«ԱՐԵՒԵԼՔ»Ի ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ ԲԱՆՏԻՑ ՓԱԽԱԾ ՀԱՅ ՄՏԱՒՈՐԱԿԱՆ ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆԻ ՀԵՏ
Վարեց՝ ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ
Յուլիսի 14ին, Թուրքիայում երեք ու կէս տարի բանտում անցկացնելուց յետոյ, բանտից փախել է թրքահայ մտաւորական, գրող, բառարանագէտ, գործարար Սեւան Նշանեանը: Նա այդ հնարաւորութիւնն ունեցել է, քանի որ բանտային բաց ռեժիմ էր կրում: Սովորաբար առաւօտները դուրս գալու եւ քիչ յետոյ վերադառնալու հնարաւորութիւն ունէր: Բայց վերջին անգամ դուրս գալով՝ այլեւս բանտ չի վերադարձել:
Նշանեանը թուրքական դատարանի կողմից դատապարտուել էր 17 տարուայ ազատազրկման՝ ապօրինի շինարարութեան եւ հարկերից խուսափելու համար առաջադրուած մեղադրանքով, սակայն թէ՛ նա, թէ՛ նրան սատարողները վստահ են, որ որոշումը քաղաքական էր, եւ նրա դէմ հալածանքը սկիզբ է առել Մուհամեդ մարգարէի ու իսլամի մասին գրած յօդուածի պատճառով:
Սեւան Նշանեանը յայտնի է նաեւ Թուրքիայի իշխանութիւնների, ազգայնականների ու պահպանողականների նկատմամբ կոշտ դիրքորոշմամբ: Գրել է «Սխալ Հանրապետութիւն» գիրքը, որը ներկայացնում է Թուրքիայի Հանրապետութեան հիմնադրման առասպելները:
2010թ.ին Նշանեանը հրապարակել է ստուգաբանական բառարան՝ Թուրքիայի աւելի քան 16,000 տեղանուններով, որոնք փոխուել են թուրքացման քաղաքականութեան պատճառով: Բազմաթիւ այլ գրքերի հեղինակ է:
Պոլսում ծնուած մտաւորականը 1974թ. բարձրագոյն ուսում ստանալու նպատակով մեկնել է ԱՄՆ, որտեղ «Եէյլ» եւ «Կոլումբիա» համալսարաններում պատմութիւն, փիլիսոփայութիւն եւ Հարաւային Ամերիկայի քաղաքական պատմութիւն է ուսանել: Մի շարք հեղինակաւոր ընկերութիւններում աշխատելուց յետոյ, Սեւան Նշանեանը 1996թ. վերջնականապէս հաստատուել է նախկինում յունական Նէա Էֆէսոս (այժմ Շիրինջէ) կոչուող փոքրիկ գիւղում, այդտեղ մի հիւրանոց հիմնելով սկսել է այդ ոլորտում աշխատելով վաստակել, գիւղում տասնեակ տներ է վերականգնել, վերակառուցել եւ պատմա–մշակութային արժէք ներկայացնող բազմապիսի վերականգնողական աշխատանքներ կատարել, ինչի համար թուրքական իշխանութիւնների հետ անընդհատ խնդիրներ է ունեցել:
Ունի հինգ երեխայ:
2016ին բանտում արժանացել է ՀՀ սփիւռքի նախարարութեան «Վիլեամ Սարոյեան» մեդալին:
Սեւան Նշանեանը թուրքական բանտից փախչելուց եւ Թուրքիայի սահմանը հատելուց մի քանի օր յետոյ հարցազրոյց տուեց «Արեւելքին»՝ խոստանալով, որ առաջիկայում աւելի մանրամասն կը խօսի:
Հաճելի է լսել Սեւան Նշանեանի մաքուր հայերէնը, չնայած որ նրա կապերը հայութեան, հայկական համայնքների եւ Հայաստանի հետ այնքան էլ յաճախ եւ աշխոյժ չեն:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Սեւան, ինչո՞ւ փախաք բանտից:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Որովհետեւ ակնյայտ էր, որ ինձ բաց թողնելու մտադրութիւն չունէին, ընդհակառակը՝ տարիներով ինձ այնտեղ պահելո՛ւ մտադրութիւն ունէին: Այս գաղափարը՝ բանտից փախչելու, նոր չէ, երկու տարի է պատրաստւում եմ, բայց ժամանակը յարմար չէր, եւ յարմար ժամանակ գտնելով՝ փախայ:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Ի՞նչ պայմաններ հասունացան, որ յարմար ժամանակը եկաւ:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Այսպէս ստացուեց, եւ ինձ թւում է, որ իրենք էլ ուրախ են, որ ես դուրս եկայ եւ գնացի: Մի խնդիր պակաս իրենց համար:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Դուք թուրքական մամուլին հարցազրոյց էք տուել, որում ասել էք, թէ փողով ամէն ինչ հնարաւոր է: Ի՞նչ էիք ուզում ասել:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Հարցրեցին՝ ինչպէ՞ս կարողացար, անկարելի է Թուրքիայում նման բան անել, ես էլ պատասխանեցի՝ Թուրքիայում ամէն ինչ հնարաւոր է, եթէ միջոցը գտնես: Հարցրեցին՝ ի՞նչ է նշանակում միջոցը գտնել, ես էլ ասացի՝ որոշ պարագաներում դրամն է այդ միջոցը, որոշ պարագաներում՝ ուրիշ բան…
