ՄԿՐՏԻՉ ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ
Տարի մը կ՛ընէ արդէն, որ Արա Տէմիրճեան իր ընտանիքի հարազատներուն եւ մեր մօտ չէ: Այս ներկայ վայրկեանը անոնցմէ է թերեւս, որոնց ինք պիտի ուզէր ներկայ ըլլալ. ո՛չ անպայման լսելու համար, թէ իր մասին ի՛նչ կը խօսուի, այլ ընդհակառակն, որպէսզի իր ներկայութեան մարդ չհամարձակի իր մասին խօսելու: Խօսքով արտայայտուող գովասանքը մանաւանդ՝ իրեն համար արհամարհելի էր, նոյնիսկ եթէ անկեղծ խօսքերու շարադրանքով հրամցուէր ան: Արան լռութեա՛ն մարդն էր: Ատիկա չի նշանակեր սակայն, որ ան իր մտածումներն ու զգացումները չէր դրսեւորեր: Ան զանոնք կ՛արտայայտէր իր լռութեամբ. աւելի ճիշդ կ՛ըլլար ըսել՝ իր լռութիւններով, որովհետեւ անոնք միատեսակ ու միօրինակ չէին: Իր եւ իր չակերտաւոր խօսակիցին միջեւ ժամանակի ընթացքին կը զարգանար լուռ լեզու մը, որուն բառերն ու նախադասութիւնները ոչինչ կը զիջէին ձայնաւոր լեզուի մը ճշգրտութենէն: Սեղանիդ վրայ համակրանքով նետուող թուղթի մը վրայ, սրբագրութիւններով որոշ չափով խճողուած, սակայն ընդհանուր առմամբ մաքուր գրութիւնը կրնար նշանակել. «Անգամ մը նայէ՛. կարծեմ այսպէս լաւ է». կամ ի գործ դնելով իր եւ քու հայաստանեան տարրական փորձառութիւնը. «Չստացուեց. սրբագրութեան կը կարօտի» կամ ալ համակերպած. «Ասկէ աւելի լաւ չ՛ըլլար»:
Հակառակ այս առասպելական սակաւախօսութեան, իր կեանքի վերջին քառասունհինգ տարիներուն ընթացքին Արան հանդիսացաւ դաշնակցական միջավայրի ամէնէն հանրածանօթ դէմքերէն մէկը: Ո՛չ անիրաւաբար: Իր լռութիւնը կարեւոր չափով արդիւնք էր, կը կարծեմ, իր ստացած կազմակերպական դաստիարակութեան. ասիկա կարելի է հաստատ ըսել, որովհետեւ իր ընկերային կեանքին մէջ Արան յաճախ հաճելի ձայնաւոր խօսակից էր: Արան տասնամեակներու իր կուտակած փորձառութեամբ ու տեղեկութիւններով Դաշնակցութեան բնախօսական «կարծր սկաւառակ»ն էր՝ ամուր կերպով ապահովագրուած ենթակայի ուժեղ եւ անկոտրում կամքի բարդ գաղտնաբառով: Իր շրջապատը գիտէր, որ ինք ամէն ինչ գիտէ, սակայն չէր համարձակեր իրեն նուազագոյնը հարցնելու: Գիտէին, որ ընդհանրապէս խոժոռադէմ իրենց ընկերոջ կազմակերպական սկզբունքներուն հանդէպ հաւատարմութիւնը շատ աւելի ուժեղ է, քան իր ընկերներուն հանդէպ զգացած սէրն եւ ունեցած վստահութիւնը:
Հասարակութեան այսօրուան կացութեան հետ ամէնէն հարեւանցի բաղդատականն իսկ երեւան կը հանէ տարբեր ժամանակներու իրարու հակադիր տարբերութիւնները: Արաներու գիտակից ու ճշգրտօրէն պատասխանատու հրապարակային լռութեան դիմաց՝ առկայ է յաճախ սխալ պարունակութեամբ կամ լաւագոյն պարագային մօտաւոր իրականութիւններ սփռող շատախօսութիւնը. այսինքն՝ անանուն ներկայացուող կամ չնաշխարհիկ կեղծ անուններու ետին թաքնուող ելեկտրոնային երկչոտ գրաւոր շաղակրատութիւնը: Հասարակութիւն մը դէպի անդամալուծութիւն, մասնատում ու վախճանական ինքնաքայքայում առաջնորդելու աւելի վստահելի ճանապարհ հազիւ թէ կարելի ըլլայ հնարել: Մանաւանդ երբ տուեալ հասարակութիւնը մէկ կողմ դրած է իր ճիշդ ճամբան ցոյց տուող, թերեւս հին, բայց՝ միշտ վերանորոգելի կողմնացոյցները:
Վիճակը անշուշտ յուսահատական չէ, որովհետեւ արհեստագիտական նոյն միջոցները օգտագործելով չափազանց դրական արդիւնքներու կարելի է հասնիլ: Ատոր համար անհրաժեշտ չէ անպայման խրիլ հեռաւոր պատմութեան հատորներու մէջ. այլ՝ բաւական է ապրող անհատի կենսագրութեան մօտաւոր անցեալի կացութիւնը մտաբերել՝ զինուիլ կարենալու համար անհրաժեշտ ոգեկան զրահներով: Բաւական է մտաբերել Արաները, անոնց փոքր ու մեծ իրենց պէս մեզմէ բաժնուած ընկերները, այլեւս մաքրուած կենդանութեան դեռ նշմարելի մանր-մունր պակասներէն ու թերութիւններէն, որպէսզի անիւը սկսի ճիշդ ուղղութեամբ թաւալելու: Իսկ բոլոր ժամանակներուն ու ամէն տեսակի կացութիւններու մէջ պատասխանատուութիւնը հաւաքական ե-ղած է:
Արան ինքը մեծ թռիչքներու մարդը չէր: Սակայն փոխարէնը չափազանց բծախնդիր էր տարիներու ընթացքին աւանդութիւն դարձած օրէնքներու կիրառման հարցերուն մէջ: Ան նոյն բծախնդրութիւնը կը պահանջէր ինքն իրմէ: Զինք ճանչցած եմ առաւելաբար ժողովներու մէջ, որոնց ընթացքին ան պատասխանատու էր ատենագրութեան պատրաստութեան: Ժամերով առանց տեղէն շարժելու կ՛արձանագրէր: Հեռուէն միայն գրիչի գլխուն շարժումը կ՛երեւէր: Երբեմն իր նայուածքը կը շեղէր այն ուղղութեամբ, ուրկէ զինք չխանդավառող առաջարկ կամ արտայայտութիւն մը հնչած կ՛ըլլար: Յանկարծ առանց բան մը ըսելու ձեռքերը իրարու շփելով վեր կը բարձրացնէր ու ոտքի կ՛ելլէր: Ժողովավարը կը հասկնար, թէ Արան յոգներ է եւ հետեւաբար դադարի պահը հասած է: ժողովը կ՛ընդհատուէր, մինչեւ որ Արայի մատները կրկին գործօն դառնային: Այս արարողութիւնը երեք-չորս օրերու ընթացքին մեծածաւալ ու հաստափոր տետրակ մը կը լեցնէր: Արային բուն տանջանքը կը սկսէր սակայն ժողովէն ետք, երբ այդ տետրակէն պէտք էր պատրաստել կուռ, սակայն՝ ժողովը հարազատօրէն ներկայացնող ամբողջական վերջնական ատենագրութիւն մը. այդ գործը ընդհանրապէս ժողովէն աւելի ժամանակ ու ջիղ կը խլէր իրմէ: Պատրաստուած ատենագրութիւնը աչք մը նետելու համար կը ներկայացնէր, քանի «մէկու մը գրածին սխալները իրեն համար յաճախ աներեւոյթ կը դառնան»: Շատ քիչ պատահած է, որ այդ ատենագրութիւններուն մէջ մանրամասնութիւն մը սխալ արձանագրուած ըլլայ իր կողմէ. վերստուգողը առհասարակ միայն մեքենագրական սխալներ կը գտնէր այդտեղ: Ատկէ ետք կու գար ատենագրութեան մէջ արձանագրուած որոշումներէն բխող նամակներու եւ շրջաբերականներու խմբագրութեան հերթը: Այդտեղ պատասխանատուութիւնը աւելի մեծ էր, քանի յստակութեան նուազագոյն կասկածը կրնար անախորժ թիւրիմացութիւններու դուռ բանալ. սխալ չէր պատահեր սակայն: Մէկ խօսքով՝ իր սեղանի աչքով տեսանելի կարգ ու կանոնը կ՛արտացոլար իր գրութիւններուն ընդմէջէն:
Կ՛ըսեն, թէ անփոխարինելի մարդ չկայ: Ատիկա, ի հարկէ, ճիշդ է. մանաւանդ երբ մէկու մը մահը դիտուի հասարակական ակնոցով: Սակայն անհատական գետնի վրայ, գացողի մը պակասը ոմանց մօտ երբեմն երկար ժամանակ սուր կերպով կը զգացուի: Արայի պարագան այդպիսին է:
Պէյրութ, 19 Նոյեմբեր 2017
* Խօսք՝ արտասանուած Արա Տէմիրճեանի մահուան առաջին տարելիցին առիթով տեղի ունեցած յիշատակի հանդիպումին ընթացքին: