ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ
Որոշել էի Իսթանբուլ մեկնել Երեւանից, ուր արդէն մի ամսից աւելի փորձում էի գտնել անորոշութիւններով առլեցուն այդ ճամբան կտրելու լաւագոյն ձեւը: Ցաւալին այն է, որ երբ երկիրդ չունի իր ուրոյն օդանաւային ընկերութիւնը, մնում ես կախեալ այս ու այն փոխադրամիջոցից ու դրանց ժամանակացոյցերից: Վերջապէս պարզուեց, որ եթէ իմ ցանկացած ժամանակացոյցով շարժուեմ, մեքենայով պիտի ինձ հասցնեմ Թիֆլիս, որտեղից ամէն առաւօտ ժամի 6ին թուրքական մի օդանաւաընկերութիւն թռիչք է իրականացնում դէպի Իսթանբուլ: Ամուսինս՝ Նշանը որոշել էր մինչեւ Թիֆլիս ընկերակցել ինձ՝ գոնէ այդ հատուածում ինձ մենակ չթողնելու համար: Առաջացած դժուարութիւնները այնուամենայնիւ չէին խափանել մեծ ոգեւորութիւնս, որով պատրաստւում էի մասնակցելու Իսթանբուլում Նոյեմբերի 2-4 տեղի ունենալիք խորհրդաժողովին, ուր պիտի արծարծուէր իսլամաց(ու)ած հայերի հարցը: Սա աննախընթաց մի երեւոյթ էր, որ միայն Հրանդ Դինք հիմնարկի յանդուգն եւ անյողդող ղեկավարութիւնը կարող էր ի կատար ածել: Նոյնիսկ այսօրուայ Թուրքիոյ «յեղաշրջուած» մթնոլորտում, քաջութիւն էր պէտք խօսելու այն հարիւր հազարաւոր հայ որբուկների, ամբողջ ընտանիքների, դեռահաս կանանց ու աղջիկների մասին, որոնք բռնի կամ «կամաւոր» կրօնափոխ էին եղել ու իրենց գոյութիւնն էին քարշ տուել՝ որպէս թուրք, քուրդ, կամ արաբ, թաքուն պահելով իրենց ինքնութիւնը, որոնց սերունդները այսօր արիութիւն գտած այդ ինքնութեան փնտռտուքին էին դուրս եկել:
Նիւթը իմ գիտահետազօտական մտադաշտի կենտրոն էր քաշուել դեռ աւելի քան տասնհինգ տարի առաջ, երբ մխրճուած սփիւռքահայ ու նոյնիսկ խորհրդահայ իրականութեան ընդերքում, քայլ առ քայլ մօտենում էի նպատակիս՝ բացելու, բացատրելու, վեր հանելու, ներկայացնելու Հայոց Ցեղասպանութեան բացած վէրքը, պատճառած աւերը հայի հոգեբանութեան, աշխարհայեացքի, կենսաձեւի, ամէնօրեայ գոյապայքարի մէջ, եւ վերջապէս, Ցեղասպանութեան անկիւնադարձային ազդեցութիւնը հայ ժողովրդի պատմութեան վրայ: Ու մի բան այն չէր, մի բան լրիւ չէր ինձ համար: Հապա՞ այն հայերը, որոնք շարունակեցին ապրել Թուրքիայում, ո՞ւր են, ինչպէ՞ս են տեսնում իրենց արմատները, կա՞յ դեռ հայկականութեան զգացում, թէ՞ դրանք ի սպառ կորած են հայ ժողովրդի համար: Պրպտումներս, մանաւանդ՝ ժամանակակից թուրք գրականութիւնը եւ ապա՝ աւելի բացուած, աւելի համարձակ դարձած թրքահայ գրականութիւնը օգնեցին ինձ գտնելու բանալին: 2008ին, վերջապէս հրատարակուեց այդ նիւթին նուիրուած աշխատութիւնս՝ «And those who Continued Living in Turkey after 1915, The Metamorphoses of the Post-Genocide Armenian Identity as Reflected in Artistic Literature»: Եւ հիմա հրաւիրուած էի զեկուցելու շարունակուող ուսումնասիրութեանս մասին:
Բայց ինչո՞ւ եմ յօդուածս անցեալ-անկատար ժամանակով սկսել: Երեւի ենթադրեցիք: Իստանբուլ ճամբորդութիւնս չպա-տահեց: Թուականից մի քանի օր առաջ «բակում զբօսնելիս, անզգուշաբար ոտքս քարին դիպաւ, վայր ընկայ եւ ազդրիս ոսկորը ջարդեցի»: Ինչո՞ւ եմ չակերտների մէջ առել նկարագրութիւնս. որովհետեւ դա Երեւանի մեր թաղի ոստիկանութեան զեկոյցն էր, ոստիկանի եզրակացութիւնը իմ պատմածից, թէ ինչպէս արագ դէպի մեքենաս էի քայլում երբ դէմ առայ մի կէս ոտք բարձրութեան, ճամբի երկայնքով կառուցուած պատի կամ ինչպէս տեղացիներն են ասում՝ «պառկած միլիցիայի»: Անզգուշութիւնս կամ ամբողջ դէպքի պատճառը կայանում էր նրանում, որ մոռացել էի թէ Երեւանի փողոցներով քայլելիս գլուխդ միշտ ցած՝ ոտքիդ տակը պիտի նայես… Ընկած տեղս անշարժ մնացի: Ցաւը անտանելի էր: Վերջապէս, ամբողջ բակը հաւաքուեց շուրջս, շտապ օգնութիւն, հիւանդանոց, վիրահատութիւն… Գիտաժողովի երեքօրեայ նիստերին հետեւեցի անկողնում պառկած, live broadcast-ի միջոցով: Յուզումով լսեցի UCLA-ի իմ նախկին ուսանողուհիներից եւ հիմա գիտաժողովին մասնակցող Արտա Մելքոնեանին՝ զեկոյցս կարդալիս…
Արդեօք Բոգազիջի համալսարանի (նախկին «Robert College») սրահը լեցնող 500ից աւելի ունկնդիրները հաղորդակից եղա՞ն մտքերիս: Զգացի՞ն, թէ ինչպէս տարիներ շարունակ հայը եւ մուսուլմանը իրարամերժ հասկացութիւններ են եղել ինձ համար, ու փորձել եմ հաշտուել այդ պարադոքսալ երեւոյթի հետ: Դարերի վրայ երկարող հայեւթուրք յարաբերութիւնները՝ հլու հնազանդ հպատակի եւ բռնակալ տիրապետողի կամ կեղեքողի ու կեղեքուողի ծիրում, մի տեսակ «modus vivendi» է առաջացրած եղել այդ երկու ժողովուրդների միջեւ, ժողովուրդներ՝ այնքան տարբեր իրենց մշակոյթով, կրօնով, աւանդութիւններով, լեզուով ու քաղաքակրթութեամբ: Այս պարտադիր համակեցութեան ընթացքում հայն ու թուրքը իրար ճանաչել ու իրարից տպաւորութիւն են կազմել կարծրատիպերի միջոցով: Թուրքի համար հայը եղել է քաֆիր. գեաւուր, գեաւուրի վիժուածք,
ֆալլահ ու վերջապէս, սրից փախած, կոտորածից անարժանօրէն ողջ մնացած: Միւս կողմից, հայը տեսել է թուրքին կամ քուրդին՝ քանի որ դարերի ընթացքում քուրդը զրկուած է եղել ազգային ինքնուրոյն յատկանիշներից. նրան լեռնային թուրք են կոչել եւ որպէս ի ծնէ մարդասպան, ուրիշինը զաֆթող, սարսափելի էակ, որ Դամոկլեան սուրի պէս միշտ կախուած է եղել հայի գլխին: Կարդացէք Յակոբ Օշական եւ կը տեսնէք թէ թուրք բառը ցեղ կամ ազգութիւն խորհրդանշելուց աւելին ածական է իր բոլոր բացասական յատկանիշներով… Թերթեցէք մեր յեղափոխական երգերի ժողովածուները, կեղտոտ ու սահմռկեցուցիչ բանտերի ու ահռելի պատժամիջոցների նկարագրութիւնները, կախաղանները, եւ դրանց մէջ կը տեսնէք արտացոլքը հայի հաւաքական բարդ հոգեբանութեան՝ տեւական վախի, անօգնականութեան, ատելութեան եւ նոյնիսկ վրէժի վրայ հիմնուած: Այսպիսի յարաբերութեան ծիրում բռնի կրօնափոխութեան դէպքեր, որպէս դրսեւորում արտակարգ ճնշումների եւ հալածանքի կամ նոյնիսկ կամաւոր՝ կոտրելու այդ «modus vivendi»ն կամ իրավիճակը քիչ թէ շատ բարելաւելու, շատ են եղել: Մեր պատմիչները անդրադարձել են դէպքին ու անցել: Իսլամացած հայը, անհատ, ընտանիք կամ մի աւելի մեծ զանգուած, մոռացուել է, հայութեան համար անդարձ կորած համարուել: Ոչ ոք չի փորձել գտնել, այսինքն մինչեւ վերջերս, թէ ո՞ւր են դրանք, գիտե՞ն իրենց արմատների մասին: Իրականութեան մէջ, շատ պարագաներում, այս կրօնափոխութիւնը ժամանակի ընթացքում արմատաւորուել է, ամրակայուել: Առաջացել են հաւատացեալ եւ ճշմարիտ մուսուլմանների սերունդներ, որոնք ո՛չ տեղեակ են եւ ոչ էլ ցանկանում են հետաքրքրուել թէ ովքե՞ր են եղել իրենց նախնիները:
Օսմանեան Թուրքիոյ հայաջինջ քաղաքականութիւնը, մանաւանդ՝ 1894-96ին զանգուածային ջարդերի դրսեւորում գտած, իսլամացումը շնորհւում էր իբրեւ այլընտրանք ստոյգ մահուան դիմաց: Հանրապետական շրջանում, եթէ սպառնալիքը ստոյգ մահ չէր, հալածանքն ու խտրականութիւնը նոյնքան անշնչելի էին դարձնում մթնոլորտը ու կրօնափոխութիւն պարտադրում:
Այսօր, Թուրքիոյ հարիւր հազարաւոր թուրք, քուրդ, արաբ, ալեւի եւ այլ ազգային խմբերի պատկանող մարդկանց ընտանեկան պատմութիւնը հայկական արմատներ է բացայայտում, դրանց երակներում հայի արիւն է հոսում: Ֆեթիէ Չեթինը իր այդքան յայտնի դարձած «Մեծ մայրս» աշխատութեան մէջ վկայակոչում է իր մեծ մօր մի ծանօթուհուն, որ հաստատում էր, թէ իրենց այդ շրջանում չկայ մի ընտանիք, որի արմատները այդ «նեխած ազգին» չհասնեն: Չկայ մի անհատ, որի ցեղը անեղծ մնացած լինի:
Պարտադրուած լռութեան պատը ճեղքուած է: Խարխլուել է պետութեան պարտադրած միատեսակ թուրք ազգութեան կամ միատարր ինքնութեան տեսութեան հիմքը: Քննարկման առարկայ են դարձել այդ խառնածին սերունդների ցաւոտ հարցը, նրանց վախը, կրաւորական կեցուածքը, զսպուած դժգոհութիւններն ու չյագեցուած ձգտումները: Եւ դա՝ շնորհիւ թուրք առաջատար մտաւորականութեան յանդգնութեան՝ մերժելու պետութեան պարտադրած թուրք ինքնութիւնը եւ պրպտելու, գտնելու իր ընտանիքի արմատներից ընձիւղած իր իւրայատուկ ինքնութիւնը: Եւ դա՝ շնորհիւ այսօրուայ թրքահայ աքտիւիստների՝ գրող, լրագրող, իրաւաբան, ու երէկուայ Հրանդ Դինքի գերմարդկային ճիգերի:
Իսլամացած հայերի երկրորդ, երրորդ սերունդը փորձում է պատռել իր շուրջ պարուրուած կասկածի, խտրականութեան ու արհամարհանքի վարագոյրը, վանել իրեն հետեւող
ստուերը, որ ամէն առիթով յիշեցնում է նրա՝ միւսներից, իր հարեւանից, իր դասընկերոջից, իր գործընկերից տարբեր լինելը: Ինչպէ՞ս ջնջել ինքնութեան վկայականում դրոշմուած միւհթեդի պիտակը կամ կառավարական տետրերում անուան դիմաց նշուած թուանշանը, որ իր ցեղն է յատկանշում (race code, ի տարբերութիւն մաքուր թուրքի): Ինքնաճանաչման գործընթացը ցաւոտ է, բայց այսօրուայ աշխարհում՝ անհրաժեշտ: Վերջապէս, ի՞նչ ազդակներ են ներգործում քո ազգային, ոչ պարզ անհատական, ինքնութեան կառոյցում, լեզո՞ւ, կրօ՞ն, ցեղային յատկութի՞ւն, հողի, հայրենիքի պատկանելիութի՞ւն, ընդհանրական պատմութի՞ւն: Իսլամ հայը կորցրել է գոնէ երկուսը, հայերէն չի խօսում եւ քրիստոնեայ չէ, հաւատացեալ իսլամ է: Շատ անգամ, երբ նա փորձում է ինքն իրեն բնութագրել, մօտեցումը ժխտողական է: «Ես հայ չեմ. ես թուրք չեմ. ես քուրդ չեմ»: Բայց ի՞նչ է ինքը: Առեղծուած՝ իր համար եւս:
Իսլամացած հայ ընտանիքից սերած 17 տարեկան աղջիկը դժգոհ է. ինքն իր տեղը չի գտնում: «Մեզ թուրքերը գեաւուր են անուանում. իսկ հայերը ասում են տաճիկ էք, որովհետեւ մեր ընտանիքը 1915ին իսլամութիւն ընդունեց եւ չաքսորուեց»: Նա սոսկում է, երբ իր համադասարանցիները հպարտութեամբ պատմում են, թէ իրենց պապերը ինչպէս են հայերին կոտորել՝ հաւատալով թէ ով եօթը հայ սպանի, դրախտ կը գնայ: Նա գիտի, որ եթէ նոյն խոստումը այսօրուայ թուրքին տան, կը հաւատայ եւ մեծ ոգեւորութեամբ եօթը հայ կը սպանի: Գերմանիայում ապրող մի իսլամ հայ այսպէս է բնութագրում իր ինքնութիւնը. «Իմ մայրենի լեզուն քրդերէն է: Իմ նախորդները, իմ ծնողները հայ են եղել: Ես քրդական գիւղում եմ մեծացել: Ես ոչ մի բառ հայերէն չգիտեմ: Երբ այստեղ իմ ինքնութեան մասին են հարցնում, ես ասում եմ թէ ես Թուրքիայից եմ, մայրենի լեզուս քրդերէն է: Ես հայ եմ: Կրօնս իսլամ է»: Թուրքիայում ապրող աւելի քան 70 միլիոն բնակչութիւնից քանի՞սն են ինքնութեան այս տագնապից անցնում: Բայց երեւակայեցէք, եթէ իսլամացած կամ իսլամացուած հայերը ընդունուած լինէին անկեղծօրէն, առանց կասկածանքի, առանց խտրականութեան. եթէ նրանք չհամարուէին սրից փախած եւ անարժանօրէն վերապրած, այլ լիիրաւ անդամը իսլամ համայնքի, չէ՞ք կարծում թէ ժամանակի ընթացքում դրանք այնքան սերտօրէն կը ներծծուէին այդ համանքի մէջ, որ կը մնար կամ չէր էլ մնայ մի աղօտ, անկարեւոր յուշ հին անցեալից, նախնիներից:
Պետական հակահայ եւ հակափոքրամասնութիւն քաղաքականութիւնն ու Թուրքիայի թրքացման եւ այն միատարր դարձնելու պարտադրանքը այսօր այնպիսի մի տագնապ է առաջացրել, որ վտանգում է թրքութեան հասկացութիւնը. բայց այդ տագնապը սպառնում է նաեւ հայութեան եւ հայկականութեան հասկացութեանը: Եւ վերջապէս, ո՞վ է հայ, հայ ծնողներ ունեցո՞ղը, հայ եկեղեցուն պատկանո՞ղը, հայերէն խօսո՞ղը: Արդեօք հա՞յ է իսլամ կրօնին յարած ու հայերէն չխօսող հայը: Եթէ հայ չէ, հապա ի՞նչ է: Բայց ո՞վ է դատաւորը: Իսլամ հայերի մասին աշխատութեանս եզրակացութիւնը հարցական նշանով էի աւարտել: Աշխարհացրիւ հայ ժողովուրդը որպէս մէկ ազգ, պատրա՞ստ է արդեօք իսլամ հայերին իր գիրկը ընդունելու: Հարցումիս ի պատասխան դեռ հակասական կարծիքներ եւ պահպանողական զգուշաւորութիւն եմ տեսնում: Բայց գոնէ գիտեմ, որ Թուրքիայի համար յետ դարձի ճամբան փակ է այլեւս: Ծիծաղելի է հնչում «Մէկ ազգ, մէկ մշակոյթ, մէկ կրօն ու մէկ լեզու» շատ կրկնուած թրքական յանկերգ նշանաբանը: Իսկ մենք հայե՞րս: Կարծեմ
