Հայոց Ցեղասպանութիւնը Շարունակւում Է Մինչեւ Օրս
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Արդէն 13 տարի է՝ Միացեալ Նահանգներում աշխուժ գործունէութիւն է ծաւալում կրթական այս ծրագիրը, որի շնորհիւ ամերիկեան բազմաթիւ դպրոցներում դասաւանդւում է դարասկզբի ցեղասպանութիւնների մասին: Եթէ տարիներ առաջ ամերիկացի ուսուցիչներն անտեղեակ էին թուրքերի կողմից կատարուած հրեշաւոր ոճրի մասին, ապա հէնց այս ծրագրի շնորհիւ նրանք սկսել են հետաքրքրուել ու ստացած գիտելիքները փոխանցել աշակերտներին: Այս մասին ծրագրի գործադիր տնօրէնը խօսում է չափազանց համեստաբար, եւ իրենց կողմից կատարած աշխատանքը համարում է անհրաժեշտութիւն ու ինչ-որ չափով նաեւ՝ պարտաւորութիւն: Մինչդեռ այն, ինչ անում են ծրագրի կազմակերպիչները, յուզիչ է իւրաքանչիւրիս համար…
ՐԱՖՖԻ ՄՈՄՃԵԱՆ.- Միացեալ Նահանգների իւրաքանչիւր նահանգ ինքն է ընտրում իր կրթական ծրագրի նիւթը, որը ենթադրում է, թէ տուեալ նահանգի դպրոցներում կրթական ինչպիսի նիւթեր են ընդգրկւում: Միացեալ Նահանգների 50 նահանգներից 10ն արդէն ընդունել են օրէնք, համաձայն որի՝ միջնակարգ դպրոցներում դասաւանդւում է Հայոց Ցեղասպանութեան մասին: Օրինակ, Քալիֆորնիայում այն դասաւանդւում է 10րդ դասարանու՝ համաշխարհային պատմութիւն առարկայի պարունակում: Մեր կողմից իրականացուող կրթական ծրագիրը քաղաքականութեան հետ որեւիցէ աղերս չունի: Այն հիմնադրեցինք 1997թ.: Այդ տարիներին տեսնում էինք, թէ դպրոցներն ինչպէս էին շրջանցում Ցեղասպանութեան մասին դասերը: Մենք սկսեցինք հանդիպել տարբեր դպրոցների ուսուցիչների հետ՝ հետաքրքրուելով, թէ ինչու, այնուամենայնիւ, ընդունուած օրէնքի համաձայն չեն գործում, այսինքն չեն դասաւանդում Ցեղասպանութեան մասին: Իսկ դրա պատճառը շատ պարզ էր՝ ուսուցիչներն իրենք տեղեակ չէին Հայոց Ցեղասպանութեան մասին: Երկրորդ կարեւորագոյն պատճառն այն էր, որ Ցեղասպանութեան մասին համապատասխան դասագրքեր, դասաւանդման ծրագրեր չկային: Այն դասագրքերը, որոնցով դասաւանդում էին, Հայոց Ցեղասպանութեան մասին պարունակում էին բաւական քիչ տեղեկատուութիւն, շատ յաճախ՝ աղաւաղուած: Օրինակ, ամերիկեան դպրոցների մի շարք դասագրքերում ասւում էր, որ Թուրքիայում հայերը փորձեցին յեղաշրջում անել, — այդ ընթացքում մի քանի հայ մահացաւ: Ահաւասիկ, Հայոց Ցեղասպանութեան մասին տեղեկատուութիւնը: Ընդհանրապէս ցեղասպանութիւնների մասին դաս տալ՝ բաւական դժուար է: Այն զգայուն նիւթ է, որը մատուցման առանձնակի մօտեցում է պահանջում: Այս պարագայում խօսքը միայն Հայոց Ցեղասպանութեան մասին չէ:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Ի՞նչ քայլերի ձեռնարկեցիք:
ՐԱՖՖԻ ՄՈՄՃԵԱՆ.- Մենք սկսեցինք հրապարակել ցեղասպանութիւնների մասին դասաւանդման ծրագրերը, որոնք բազմազան էին եւ ունէին տարբեր ժամանակներ: Փաստօրէն մենք արեցինք այն, ինչ կառավարութիւնը չարեց նրանց համար: Ի հարկէ, բարդ էր նաեւ դասաւանդման ծրագրերը կազմելը: Դժուար է 15 րոպէի մէջ ընդգրկել 3 հազար տարուայ պատմութիւն: Մենք կարեւորեցինք մի հանգամանք՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնը դիտարկել դարի միւս ցեղասպանութիւնների հարթութեան մէջ: Հայոց Ցեղասպանութիւնը դարասկզբի մայր-ցեղասպանութեան նախօրինակն էր: Գերմանացիներ թուրքերից սովորեցին, ինչպէս՝ խմբել մարդկանց քարանձաւներում եւ կրակ վառել: Իսկ այդպէս վարուել էին թուրքերը մեր