Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի արհաւիրքը տակաւին իր վախճանին չէր հասել: Իրանը ոտքի կոխան էր դարձել օտարամուտ Համաձայնական եւ Անգլիական բանակների: Իրանահայութիւնը ապրում էր փոթորկայոյզ օրեր: Տարիներ ի վեր փակուել էին հայոց դպրոցները, եւ հայ պատանեկութիւնը զրկուել էր հայոց դպրոցներում հայեցի դաստիարակութեան կարելիութիւնից: Հայոց լեզուի ուսուցումն օրէնքից դուրս էր յայտարարուել, արգելուած էր ազգային բնոյթ կրող որեւէ հաւաք կամ ձեռնարկ: Իսկ նոր սերունդը՝ ենթակայ ապազգայնացման, օտարացման եւ այլասեռող մշակոյթների անխուսափելի ազդեցութեան:
Պատերազմի թոհ ու բոհին զուգընթաց, ներգործող դեր էին կատարում նաեւ քաղաքական-գաղափարական անտարբեր ուղղութիւններն ու հոսանքները, իրենց հետ քշել-տանելով Իրանի երիտասարդութեանը եւ բնականաբար՝ հայ պատանի-երիտասարդ տարրերին եւս:
Նման դժնդակ եւ անբարենպաստ պայմաններում, 1944 թուի Յուլիսի 4ին, մի շարք հայ կրթուած եւ մտաւորական դեռահասներ, սակայն միեւնոյն իդէալներով եւ տեսլականով տոգորուած, ազգային բարձր նկարագրի տէր պատանիներ, որոնք առանձնաբար արդէն կազմում էին հինգ Պատանեկան միութիւններ, ընդհանուր 121 հոգու սահմաններում, ինքնաբուխ եւ անկախ որեւէ քաղաքական հոսանքից, հիմք դրեցին Հայ պատանեկան մշակութային միութեան, այն հաստատ համոզումով, որ իրենց այդ խիզախ քայլով եւ «Միութիւնը ոյժ է» նշանաբանով, պիտի յաջողեն ծառայել հայ ժողովրդին եւ նրա ազատ ու անկախ ապրելու իդէալի իրագործմանը: Այդ դրուածքի իւրայատուկ, աննախադէպ եւ դեմոկրատիկ կառոյցը, արդիւնքն էր հիմնադիր պատանիների հեռատեսութեան եւ ուշիմութեան:
Տարիներ ի վեր գաղտնաբար մշակութային աշխատանք տարած այդ հինգ Պատանեկան միութիւններն են եղել «Լոյս եւ Միտք»ը, «Կայծ»ը, «Րաֆֆի»ն, «Արշալոյս»ը եւ «Շանթ»ը:
Այդ անուան տակ սկիզբ առած Պատանեկան միութիւնը, թէեւ դանդաղ, սակայն ինքնավստահ ու համարձակ քայլերով, յամառ ու խանդավառ աշխատանքով, շուտով իր շուրջ բոլորեց մի քանի տասնեակի հասնող նոյն գաղափարական համոզումով տոգորուած նոր տարրեր եւ հազիւ մի տարի անց՝ ուռճանալով, իր բացառիկ ընդհանուր համախմբման ընթացքում, որոշեց վերանուանուել Հայ երիտասարդական մշակութային միութիւն:
Այս անգամ, աւելի մեծ թափով ու յարաճուն նուաճումներով միութեան շուրջ համախմբուեցին ո՛չ միայն պատանի-երիտասարդական նոր տարրեր, այլեւ երէց ու բարձր մշակոյթի ու կրթութեան տէր անձինք: Չնայած Հայ երիտասարդական մշակութային միութեան աշխատանքն օր ըստ օրէ ծաւալւում էր, այն անկում արձանագրեց 1947 թուից, եւ օրուայ քաղաքական կեանքից ազդուած՝ անդամների թիւը վերիվայրումներ ապրեց:
Հակառակ այլ միութիւնների, ՀԵՄՄում ջանք չխնայուեց ի մի հաւաքել տարբեր նախասիրութիւններով երիտասարդութեան, որը իւրայատուկ բնոյթ տուեց կառոյցին եւ յետագային հանդիսացաւ կազմակերպութեան յաջողութիւնների մեծագոյն երաշխիքը՝ հայեցի դաստիարակութեան ծիրում:
Դրուածքի յաջողութեան արդիւնքում նրան միացան մի շարք այլ միութիւններ, ինչպիսին էին «Հայրենիք»ը, Իրանահայ երիտասարդական միութիւնը, Հայ երիտասարդական մշակութային միութիւնը եւ Միտք եւ Արուեստ ընկերակցութիւնը, որոնք նոր շունչ ու աւիւն ներարկեցին մշակութային եւ միութենական կեանքին եւ Հայ երիտասարդական մշակութային միութիւնը 1950ական թուականների սկզբում իր ծաւալին ու գործին համապատասխան՝ վերակոչուեց Հայ մշակութային «Արարատ» կազմակերպութիւն:
Այս բազմազան յաջողութիւնները չէր կարելի արձանագրել, եթէ չլինէր, ուրիշ ազդակների շարքում, կազմակերպութեան դր-ուածքը եւ տարբեր բաժանմունքների գաղափարը:
Եւ այսպէս բոլորւում էին տարիները, երեկուայ պատանի-երիտասարդները, արդէն հասուն ազգային-գաղափարական բարձր գիտակցութեան տէր անհատականութիւններ, որոնք այժմ իրենց ուսերին էին կրում ո՛չ միայն ՀՄ Արարատ միութեան աշխատանքները, այլ՝ ընդհանրապէս իրանահայ եւ յատկապէս թեհրանահայ ազգամշակութային եւ կրթական գրեթէ բոլոր ոլորտները եւ ամէն ասպարէզում իրենց ներդրումն ու կնիքը դնում՝ լինի դա մարզական, սկաուտական, մշակութային (երգ, երաժշտութիւն, թատրոն, պար, նկարչութիւն, գրականութիւն եւ այլն) եւ կամ ազգային-հասարակական կեանքի տարբեր ասպարէզներում:
Այլեւս ժամանակի պահանջն էր, որ այդպիսի ծաւալուն միութենական տարբեր բաժանմունքների ու հայաշատ այլ քաղաքներում կեանք առած մասնաճիւղերի աշխատանքները ի մի բերել մի նոր կառոյցում՝ առաջացնելով համապատասխան եւ համապարփակ մի նոր կանոնագրութիւն: Եւ ահա՝ 1962 թուի Ապրիլին, միութեան 17րդ Ընդհանուր ժողովում որոշում է կայացւում՝ կառուցային հիմնական փոփոխութեան ենթարկելով այն, առաջացնել մի կազմակերպութիւն, որը միանգամայն կ՛ընդգրկի բոլոր բաժանմունքները, այս անգամ՝ որպէս առանձին միաւորներ եւ միութիւններ, ապակենտրոնացման սկզբունքով եւ նոր կառուցային կանոնագրութեամբ, ունենալով Կենտրոնական վարչութիւն, որպէս մի հզօր հաստատութիւն՝ Հայ մշակութային «Արարատ» կազմակերպութիւն անուամբ:
Լայն աշխարհայեացքի շնորհիւ հնարաւոր եղաւ առաջադրել գերազանց ծառայութիւն անդամներին եւ տեղի հայ համայնքին՝ կիրառելով առաջադէմ գործելակերպ, միջոցներ եւ յարմարութիւններ: ՀՄԱԿի մարզաւանը՝ լինելով աննախընթաց երեւոյթ որեւէ հայ կամ նմանատիպ համայնքներում, ամենալաւ օրինակն է այս առաջադէմ աշխարահայեացքի: ՀՄԱԿի օրէնսգիրքն ու կանոնագիրը կիրառուել կամ փոփոխութեան է ենթարկուել օրուայ կարիքների հիման վրայ, որը դիւրացրել է կազմակերպութեան առաջադիմութիւնը: ՀՄԱԿը եղել է ճկուն իր գործելակերպով, սակայն կայուն եւ անխախտելի իր գաղափարների մէջ:
ՀՄԱԿԻ ԱՐԱՐԱՏ ՄԱՐԶԱՒԱՆ
ՀՄ «Արարատ» կազմակերպութիւնը, հաւատարիմ իր ստանձնած դերին ու առաքելութեան, ոչ մի ջանք չի խնայել վերացնելու այն բոլոր խոչընդոտները, որոնք մերթ ընդ մերթ առաջացել են իր ազգանուէր գործունէութեան ընթացքում, յաճախ դիմագրաւելով նիւթական բացասական, բայց եւ անցուկ պայմանները, տասնամեակներ անընդհատ շարունակել է իր երթը, միշտ իր մէջքին ունենալով իրանահայութեան ամբողջական հովանաւորութիւնը: Կարողացել է յաղթահարել բոլոր դժուարութիւնները ու ոգեւորութեամբ շարունակել իր ծառայութիւնը համայնքին եւ իր հասակով կանգնել հպարտ՝ ինչպէս Արարատ լեռը, որպէս մի բացառիկ երեւոյթ, սփիւռքահայ կեանքի մէջ՝ թէ՛ իր կառոյցով, եւ թէ իր բովանդակութեամբ ու բնոյթով:
Եւ ահա, այդ բոլորանուէր գործունէութեան արդիւնքում էր, որ 1970ական թուականներին, ՀՄ «Արարատ» կազմակերպութեանը վստահուեց «Վանաք»ի շրջակայքում գտնուող Ազգային առաջնորդարանին յատկացուած հողամասը, որտեղ արարատականների ջանքերով, ինքնուրոյն կերպով ծրագրուեց եւ իրագործուեց «Արարատ»ի մարզաւան-համալիրի իրականութիւնը, որի բացումը կատարուեց ՀՄԱԿի հիմնադրումից ճիշդ 30 տարի անց՝ 1974 թուին:
«Արարատ» կազմակերպութիւնը, գիտակցաբար յանձն առաւ այդ հսկայական գործը, որովհետեւ հաւատում էր, որ թեհրանահայ երիտասարդութեան զարգացումը ու մարզա-մշակութային վերելքը պիտի ապահովէր՝ իրեն պատշաճ կենտրոնատեղիով, օժտուած նորագոյն եւ ընդարձակ յարմարանքներով:
Իրանի Իսլամական յեղափոխութիւնից յետոյ, «Արարատ» մարզաւանը դարձաւ ո՛չ միայն երիտասարդութեան, այլ ամբողջ թեհրանահայութեան ամէնօրեայ ժամադրավայրը ու նաեւ իրանահայութեան հարազատ օջախը: Եւ այսօր այն՝ որպէս բացառիկ մի երեւոյթ ամբողջ Սփիւռքում, արդարեւ իրանահայ համայնքի պարծանքն է համարւում:
Նոր սերնդին «Հայեցի դաստիարակութիւն» փոխանցելու նպատակով ստեղծուեցին եւ բարելաւուեցին սփիւռքահայ իրականութեան մէջ գտնուող ամենագործնական եւ արդիական միջոցները: Նկատի առնելով անդամակցութեան բազմատեսակ հետաքրքրութիւնները, կիրառուեց այնպիսի գործելակերպ, որով հնարաւոր դարձաւ ներգրաւել նոյնիսկ մանուկ տարիքի աղջիկների եւ տղաների, առանց հետաքրքրութեան խտրականութեան: Անդամներին հաւաքելով մէկ տանիքի տակ եւ օգտուելով նրանց փոխադարձ նախասիրութիւններից, ՀՄԱԿը քայլել է «Հայեցի դաստիարակութեան» ուղղութեամբ:
«ԱՐԱՐԱՏ» ՄԱՐԶԱՒԱՆԻ ՍՈՒՐԲ ԽԱՉ ՄԱՏՈՒՌԸ (ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏ՝ ՌՈՍՏՈՄ ՈՍԿԱՆԵԱՆ)