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Մտահո՞գ էք՝ ձեր ընտանիքը Շիրինջէում է:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Ոչ այդքան: Չեմ կարծում, թէ կարեւոր մի բան լինի:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Այսինքն ձեր պատճառով իրենց չե՞ն նեղի:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Տարիներով ուզել են նեղել, փորձել են, բայց մենք էլ այդ աստիճան թոյլ չենք:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Փախչելուց յետոյ ասել էք՝ տարոսը ութսուն միլիոնին: Ի՞նչ նկատի ունէք, այսինքն երկրում բոլո՞րն են բանտարկուած, եւ շատե՞րն են արդեօք ձեր նման ցանկութիւն ունենում:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Այո, բոլորն են բանտարկուած: Չգիտեմ՝ ինձ նմա՞ն են մտածում թէ չէ, բայց երբ մարդկանց հետ մօտիկից խօսես, հիմնական մասն այն մտայնութիւնն ունի, որ այդ երկիրն ապրելու տեղ չէ, անկարելի է: Թուրքիան սարսափելի բանտ է:
Շատ մարդկանց հետ եմ ծանօթացել այս երեք տարուայ մէջ, շատերի հետ եմ խօսել, գրեթէ բոլորն էլ նման մտքեր ունեն: Շատերն են ունենում նման ցանկութիւններ, բայց շատ դժուարութիւններ ունեն՝ լեզու չգիտեն, դրամ չունեն, գաղափար չունեն՝ ուր գնալ եւ ինչ անել: Բայց երբ որ մի ճամբայ գտնեն, հաստատ մի ձեւով կը գնան՝ Եւրոպա, Աւստրալիա, Աֆրիկա, Հայաստան, Սիրիա…
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Նոյնիսկ Սիրիա՞:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Այո, այդքան վատ է վիճակը: Յոյս չի մնացել Թուրքիայում:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Այս վիճակով դէպի ո՞ւր է գնում Թուրքիան, ձեր կարծիքով:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Կարծում եմ, որ այս ռեժիմը՝ Թայիփ Էրդողանի ռեժիմը, շատ աւելի երկար չի կարող շարունակել իր գործը: Կառավարութիւնը վաղ թէ ուշ գնալու է, բայց դրանից յետոյ ի՞նչ կը լինի երկրում՝ այդ է հարցը: Ոչ ոք չի պատկերացնում, թէ ինչ կը լինի յետոյ, որովհետեւ Թուրքիայի համակարգը տեղից շարժուել է, ցնցուել է, եւ հեշտ չէ կրկին վերականգնել, տեղը դնել:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Սեւան, Պոլսոյ հայութիւնը կարծես չարձագանգեց ձեր փախուստին, մի քանի դէպքերից բացի, բայց ընդհանուր պոլսահայութեան ձայնը չլսուեց: Ինչո՞ւ:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Մի քիչ վախենում են: Ես էլ հեռու եմ մնացել իրենցից, քսանհինգ տարի է՝ Պոլսից հեռու եմ, այդ էլ մասամբ ազդել է: Շատ էլ գաղափար չունեմ պոլսահայութեան ներկայի մասին, բայց ասեմ, որ ընդհանուր Թուրքիայի վիճակը լաւ չէ:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Վերջին շրջանում Պոլսում աղմկայարոյց հարցեր եղան՝ պատրիարքական տեղապահի ընտրութիւն, իրարանցում: Տեղեա՞կ էիք:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Ոչ այնքան: Քիչ: Բանտում հայկական լրագիր չկարողացայ կարդալ:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Համացանց էլ բնականաբար չկար, չէ՞:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Ոչ, ոչ:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Ձեզ վրայ ճնշում կա՞ր:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Շատ չէ, ո՛չ: Զգացի, որ մօտիկից հետեւում են, ամէն ինչից լուր ունեն, բայց ընդհանրապէս լաւ էին վարւում, մասնաւորապէս վերջին մի տարում բաւականին դիւրութիւններ ցոյց տուին իմ հանդէպ:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Նոր գիրք կա՞յ բանտից:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Այո, շատ եմ գրել բանտում: Բայց միշտ չէ, որ համակարգիչ կար մօտս, հիմնականում ձեռքով եմ գրել, լիքը պայուսակներով նշումներ ունեմ, կարծում եմ, որ մի երեք-չորս գիրք կը ստացուի:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Այդ պայուսակնե՞րն էլ էք կարողացել հանել:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Այո: Բայց պէտք է խմբագրեմ, շատ գործ կայ վրան անելու:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Ինչի՞ մասին էք գրել:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Մի քանի տարբեր թեմաներ: Մի հատը բառարանիս նոր տպագրութեան պատրաստութիւնն է, շատ բաներ աւելացրի: Յետոյ՝ թուրք լեզուի պատմութեան մասին մի գիրք ամբողջացաւ, սկզբից դա իբրեւ բառարանիս առաջաբան էի գրում, յետոյ առանձին գրքի թեմա դարձաւ: Չորս հարիւր էջանոց մի գիրք կը լինի: Մի գիրք էլ կրօնի եւ իսլամի մասին եմ գրել:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Իբրեւ գրող, ձեր ուշադրութեան կենտրոնում յաճախ իսլամն է, ինչո՞ւ:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Որովհետեւ դա Թուրքիայի՝ այս պահին ամենակարեւոր, ամենակենտրոնական թեման է:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Եւ դա էլ (ներքին կարգով) պատճառներից մէկն էր, չէ՞, որ բանտարկեցին ձեզ, քանի որ ծայրայեղ տեսակէտներ էիք յայտնել Մուհամեդ մարգարէի մասին:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Այո, եւ շարունակում եմ ծայրայեղ բաներ ասել…
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Այսինքն չէք զղջացել:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Ո՛չ, բոլորովին:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Հիմա դուք դեռ թիրա՞խ էք Թուրքիայի համար:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Ես լաւատես եմ, չեմ կարծում, որ մեծ բաներ փորձեն անել: Որովհետեւ կառավարութիւնում էլ ծանօթներ ունեմ, հետները խօսում եմ, այդպիսի մեծ վտանգներ չեմ զգում: Ընդհանրապէս, ուզեցին, որ հեռանամ: Ինձ ասացին՝ չխօսես, բայց ես խօսելու եմ: Շատ են խնդրել, որ չխօսեմ, բայց ես ասել եմ՝ այդպիսի բան մի սպասէք ինձնից, խօսելու եմ:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Սեւան, ի՞նչ են հիմա ձեր ծրագրերը:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Եկող շաբաթ Աթէնքում կը լինեմ, այնտեղ տարբեր հանդիպումներ ունեմ, ընկերների, ծանօթների հետ պիտի հանդիպեմ, փաստաբանների հետ պիտի խօսեմ եւ հետեւեմ նրանց ցուցմունքներին:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Այսինքն երեւալու էք հանրութեան մէջ, խնդիր չի՞ լինելու:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Կարծում եմ՝ ոչ: Չնայած չգիտեմ: Շատ էլ չեմ երեւալու: Դեռ հինգ օր է անցել, մի քիչ հանգստացել եմ, բայց դեռ մթնոլորտը չեմ զգում, նոր միայն պիտի սկսեմ զգալ, հասկանալ, խօսել:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Երբ մենք խօսում էինք ձեր որդու՝ Արսէնի հետ, ասում էր հայրս ամբողջ Սփիւռքի աջակցութեան կարիքն ունի: Այդպէ՞ս է:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Անշուշտ: Ունեմ այդ զօրակցութեան կարիքը: Շատ ունեմ:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Իբրեւ հայ մտաւորական, ի՞նչ է ձեզ համար Հայաստանը:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Իմ էութեան մի մասն է հայութիւնը: Բայց միայն՝ մէկ մասը, ես հայ եմ, բայց Հայաստանից հեռու եմ մնացել: Իբրեւ հայ եմ ճանաչուել, բայց եթէ անկեղծ ասեմ, Էգեյեան ծովեզերքն աւելի հարազատ է ինձ:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Վերադառնալով բանտային կեանքին, ինչպիսի՞ն էին բանտային պայմանները, առօրեան…