ժամանակն է, որ մենք էլ վերանայենք հայութեան ու հայկականութեան բաղադրատոմսը: Նոր բաղկացուցիչ տարրերի յաւելումը գուցէ նոր համ ու հոտ, նոր արիւն ու նոր աւիւն բերի մեզ:
Իսլամաց(ու)ած հայերի հարցին նուիրուած Իստանբուլի գիտաժողովին մասնակցելու ծրագիրս ջուրն ընկաւ, զեկոյցիս ընթերցումն էլ, ուր լուրջ հարցադրւմի էի ենթարկել թէ՛ թուրք եւ թէ հայ ինքնութեան յղացքներն ու այսօրուայ հասկացութիւնները, արժանի արձագանգ չգտաւ: Բայց այդ բոլորից վեր եւ աւելին, չիրագործուեց այն նպատակը, որով այնքան ոգեւորուած էի պատրաստւում: Այո՛, 20 րոպէանոց զեկոյցից աւելի կարեւոր էր ինձ համար իմ ֆիզիքական ներկայութիւնը իմ մղձաւանջների եւ կարօտի այդ տարօրինակ երկրի մի ծայրամասում, շփումս թուրք լուսաւոր մտածողների եւ առաջատար մտաւորականների հետ, որ վերջապէս պիտի ցրէր վերապահութիւնս ու մանաւանդ վախս՝ ի վերջոյ կարողանալ իրագործելու երազներիս այցելութիւն-ուխտագնացութիւնը: Ուխտագնացութիւն, որ իմ քայլերը պիտի ուղղէր դէպի իմ ժողովրդի սրբապղծուած վանքերն ու եկեղեցիները, դէպի աւերակները բնութեան հրաշալիքների գրկում թաղուած եռուն գիւղերի ու աւանների, որոնց կենդանի ու վառ նկարագրութիւնները, Ցեղասպանութիւնը վերապրած հայի կարօտակէզ յուշերում տրոփող, ապրում են իմ գրականութեան մէջ, արձագանգում են դեռ արդարութեան ձգտող, դեռ չսպիացող վէրքի մորմոքը կրող երկրորդ ու երրորդ սերնդի ստեղծագործութիւններում:
—————————————————————
Կը Շնորհաւորենք Նոր Տարին եւ Ս. Ծնունդը
Մաղթելով ամենայն բարիք 2014ին
Շրիգեան Ընտանիք
—————————————————–
Կը Շնորհաւորենք Շրջանի Եւ Համայն Հայութեան Նոր Տարին Եւ Ս. Ծնունդը
ՅԱՐԱՏԵՒ ՊԱՅՔԱՐ ՄԻՆՉԵՒ ՅԱՂԹԱՆԱԿ
ՀՅԴ «Սողոմոն Թէհլիրեան» Կոմիտէութիւն
Ֆրեզնոյի ՀՅԴ-ՀԵԴ «Գէորգ Չաւուշ» Ուխտ
ՀՅԴ «Քրիստափոր» Պատանեկան Միութիւն
Ֆրեզնոյի Հայ Դատի Յանձնախումբ – ANC Fresno
ՀՕՄի Ֆրեզնոյի «Մայր» Մասնաճիւղ
ՀՕՄի Ֆրեզնոյի «Սոֆիա» Մասնաճիւղ
Համազգայինի
Ֆրեզնոյի «Դանիէլ Վարուժան» Մասնաճիւղ
ՀՄԸՄի Ֆրեզնոյի «Սասուն» Մասնաճիւղ
ՖՐԵԶՆՕ
Dear Rupina, this was just the beginning. I have not heard yet about any follow-up from the Dink Foundation, but hope there will be and you can also participate. Why don’t you work with the Foundation to plan the next stage. The conference was a great event for me. Specially that I have first cousins in Kilikia and am in contact with them..with there fears, level of assimilation. Some have personally expressed themselves they are, and feel, Armenian ,,, but they dare not tell even their wives of 40 years that they are Armenians. Through me, they have no concern that I accept them as they are. Their concern is if their families will.