նկատմամբ: Ցեղասպանութիւնը նախեւառաջ համակարգ է: Միլիոնաւոր մարդկանց հնարաւոր չէ սպաննել մէկ օրում: Ի հարկէ, ես պատմութիւն չեմ ստեղծում, ոչ էլ սրանք իմ խօսքերն են: Այս ամէնը բոլորիս յայտնի պատմութիւն է: Իրականում ցեղասպանութիւնը մի գործընթաց է, որտեղ մարդկանց սպաննելն առաջին քայլ չէ: Շատերն ասում են՝ ցեղասպանութիւնն սկսում է այն ժամանակ, երբ սկսում են սպաննել մարդկանց: Բայց դա ամենեւին այդպէս չէ: Ցեղասպանութիւնների պատճառներն աւելի խորն են: Երկու ժողովուրդներ, միմիանց կողք- կողքի ապրելով, սկսում են տարբերակումներ դնել, թէ իրենցից ո՛վ է ուժեղը, ո՛վ է առաւել հարուստը: Կրեկորի Սթաֆոնը, գրի առնելով դարի ցեղասպանութիւնները, այն դիտարկել է 8 քայլով, որտեղ մարդկանց սպաննելը գրաւում է չորրորդ տեղը:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Պարո՛ն Մոմճեան, փաստօրէն «Ցեղասպանութիւն կրթական ծրագրի» նպատակը միայն Հայոց Ցեղասպանութեան մասին տեղեկատուութիւն փոխանցելը չէ: Ինչո՞ւ չսեւեռուել հէնց Հայոց Ցեղասպանութեան, կամ ինչպէս դուք նշեցիք՝ դարասկզբի մայր-Ցեղասպանութեան փաստի վրայ:
ՐԱՖՖԻ ՄՈՄՃԵԱՆ.- Մեր նպատակն աւելի ընդհանուր է: Մենք պարզապէս ցեղասպանութիւնների մասին տեղեկատուութիւն ենք փոխանցում երեխաներին՝ նպատակ հետապնդելով ցեղասպանութիւնները կանխել աշխարհում:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Ի վերջոյ, ինչպէ՞ս հասկանալ ձեր ծրագրի նպատակը: Արդեօ՞ք այն բացի կրթական լինելուց՝ այլ տող-տակ չունի:
ՐԱՖՖԻ ՄՈՄՃԵԱՆ.- Տուեալ պարագայում երկու պատճառ կայ: Որեւէ ցեղասպանութեան մասին խօսելով՝ ամենաճիշդ տարբերակը այն ներկայացնելն է այլ ցեղասպանութիւնների պարունակում: Եթէ մենք խօսենք Հայոց Ցեղասպանութեան մասին միայն տարեթուով ու անուններով, աշակերտը վաղը հաստատ կը մոռանայ այդ մասին: Եւ արդիւնքում ցեղասպանութեան մասին գիտելիք չի ունենայ: Չենք կարող հայոց պատմութիւնը պատմել առանց յիշատակելու Օսմանեան կայսրութիւնը, Ա. Աշխարհամարտը եւ այլն: Մեր կողմից կազմուած դասաւանդման-ծրագրերում մենք առանցքային համարում ենք դարասկզբի մայր ցեղասպանութեան՝ Հայոց Ցեղասպանութեան մասին գիտելիքների փոխանցումը, որովհետեւ, ինչպէս նշեցի, դա նաեւ հիմք էր միւս ցեղասպանութիւնների համար: Երբ դեռ նոր էինք իրականացնում մեր ծրագիրը, ցաւով նկատում էինք, որ դպրոցներում ուսուցիչները բացառապէս խօսում էին Ողջակիզման մասին՝ անտեղեակ լինելով Հայերի Ցեղասպանութեան մասին: Մենք նրանց հարցնում էինք, թէ ինչպէ՞ս կարելի է Հրեաների Ցեղասպանութեան մասին պատմել՝ առանց յիշատակելու Հայերի Ցեղասպանութիւնը:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Ծրագրի՝ 13 տարուայ գործունէութեան արդիւնքից գո՞հ էք:
ՐԱՖՖԻ ՄՈՄՃԵԱՆ.- Այսօր միանշանակ կարող եմ ասել, որ գոհ ենք: Այն, ինչ հիմա մենք անում ենք, սկիզբ ու վերջ չունի: Մենք կազմակերպում ենք նաեւ դասընթացներ ուսուցիչների համար՝ ցեղասպանութեան դասաւանդման մասին: Մենք քայլ առ քայլ առաջ ենք գնում:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Իսկ քանի՞ դպրոցներում էք ծրագիրն իրականացնում:
ՐԱՖՖԻ ՄՈՄՃԵԱՆ.- Չեմ կարող յստակ թիւ ասել, բայց կարող եմ ասել, որ ծրագիրը շատ դպրոցներում ենք իրականացնում: Միայն կարող եմ փաստել այն, որ Հայոց Ցեղասպանութեան մասին դասաւանդող ամերիկեան դպրոցների թիւը կտրուկ աճել է, քան տարիներ առաջ էր: Առաջիկայում պէտք է անցակցնենք նաեւ դրամահաւաք: Ի դէպ, նշեմ նաեւ, որ մենք նպատակ ունենք ամերիկեան դպրոցների ուսուցիչներին Հայաստան բերելու, եւ նրանց Ցեղասպանութեան թանգարան տանելու, Հայոց Ցեղասպանութեան մասին աւելի շատ տեղեկատուութիւն տալու համար: Ուրախալի է նաեւ այն, որ տարէցտարի մեր ծրագրի համացանցային էջից օգտուողների թիւը աննախադէպ աճում է, ովքեր տեղեկատուութիւն են հանում: Թէեւ մեր ծրագրի կենտրոնը գտնւում է Սան Ֆրանսիսքոյում, բայց մենք գործում ենք ամբողջ Ամերիկայում: Աւելի՛ն. անգամ ուսուցիչներ են գալիս, ովքեր ցանկութիւն են յայտնում ցեղասպանութեան մասին դասաւանդելու: Ու սա այն դէպքում, երբ իրենց նահանգում ցեղասպանութիւնների դասաւանդումն ամրագրուած չէ օրէնքով:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Այնուամենայնիւ, ձեր կրթական ծրագրում աւելի քան ակնայայտ է մարդասիրութիւնը, այո՞:
ՐԱՖՖԻ ՄՈՄՃԵԱՆ.- Միանգամայն համամիտ եմ: Միայն այդ ձեւով կարող են պատմել Հայոց Ցեղասպանութիւնների մասին:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Իսկ չէ՞ք կարծում, որ այսօր մենք մի տեսակ անտարբերութեամբ ենք մօտենում դարասկզբին մարդու կողմից կատարուած հրէշային արարքին:
ՐԱՖՖԻ ՄՈՄՃԵԱՆ.- Դրա համար պէտք է սովորել ցեղասպանութիւնների մասին, թէ դրանք ինչպէ՞ս են կատարուել, ինչպէս կատարուեց, օրինակ, Հայոց Ցեղասպանութիւնը: Թուրքերի եւ մեր միջեւ տարբերութիւնը մեր կրօնն էր: Իսկ թուրքերը միշտ նայում են իբրեւ մեծ խնդիր: Յիշում եմ, դեռ Այնթապում մեծ հօրս ժամանակ հայերը, թուրքերին տեսնելով, ձիերից իջնում էին, ճանապարհ տալով թուրքերին: Բայց ինչո՞ւ պէտք է այդպէս լինէր: Նրանք մեզ վերաբերւում էին այնպէս, ինչպէս անասուններին, շներին: Ներեցէք, իսկ մի՞թէ այսօր նրանք նոյն ձեւով չեն վերաբերւում մեզ: Հրեաների պարագայում այդպէս չեղաւ, որովհետեւ գերմանացիներն ընդունեցին իրենց յանցանքը՝ ներողութիւն խնդրելով: Երբ ինչ-որ մէկից ներողութիւն ես խնդրում, բարձրացնում ես նրա անձը, հաւասարեցնում ես նրան քեզ հետ:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Այսինքն թուրքերը մեզ կը սկսեն յարգել այն ժամանակ, երբ ճանաչեն իրենց կողմից կատարած ոճիրը: Դա՞ է մեր այսպէս ասած, ուզածը:
ՐԱՖՖԻ ՄՈՄՃԵԱՆ.- Հարցի երկրորդ մասն աւելի քաղաքական երանգ ունի, բայց եթէ թուրքերը ճանաչեն Հայոց Ցեղասպանութիւնը, ապա մեզ կը հաւասարեցնեն իրենց, կը սկսեն, այո՛, մեզ յարգել: Մինչեւ մեզնից ներողութիւն չխնդրեն, մեզ՝ իբրեւ իրենց հաւասար մարդկանց, չեն դիտելու: Դա ամենակարեւորն է: Եթէ այսօր նայենք ցեղասպանութեան սահմանումը, որը գրել էր Կրեկորի Սթաֆոնը, ապա կարող ենք ասել, որ թուրքերի կողմից Հայոց Ցեղասպանութիւնը շարունակւում մինչ օրս:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Լա՛ւ, իսկ ի՞նչ անել: Պայքարե՞լ:
ՐԱՖՖԻ ՄՈՄՃԵԱՆ.- Անշո՛ւշտ, պայքարե՛լ է պէտք: Ի՛նչ էլ, որ լինի, նրանք պէտք է ընդունեն իրենց կատարած ոճիրն ու ներողութիւն խնդրեն մեզնից (մեղմ ժպտում է,-Մ.Մ)… Մենք պէտք է շարունակենք մեր աշխատանքը՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնը դնելով դարասկզբի միւս ցեղասպանութիւնների պարունակում եւ այն դիտեով որպէս դարասկզբի մայր ցեղասպանութեան նախատիպ:
Յ. Գ. «Ցեղասպանութիւն կրթական ծրագրի» մասին առաւել ընդգրկուն տեղեկատութիւն ստանալու համար կարող էք այցելել www.GenocideEducation.org եւ www.TeachGenocide.com :
