատ արտակարգ կարդացած մարդ լինելով‘ նա ողջ կեանքում ձգտում էր նորին, ներդաշնակութիւն որոնում պատմութեան քաոսի մէջ: Եւ նրա ձախ, գռեհիկ-սոցիալիստական հայեացքների վերանայման մէջ Իսահակեանը փոքր դեր չէր խաղացել: Ճիշդ է, 1925թ. Հայաստան վերադառնալուց յետոյ Չարենցը, դեռ պրոլետկուլտական իներցիայով (սովորոյթի ուժով-Խմբ.), Իսահակեանի մասին գրեց տենդենցիոզ (գաղափարամէտ-Խմբ.) «Էլեգիա, Գրուած Վենետիկում» պօէմը, որում Իսահակեանին յայտարարում էր նոր իշխանութեան հակառակորդ, ռոմանտիկ-ուտոպիական (երազական-Խմբ.) նահապետական Հայաստանի վերադարձը երազող ծերունի, մարդ, ում խորթ է Հայաստանի նոր, «երջանիկ» կեանքը.

Սակայն մեր կեանքը սավետական

Նրան թւում էր անթով ու սուտ.

…նրան թւում էր մեր լոյսը՝ ցուրտ,

Մեր արեգակը գիշերային,

Մեր քաղաքները՝ ահով լեցուն,

Եւ մեր դաշտերը ամայի…

…եւ մեր յորձանքը՝ երկրում ելած,

Մեր աշխատանքը դիւցազնական,

Նրան թւում էր սին մի երազ,

Որ ցնդելու է ծանր ու դանդաղ…

Այն, որ հանճարեղօրէն կանխատասել էր հեռաւոր Վենետիկում Իսահակեանը, կը դառնար ողբերգական իրականութիւն Չարենցի համար ընդամէնը 10 տարի անց:

Պօէմում Չարենցի եւ Իսահակեանի հեռակայ բանավէճն աւարտւում է Իսահակեանի համար չքօղարկուած սպառնալիքով.

Եւ գաս եթէ դու երկիրը մեր

Եւ նոյնը, նոյնը, նոյնը մնաս –

Մեր նոր արեւը չիբ գուրգուրէ

Քո այդ երգերը մահամնայ:

…եւ կը մնաս դու տխուր ու ծեր,

Այդ նոյն ձմեռը քո ցուրտ հոգում,

Եւ յուսահատ ու որբ կը լինես

Ինչպէս հեռու այս Վենետիկում…

Երբ քաղաքական երկարամեայ տարագրութիւնից յետոյ՝ 1936թ. դեկտեմբերին Իսահակեանն ընդմիշտ վերադարձաւ հայրենիք, նրան դիմաւորեց արդէն բոլորովին այլ Չարենց:

Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան կարգախօսներից ծնուած բազում պատրանքների խորտակումը ոչինչ չէր թողել Չարենցի երբեմնի յեղափոխական խանդավառութիւնից, պրոլետպօէտից (աշխատաւորական բանաստեղծէն-Խմբ.): Այդ ամէնին գումարուել էին ստալինեան տարիների դաժան իրականութիւնը, համատարած վախը, մատնութիւններն ու այլախոհութեան ցանկացած դրսեւորման հետապնդումները:

Չարենցն անկեղծօրէն յանդիմանում էր Իսահակեանին. «Ինչո՞ւ եկար: Ես ինքս էի մտածում հեռանալ այստեղից, կողքիդ լինել եւ միասին պայքարել այս ստի դէմ, մեր ժողովրդի դարաւոր հիմքերի աւերման դէմ, Հայաստանի պատմութեան զեղծարարութեան դէմ»:

Եւ, ի հարկէ, ոչ մի խօսք «Էլեգիա, Գրուած Վենետիկում»ի մասին: Իսկ Իսահակեանը լաւ էր հասկանում, թէ ինչ դրդապատճառներ էին ստիպել Չարենցին գրելու այդ պօէմը: Ի վերջոյ, այն ամէնը, ինչ Չարենցը վերագրում էր Իսահակեանին, իրականում բխում էին եւ նրա շուրթերից: Բացի այդ, պօէմը կարող էր բացայայտ քաղաքական մատերիալի (նիւթի-Խմբ.), մեղադրական ակտի (յօդուածի-Խմբ.) տեղ անցնել Վենետիկում ապրող տարագիր բանաստեղծի դէմ: Եւ միայն Աստծուն է յայտնի, թէ այն ի՛նչ ճակատագրական դեր կարող էր խաղալ Իսահակեանի կեանքում, յատկապէս 30ական թթ. վերջին, երբ բանաստեղծը վերադարձաւ հայրենիք, եթէ չլինէր նրա հսկայական ժողովրդականութիւնն ու համաժողովրդական սէրը Վարպետի հանդէպ:

Սկսած 30ական թթ.՝ Չարենցը շատ բան էր վերանայել իր ստեղծագործութեան մէջ: Նրա վերջին բանաստեղծութիւնների ժողովածուն՝ «Գիրք Ճանապարհին» (1933թ.) արդէն նոր հայեացք է Հայաստանի պատմութեան վերաբերեալ, վերադարձ ազգային արմատներին: Նա արդէն ոչ թէ նսեմացնում, այլ, հակառակը, մեծարում էր Հայաստանի պատմութիւնը: Չարենցին՝ «Գիրք Ճանապարհին» չներեցին: Նախէ ամբողջութեամբ վերացուեց դրա առաջին տպաքանակը եւ միայն գրաքննական մշակումից յետոյ լոյս տեսաւ երկրորդը: Բայց գրքի լոյսընծայման առաջին իսկ օրից սկսած՝ «կարգի պահապանները» ակնյայտ ու անյայտ պատճառներ էին որոնում հեղինակին վարկաբեկելու համար: Մերթ նրանց թւում էր, թէ Չարենցի «Աքիլլես եւ Պիեռօ» պօէմում ներկայացուած է Ստալինի եւ Տրոցկու անդրկուլիսային պայքարը, որտեղ ակնյայտ նախապատուութիւնը տրւում էր վերջինին: Մերթ թւում էր, թէ «Մահուան Տեսիլ» պօէմում գովերգւում է հայերի ազգային-ազատագրական պայքարը, եւ Չարենցին յետադիմական նացիոնալիստ էին ներկայացնում եւ այլն: Իսկ տխուր պատմութեան վերջակէտը դրուեց այն ժամանակ, երբ Չարենցը միամտաբար վստահեց երկու ընկերների եւ պատմեց այն մասին, որ ժողովածուի բանաստեղծութիւններից մէկում՝ «Պատգամ»ում, իւրաքանչիւր տողի երկրորդ տառերով ակրոստիքոս է կազմել. «Ով հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկութիւնը քո հաւաքական ուժի մէջ է»: Իսկ դա, ինչպէս յայտնի է, դաշնակցական կուսակցութեան նշանաւոր կոչն է, որի վերջնական նպատակը «Ազատ, անկախ եւ միացեալ Հայաստան»ի ստեղծումն է:

Չարենցի ձերբակալութիւնը հասունանում էր եւ կարող էր ուր որ է տեղի ունենալ: Ահա թէ ինչպէս է նկարագրում Իսահակեանի որդին՝ Վիգէնը, նրա ձերբակալութիւնը հօր մասին յուշերում. «Վաղ առաւօտեան (1937թ. Յուլիսի վերջին) հօրս մօտ եկաւ Իզաբելան (Չարենցի կինը-Ա.Ի.)՝ շատ յուզուած, արցունքների մէջ: Մենք հասկացանք, որ մեծ դժբախտութիւն է պատահել:

Իզաբելան պատմեց, որ Չարենցն իր եւ երկու դուստրերի հետ հիւր էր մի բարեկամի տանը՝ Նորքի բարձունքներում գտնուող նրա քաղաքամերձ տանը: Շատ շոգ էր, եւ Չարենցը երեխաների հետ առաւօտեան շրջում էր այգում: Կէսօրին մօտ եկել է սեւ մեքենան, որից դուրս են եկել երկու հոգի՝ ՆԳԺԿ աշխատակիցների համազգեստով եւ նրան հարցրել են, թէ որտեղ է Չարենցը: Իզաբելան պատասխանել է, թէ նա երեխաների հետ այգու խորքում է: Նրանք գնացին նրա մօտ. «Ընկեր Չարենց, ձեր գործը քննելու հետ կապուած՝ ձեզ կանչում են ՆԳԺԿ»:

Չարենցն անմիջապէս հասկացաւ ամէն ինչ: Նա ասաց. «Ես գիտեմ, որ այլեւս այստեղ չեմ վերադառնալու, դրա համար խնդրում եմ, որ ընտանիքս էլ ինձ հետ գայ Երեւան, տուն»: Չմերժեցին: Նրանք բոլորը նստեցին մեքենան: Մեծը՝ Արփիկը, նստել էր հօր ծնկներին, փոքրը՝ Անահիտը, իմ: Ամբողջ ճանապարհին Չարենցը լուռ էր եւ գլուխը խոնարհած՝ թախծոտ նայում էր Արփիկի աչքերին, ասես ուզում էր ընդմիշտ յիշել նրա կերպարը:

Տանը Իզաբելան թոյլ չտուեց, որ Եղիշէն հրաժեշտ տա իրեն եւ երեխաներին. «Չէ՞ որ դու պէտք է վերադառնաս, իսկ հրաժեշտը վատ նշան է»: Եւ նա գնաց այն հագուստով, ինչ հագին կար՝ թեթեւ սպիտակ վերնաշապիկով: Հասցրեց միայն հանել ոսկէ ժամացոյցը եւ յանձնել կնոջը. «Կարող է քեզ պէտք գալ»: Եւ այդ ժամանակ ուղեկցողները խնդրեցին նրան. «Ընկեր Չարենց, եթէ կարելի է, մեզ իբրեւ յիշատակ մէկական գիրք տուէք ձեր ինքնագրով»: Չարենցը չմերժեց նրանց: Երբ նրանց մեկնեց իր գրքերը, ինչ որ բան փայլատակեց նրա աչքերում՝ յաղթանակի շողը: Նա հասկանում էր, որ իր պօէզիան անյաղթ է: Եւ միայն գլխով հպուելով կնոջը՝ արագ դուրս եկաւ: Վայրկեան չանցած՝ Իզաբելան դուրս թռաւ պատշգամբ եւ տեսաւ, թէ ինչպէս նա մեքենայ նստեց ու կորաւ տեսադաշտից: Այդժամ նա հասկացաւ, որ նրան այլեւս երբեք չի տեսնի»: Պատմելիս Իզաբելան կրկին հեկեկաց՝ սեղմուելով հօրս» (1):

Սա Չարենցի մեծ ողբերգութեան ընդամէնը սկիզբն էր: Դրանից շատ չանցած Իզաբելային հանեցին բնակարանից՝ երեխեքով ապրելու համար մի փոքրիկ խուց յատկացնելով նրանց, առգրաւելով բանաստեղծի բոլոր ձեռագրերն ու գրադարանը:

Իսահակեանը ծանր էր տանում Չարենցի ձերբակալութիւնը: Այն տան պատշգամբից, որտեղ նա ապրում էր այն տարիներին, երեւում էր Չարենցի տան տանիքը: Տների արանքում աղմկում էր հին այգին, ուր մինչեւ ուշ գիշեր Իսահակեանը շրջում էր Չարենցի հետ՝ նրա տնային կալանքի ժամանակ: Նրանց անպայման ուղեկցում էր Իսահակեանի սիրելի շունը՝ «Ջեկի» անունով սետերը:

Իսահակեանը նստել էր պատշգամբի անկիւնում եւ լուռ ծխում էր՝ նայելով դատարկ ծառուղիներին: Ի՞նչ կարող էր անել ծեր ու միայնակ մարդը, երբ բոլորը վախենում էին անգամ նրա հետ շփուելուց: Ինքը՝ բանաստեղծն էլ ամէն պահի հեռախօսազանգի էր սպասում այնտեղից:

Անցաւ երկու ամիս, եւ մի անգամ Իզաբելան կրկին եկաւ Իսահակեանի մօտ: Թէ ինչի մասին են խօսել, Իսահակեանն այն ժամանակ ոչ ոքի չի պատմել:

Այդ ընթացքում բռնաճնշման մեքենան շարունակում էր իր դժոխային աշխատանքը: Չէր հասցրել Իզաբելան նոր տեղում մի երեք ամիս ապրել, երբ Նոյեմբերի սկզբին հէնց փողոցում, տրամուայի գծերի մօտ, նրան ուժով խցկեցին մեքենան եւ տարան ՆԳԺԿ ներքին բանտ:

Բանաստեղծի զաւակները որբ մնացին: Փոքրին իր մօտ վերցրեց տատիկը, իսկ աւագին ուղարկեցին մանկատուն:

Տարիներ անց, երբ պատերազմն աւարտուեց եւ շատ բան այլ լոյսով էր երեւում, Իսահակեանը բացեց 1937թ. Հոկտեմբերին Իզաբելայի վերջին այցելութեան գաղտնիքը:

Պարզւում է, երբ Իզաբելան բանտում ստացել է Չարենցի սպիտակեղէնը՝ լուանալու համար, պահնորդներից մէկը ծածուկ նրան է փոխանցել Չարենցի նամակը: Այն նախատեսուած էր Իսահակեանի համար եւ գրուած էր մատիտով, սպիտակ թաշկինակի վրայ: Այդ նամակն էր բերել Իզաբելան: Իսահակեանն այն պահում էր որպէս ամենաթանկ մասունք՝ երբեմն այն հանելով եւ ցոյց տալով ամենայուսալի մարդկանց: Այդ թաշկինակն այսօր էլ պահւում է Իսահակեան ընտանիքի ձեռագրերի հաւաքածուում, բայց թաշկինակի գլխաւոր արժէքն այն է, որ նրա վրայ գրուած է Չարենցի վերջին բանաստեղծութիւնը: Եւ այն նուիրուած է Աւետիք Իսահակեանին: Չարենցը գրում է. «Սիրելի Աւետիք, ներքեւում երգում էին քո երգը, սիրտս լցուեց, եւ ես գրեցի հետեւեալ ստիխը (բանաստեղծութիւնը-Խմբ.). ընդունիր իբրեւ ձօն եւ ողջոյն»:

Որքան գնում – այնքան խոնարհ,

Այնքան անհուն եւ այնքան ջերմ

Ես խոնարհում եմ քո առջեւ

Ե՛ւ սէր, ե՛ւ սիրտ, ե՛ւ քնար:

Արդէն ցնորք է անհնար՝

Ունենալ երգ այնքան նայիւ,

Որ հմայէ երեխային

Եւ ծերունու սրտում մնայ:

Սիրտդ կարող է վեհանալ,

Որ անսալով նրա սրտին՝

Երգ ես տուել ժողովրդին,

Որ իր երգով անմահանայ:

Ա՜խ, կ՛ուզէի ես ունենալ

Գոնէ մի երգ այնքան ջերմին,

Որ գրէի խուղիս որմին –

Եւ նա յաւէտ այնտեղ մնար:

Եւ սերունդներ այսպէս գային,

Եւ կարդային խուղիս որմին

Սրտիս միակ երգը ջերմին,-

Եւ երգս այդ ես քեզ տայի:

1937.27.IX. բանտ, գիշեր

Բանաստեղծութեանը յաջորդում էր բանաստեղծի հետեւեալ վերջին խոստովանութիւնը. «Այս է, սիրելի Աւետիք: Ոգով պայծառ եմ եւ առոյգ, ընտանիքիս հոգսն է միայն ինձ հոգեպէս ընկճում եւ յօշոտում: Այդ էլ թողնում եմ ալլահին եւ հայ ժողովրդին: 1937.6.X. բանտ»:

Աւելացնենք, որ յետոյ ինչպէս պարզուեց Չարենցի յիշատակած բանտախցի «ներքեւում» մահուան դատապարտուածների խուցն էր՝ վերջին կայանը նրանց երկնային կեանքի, եւ հէնց այնտեղից էին գալիս Իսահակեանի երգի խօսքերը:

Վեց շաբաթ անց, Հայաստանի խորհրդայնացման օրուայ նախօրէին՝ 1937թ. Նոյեմբերի 28ին, բանտի բժիշկներն արձանագրեցին բանտարկեալ Եղիշէ Չարենցի մահը, որ վրայ էր հասել թոքերի կատարային բորբոքումից եւ օրգանիզմի ընդհանուր հիւծումից՝ ՆԳԺԿ Երեւան քաղաքի ներքին բանտի հիւանդասենեակում: Այդ հաստատութեան կալանաւորներին ընդունուած չէր թաղել: Եւ գիշերով բանաստեղծի մարմինը մտցրին «Հաց» մակագրութիւնը կրող մեքենան, տարան Գառնիի բարձունքների ուղղութեամբ եւ գաղտնի թաղեցին լեռնային տեղանքում: Բանաստեղծի շիրիմը, այսպիսով, մինչ օրս յայտնի չէ:

ԱՒԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿԵԱՆ.- Բանասիրական գիտութիւնների դոկտոր, ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղեանի անուան գրականութեան ինստիտուտի տնօրէն

Աղբիւրը՝  «Ազգային Գաղափար»

Նիւթը՝ ՅԱՍՄԻԿ ՂԱԶԱՐԵԱՆԻ բլոգից