Երբ հայրենիքն անհասանելի էր, Արարատը դարձաւ «Հայրենիքից հեռու հայրենիքը»: ՀՄԱԿը նոյնիսկ խորհրդային տարիներին ճանաչուած էր Հայաստանի կողմից: Արարատականների յուշերում անջնջելի է 1980 թուին միութենականների մի մեծ խմբի աննախընթաց եւ արկածալից այցը Խորհրդային Հայաստան: Խումբն ընդառաջուեց Խորհրդային Հայաստանում, որպէս ՀՄԱԿի ներկայացուցիչ, եւ գնահատանքի արժանացաւ Իրանում տարուող աշխատանքների համար՝ «Հայեցի դաստիարակութեան» ուղղութեամբ: Այժմ, երբ Հայաստանն անկախ է, եւ Իրանն իր աշխարհագրական դիրքից ելնելով համարւում է նրա ամենալաւ դաշնակիցներից մէկը, է՛լ աւելի են ամրապնդուել կապերը հայրենիքի հետ: Որպէս իրանահայ համայնքի ամենաաչքառու կազմակերպութիւն, այն պիտի շարունակի կապ ստեղծել եւ փոխյարաբերութիւններ զարգացնել երկու երկրների միջեւ՝ իրեն առնչուող բնագաւառներում:
Արդ, երբ ՀՄԱԿը պատրաստւում է ամենայն հանդիսաւորութեամբ նշելու իր 70ամեայ յոբելենական տարին, ինչպէս նաեւ «Արարատ» մարզաւանի կառուցման եւ օգտագործման 40ամեակը, Թաւրիզի եւ Ուրմիոյ մասնաճիւղերի հիմնադրման 60ամեակը եւ Մաշհադի եւ Շիրազի մասնաճիւղերի հիմնադրման 30ամեակը, մեր բարոյական պարտքն ենք համարում համեստօրէն խոնարհուել մեզանից առյաւէտ հեռացած անդամների եւ նուիրեալ արարատականների յիշատակի առջեւ:
Մեր ընկերական ջերմ ողջոյններն ենք յղում «Արարատ»ի այն բոլոր անդամներին՝ Իրանում ու նաեւ աշխարհի տարբեր ծեգերում, որոնք իրենց լուման են ներդրել կազմակերպութեան պատմութեան մէջ:
Մենք միշտ ձգտել ենք ներգրաւել եւ դաստիարակել ղեկավարների նոր սերունդներ: ՀՄԱԿը՝ կիրառելով այդ մտայնութիւնը, ստեղծել է հնարաւորութիւն եւ օժանդակել բոլոր նման երիտասարդ եւ անփորձ, սակայն գործունակ անդամներին, այսպիսով պահելով կազմակերպութիւնը երիտասարդ, շարժունակ, յառաջադէմ եւ ի վերջոյ՝ յաջողակ: Վստահաբար, մենք յաջողեցինք դաստիարակել ղեկավար սերունդներ, ովքեր կարողացան յանձն առնել ազդեցիկ դերեր ոչ միայն ՀՄԱԿում, այլ նաեւ Իրանի եւ Սփիւռքի այլ կառոյցներում: Բազմաթիւ նման օրինակներ կան, որտեղ արարատականները եղել եւ շարունակում են լինել դերակատար, ստանձնելով կարեւոր պատասխանատուութիւններ:
Եւ ահա այսպէ՛ս, բոլորելով գործունէութեան 70ամեայ պատկառելի մի շրջան, այսօ՛ր ՀՄԱԿը իր ամբողջական կառոյցով՝ միութիւններով, մասնաճիւղերով եւ զանազան բաժանմունքներով, իր ետին թողած անցեալում գոյութիւն ունեցած արգելակող պարագաները եւ դժուարութիւններով լի հանգրուանները, կառչած՝ իր հիմնադրման սկզբնական շրջանից աւանդ տրուած նուիրական ուղեգծին, նոյնքան կենսունակ եւ առաւել եռանդուն, շարունակում է եւ դեռ պիտի շարունակի իր անսակարկ ծառայութիւնը համայն ժողովրդին՝ ի փառս Հայ մշակոյթի եւ նոր սերնդի դաստիարակութեան, Իրանի եւ Սփիւռքի հայ համայնքների յառաջադիմութեան ու նոյն այդ գծով, համամարդկային արժէքներին:
ՀՄԱԿԻ 70ԱՄԵԱԿԻ
ԱՄՆԻ ՅԱՆՁՆԱԽՈՒՄԲ