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Ուտելիքի ընտրութիւն շատ չկար, սահմանափակ էր: Բայց միշտ փորձում էի ինչ-որ մի կենսակերպի հետեւել, յատկապէս անցեալ տարուայ բանտում (ութ բանտ եմ փոխել) մարզանքով էի զբաղւում, օրական կէս ժամ վազում էի, այդտեղ համակարգիչ էլ էին տուել, գրում էի, օրական եօթ-ութ ժամ կանոնաւոր գրում էի, աշխատում էի: Իսկ վերջին մէկ տարում խախտուեց այդ ամէնը, նախ համակարգիչ չունէի, եւ խուցը, որտեղ մնում էի, շատ-շատ փոքր էր, եւ այդ փոքր խցում քսան հոգի էինք: Աներեւակայելի փոքր տարածք էր, որտեղ այդքան հոգով էինք: Ահագին դժուար էր:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Հայեր տեսնո՞ւմ էիք՝ բանտից բանտ գնալով, կայի՞ն այլ բանտարկուած հայեր:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Ո՛չ, ոչ մի հայի չհանդիպեցի: Բարձրագոյն կրթութեամբ մարդ էլ չեմ հանդիպել, հազարներով մարդկանց եմ ծանօթացել, բայց համալսարան գնացած ոչ մի մարդու չտեսայ: Ամէն տեսակ ոճրագործներ տեսայ՝ մարդասպաններ, գողեր, աւազակներ… Ոչ մի մարդ էլ չգտայ, որ իմ յօդուածով բանտարկուած լինէր՝ շէնք սարքելու համար:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Ինչպէ՞ս էին վարւում ձեզ հետ միւս բանտարկեալները:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Յարգում էին ինձ: Ուր որ լինում էի, ուզում էին խորհուրդներ լսել, ուզում էին դասեր տամ իրենց, ինչ-որ բաներ բացատրեմ: Լաւ ընկերներ ունեցայ:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Շատ լի՞քն են բանտերը, մանաւանդ անցեալ տարուայ Յուլիսի դէպքերից յետոյ հարիւրաւոր մարդիկ քշուեցին դէպի բանտերը:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Անպատկերացնելի ձեւով խիտ են բնակեցուած բանտերը: Եւ դրա պատճառով բանտարկեալները կրկնակի սթրես են ապրում: Ճնշումը շատ ուժեղ է, եւ բոլորը սպասում են, որ այս առումով պայթիւն պիտի լինի, քանի որ այդպէս հնարաւոր չէ շարունակել:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Ծեծ կա՞ր ներսում:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Մարդիկ կան, որոնց հետ առանց ծեծի ուղղակի հնարաւոր չէ: Իրար էլ էին ծեծում, երբեմն ոստիկանութիւնն էլ էր միանում, բայց իմ նկատմամբ նման բաներ չեղան, յարգալից էին: Ընդհանրապէս բանտից բանտ շատ էին տարբերւում եւ՛ ճաշերը ե՛ւ շէնքային պայմանները: Մի տեղ շէնքային պայմանները լաւ են, ճաշերը ահաւոր են, մի այլ տեղ՝ մի ուրիշ խնդիր…
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Ի դէպ, երէկ ձեր Թուիթերում Ալթան անունով մէկի մասին էիք գրել, որ դեռ բանտարկուած է ո՞վ է նա:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Ահմեդ Ալթանը յայտնի լրագրող է: Եթէ Թուրքիայում տասը ազատ ու անկախ մտածող եւ արտայայտուող մարդ կայ, մէկն Ահմեդ Ալթանն է: Քառասուն տարի է՝ ճանաչում եմ, միշտ վիճում ենք, այնքան էլ լաւ չենք իրար հետ, բայց մեծ յարգանք ունեմ իր հանդէպ, քաջ ու ազատ է: Նա Թուրքիայի ամենաարժէքաւոր մարդկանցից մէկն է: Եւ մենակ է: Ոչ մի խմբի չի հարում: Մամուլն էլ մենակ է թողել նրան, անունը չի երեւում: Սա մեծ անարդարութիւն է ազատ մտածող մարդու հանդէպ:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Ինչո՞ւ է բանտարկուել:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Նախագահի եւ ոստիկանութեան դէմ անկախ գիծ է որդեգրել: Երկուսի էլ թշնամին է:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Իսկ գիրք գրելո՞ւ էք՝ Թուրքիայի բանտերի մասին:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Գիրք չէ, բայց մի բան գրելու եմ: Հիմա սպասում եմ համակարգիչս հասնի, սկսեմ գրել:
ԱՆՈՅՇ ԹՐՈՒԱՆՑ.- Սեւան, ինչ կ’ուզէի՞ք ասել ձեզնով հետաքրքրուողներին:
ՍԵՒԱՆ ՆՇԱՆԵԱՆ.- Շատ շնորհակալութիւն եմ ուզում յայտնել յատկապէս Հայաստանի կառավարութեանը՝ «Վիլեամ Սարոյեան» մեդալն ինձ շնորհելու համար, եւ բոլոր նրանց, ովքեր այդ ուղղութեամբ մտածել են:
