ՆՈՐ ԳԻՐՔԵՐ- ԵՐԿԻՐԸ՝ ՈՉՆՉԱՍՏԱՆ, ՄԱՅՐԱՔԱՂԱՔԸ՝ ԱՐՄԻՐԱՆ

Ակնարկ՝ Լէոնարդօ Ալիշանի Բանաստեղծութիւնների Նոր Հրատարակուած Ժողովածուին

ԳՈՒՐԳԷՆ ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ

Յետմահու, ընթացիկ տարուան Փետրուար ամսին, հրատարակուեց Լէոնարդօ Ալիշանի բանաստեղծութիւնների ժողովածուն՝ Dead Man՛s Shadow («Մեռած մարդու ստուերը») խորագիրով, իր նախկին ուսանող եւ այժմ Նորթ Տաքոթա համալսարանի փիլիսոփայութեան ու կրօնքի դասախօսի օգնական Լուշն Սթոնի խմբագրութեամբ ու կենսագրական նախաբանով:

Հատորը նաեւ ունի մի վերջաբան, ուր Ալիշանի տարիների գործընկեր փրոֆ. Մոհամմեդ Ղանունփարուար ներկայացրել է մի վերլուծական: Գիրքը հրատարակուել է «Մազդա» հրատարակութեան միջոցով եւ 147 էջ է, իսկ կազմին նկարը գործն է Վաչիկ Տէր Սարգիսեանի:

Ժողովածուն բաժանուած է հինգ գլուխների՝ «Ձեւանալով Անվախ», «Յոգնած Մտքեր», «Ապրիլ, 1915ից ի վեր», «Ոչնչաստան» (Nowhereland) եւ «Կենսամտահերձում» (Bioschizophrenia): Անշուշտ այս դասաւորումը եւ նիւթերի ընտրութիւնը խմբագրի հայեցողութեամբ է կատարուել, որը փոխանցում է Լէոնարդօ Ալիշանի բանաստեղծութեան շօշափած հիմնական նիւթերի խճանկարը: Կենսագրականը իրագործուել է հեղինակի ընտանիքի անդամների եւ ազգականների հետ խմբագրի ունեցած հարցազրոյցի տեղեկութիւնների հիմունքով:

Լ. Ալիշանի բանաստեղծութեանը ծանօթ մէկը գիտի, որ Ցեղասպանութիւնից վերապրած իր մեծ մայրը՝ Գայիանէ Աբրահամեանը, վիպականացուած՝ Գրանին, թարգմանուած՝ Նանին, ի՛նչ կարեւոր ազդեցութիւն է ունեցել նրա վրայ, եւ ինչպէ՛ս է շուքի տակ առել գրեթէ իր ամբողջ գրականութիւնը: Թերեւս այդ նկատառումով է, որ կենսագրականը սկսում է Ցեղասպանութեան պատմական ակնարկութիւններով եւ Գայիանէի վերապրումի պատմութիւնով: Այդ պատմութեան մութ կողմը, Ալիշանը պիտի ասէր դեւը, տասնամեակներ յետոյ ուղղակիօրէն ազդել է գրողի կեանքի վրայ եւ պատճառ է դարձել հետագայ զարգացումների:

Կենսագրականը հերոսականացուած կենսագրական չէ, ընդհակառակը՝ բացայայտում է հեղինակի կենցաղի կնճռոտ ծալքերը: Յուսահատութիւն, հարբեցողութիւն, կնամոլութիւն, անձնասպանութեան փորձեր, շարունակական ընկճում, գիշերուան շատ ուշ ժամերին այս ու այն մարդուն, թերեւս բարեկամին, հեռաձայնով քնից զարթնեցնել վասն մի կատակի կամ մի խոհի… նման եւ շատ ուրիշ բացայայտումների համարձակութիւնը կարելի է վերագրել Ալիշանի անկեղծութեան, որ գրական հնարքներից հեռու, անթաքոյց, ակնյայտօրէն, շատ յաճախ «ես»ը գործածեց պարզապէս որպէս «ես»: Նաեւ կարելի է ասել, որ նրա ստեղծագործութիւնների մեծամասնութիւնը ինքնին ինքնակենսագրական բնոյթի գործեր են, առանց այս արտայայտութեանը տալու դրական կամ ժխտական կողմ: Ամէն դէպքում, նախաբանական կենսագրականը կարելի է համարել հատորի մէջ ներկայացուած բանաստեղծութիւնների զուգահեռը:

Գիտենք, որ Լ. Ալիշան իր քսան տարուայ դասախօսական պաշտօնի ընթացքին, երկու անգամ արժանացել էր լաւագոյն դասախօսի տիտղոսին: Այս արժանիքը գոյացել էր իր մօտեցումների ու դասաւանդման իւրայատուկ ձեւերից: Լուշն Սթոնը, լինելով իր ուսանողը՝ նշեալ կենսագրականի մէջ, թերեւս որպէս գնահատելի օրինակ, պատմում է, թէ ինչպէ՛ս մի օր պարսիկ բանաստեղծուհի Ֆորուղ Ֆարոխզադի բանաստեղծութեան նուիրուած դասապահին, Ալիշանը նախքան դասի սկսելը նրան հարց է տալիս, թէ ե՞րբ է իր մօր հետ խօսել: Նոյն հարցը տալիս է միւս ուսանողներին: Պատասխաններից երբ անդրադառնում է, որ ուսանողները երկար ժամանակ է իրենց մայրերի հետ չեն խօսել, բարկանում է եւ ասում՝ ես չեմ կարող ձեզ Ֆորուղի գլուխգործոց «Այլ Մի Ծնունդ»ը դասաւանդել, երբ դուք անկարող էք գնահատելու այս ծնունդը, զոր ունէք: Բոլորին դասարանից վռնտում է, որ գնան ու իրենց մայրերի հետ կապուեն:

Հատորի առաջին բաժինը յատկացուած է ճափոնական կաղապարներով գրուած կարճ, այսպէս ասուած՝ խոհական ու բնութեան վերաբերող բանաստեղծութիւնների: Ժամանակին «Բաց Նամակ»ի մատենաշարով հրատարակուեց հեղինակի այս տեսակ բանաստեղծութիւնների շարքը՝ «Շողակաթիլի Միջից», եւ տակաւին կան բազմաթիւ անտիպները: Այս բանաստեղծութիւնները իրենց խտութեամբ, արտայայտչաձեւով, ինչպէս եւ պատկերներով, ընթերցողին ստիպում է կանգ առնել եւ մտածել: Այդ առնչութեամբ Ղանունփարուար գրում է. «Բանաստեղծները, լաւ բանաստեղծները, թոյլ են տալիս մեզ տեսնելու մեր շրջապատի աշխարհը, աւելի ճիշդ՝ մեր շուրջի աշխարհի երեւոյթները՝ նոր ձեւով: Հինգ կարճ տողերով Ալիշանը ընդունակ է մեզ ներկայացնելու մի քանի պատկերներ եւ գաղափարներ՝ տեսողական, լսողական, ինչպէս եւ փիլիսոփայական»: Հաստատումը կարող է համընկնել նաեւ այս օրինակին. «Կանաչ կանաչ, դեղին կանաչ/դեղին դեղին/դեղին կարմիր/կարմիր կարմրած/մեռած/ընկնող թղկենու տերեւը»: Կարծես մէկը ծառի դիմաց կանգնած՝ ընկնող տերեւներն է հաշւում, նկատի առնելով տերեւների քանակն ու որակը: Յանկարծ հանդիպում է մի տերեւի, որ նախորդների նման չէ եւ կոչում է «մեռած». բառը անմիջապէս ստանում է գոյնի որակ եւ համազօր է դառնում կանաչին, դեղինին եւ նախօրօք յիշուած այլ գոյներին: Եթէ ծառը համարենք կեանքի ծառ, ապա կը գոյանան իմաստասիրական թաքնուած այլ խորհուրդներ: Այս բաժնի խորագիրը առնուած է հետեւեալ հայքուի (եռատող բանաստեղծութիւն) վերջին տողից. «Նայում եմ թռչունին/աւելի է մօտ ցատկում ընկած խնձորին/ձեւանալով, որ չի վախենում»:

Անշուշտ թարգմանութեան մէջ վերջին տողը, որպէս բանաստեղծութեան մասնիկ, այդպէս է յարմար հնչում, մինչ նոյն տողը որպէս խորագիր՝ թարգմանելի է «Ձեւանալով Անվախ»: Ահաւասիկ թարգմանչական անլուծելի մի հանգոյց:

Երկրորդ բաժնի խորագիրը առնուած է գրական պարբերաթերթերում հրատարակուած, վերահրատարակուած եւ մրցանակի արժանացած «Յոգնած Մտքեր» բանաստեղծութիւնից, որը վերաբերում է Աֆղանիստանի պատերազմին:

Բանաստեղծութիւնը թարգմանուել է պարսկերէնի եւ քանի անգամներ հայերէնի: Իր շահեկանութեան պատճառով, կը ներկայացնենք այս բանաստեղծութիւնը, որ թարգմանուել էր նախօրօք եւ տպուել էր «Յառաջ»ի Միտք եւ արուեստի մէջ, Մայիս 8, 2005ին: Բանաստեղծութեան պատկերները ծանօթ է շատերին, հաւանաբար ժամանակին այդ մասին կարդացել են լրագրերի մէջ կամ տեսել են հեռուստացոյցից, թէ ինչպէ՛ս մէկ կողմից անխղճութեամբ ռումբերը կործանում էին քաղաքները, եւ միւս կողմից նոյն օդանաւերով, որպես պարգեւ՝ ուտելիք եւ արհեստական ձեռք ու ոտք էր թափւում ցած:

Նրանք թաղել են տասը միլիոն ական

Աֆղանիստանում, մէկ դաշտային ական,

Իւրաքանչիւր երկու կամ երեք աֆղանցու համար՝

Անկախ տարիքից եւ ցեղային պատկանելիութիւնից:

Նրանք տեղադրել են մահը

Մօր արգանդում: Կեղծ ձեռք ու ոտքերը երկնառաքւում են

Ուտելիքի հետ: Նրանք մի ական են տեղադրել

Աստծու բարձի եւ աղաւնիների իր երազի տակ:

Ամէն գիշեր նոր սեւ մի երազ իր թեւերը

Ափռում է իմ քնին: Այս առաւօտ զարթնեցի

Տրոփող գլխացաւով: Զարթնեցի յոգնած:

Ամբողջ գիշեր լուցարկազրկել կամ պայթեցրել էի ականներ:

Երազ այնքա՜ն իրական՝ որ ձեռք ու ոտքս ստուգեցի:

Դեռ սեփական էին: Երազ այնքա՜ն մութ,

Որ սիրտս քննեցի: Աստուած դեռ այնտեղ էր:

Բայց թէեւ դեռ սեփական եւ թէեւ դեռ այնտեղ,

Կար տաս միլիոն հարցը ականի,

Տաս միլիոն ձեռք ու ոտքի, տաս միլիոն կեանքի,

Տաս միլիոն երազի՝ ցիր ու ցրուած մի Աստծու սրտի մէջ,

Ով հերկում է հողագործի հետ եւ ապրում է իմ սրտում:

Կործանարար պատերազմներն ու քաղաքական խաղերը, բանակների կազմաւորումն ու դրօշները, պատերազմից շահողներն ու տուժող երեխաները, այս բաժնի հիմնական նիւթերն են: Քաղաքական ու միջազգային ընթացիկ դէպքերը, որոնց հետեւում են շատ մարդիկ՝ լրագրերով ու հաղորդակցութեան միջոցներով, պատահող պահին  բանաստեղծութեամբ ներկայացնելը մեծ համարձակութիւն ու կարողութիւն է պահանջում, եւ փաստը այն է, որ Ալիշանը ունէր թէ՛ այդ համարձակութիւնը եւ թէ կարողութիւնը: Այլ տեղ գրում է. «Բոլոր տօներից ամենաշատը/ատում եմ Յուլիսի Չորսը/ատում եմ բոլոր այդ դրօշները/ոչ այն պատճառով, որ ամերիկեան են/այլ պարզապէս՝ որովհետեւ դրօշ են»:

Երրորդ բաժինը շօշափում է Ցեղասպանութեան նիւթը, որը ուղղակի կամ իր հետեւանքով գրեթէ գերիշխող կերպով առկայ է Ալիշանի թէ՛ բանաստեղծական եւ թէ՛ արձակ ստեղծագործութիւնների մէջ: Անսպառ եւ մտատանջող մի նիւթ է, որ անպատասխան մնացած ինչ որ հարցի հանգուցալուծման ակնկալութեամբ դառնում է Ցեղասպանութիւնը վերապրած մեծ մօր շուրջ: Սակայն որքա՛ն այդ հարցը շօշափւում, նոյնքա՛ն հանգոյցը սեղմւում է եւ «ձախողած» մէկ փորձը յաջորդում է այլ փորձի:

Արդիւնքում, գոյանում է նիւթին նմանող փշրուած ու սփռուած մասունքներ, որոնք տակաւին կարօտ են վերակարգումի եւ վերամիրաւորման. «Նանիի վզի խաչը/այնքա՛ն փոքր/միեւնոյն ժամանակ/այնքա՛ն ծանր/ծռել է վիզը»:

Անխորագիր այս բանաստեղծութեամբ է սկսում երրորդ բաժինը, ուր Ցեղասպանութեան նիւթը ճիշդ նախաբանի մուտքի նման անմիջապէս առնչւում է Նանիին: Առաջին հայեացքով՝ պարզ, բայց երբեք պարզունակ երեւող այս բանաստեղծութիւնը, երկրորդ հայեացքով ցուցադրում է բարդութիւնների ամբողջ մի տեսարան: Տեսողականին առնչուող եզրեր գործածուեց, քանի որ բանաստեղծութեան մէջ բառերից աւելի պատկերն է տիրող: Այլ գրողների մօտ վճիտութեան համազօր այս պարզութիւնը, դժուարութեամբ է գոյանում կամ բնաւ չի գոյանում, մինչ Ալիշանի ստեղծագործութիւնների մէջ, դա շատ սովորական երեւոյթ է, պարզութիւն՝ որ միեւնոյն նիւթի իր այլ ստեղծագործութիւնների յարակցութեամբ բարդանում ու այլ կերպեր է ընդունում:

Ուրեմն, կարելի է ասել նշեալ պարզութիւնը բարդ պարզութիւն է, ինչպէս որ իր գրականութեան խաւար համարուող աշխարհն է, ըստ իս՝ լուսէ խաւար: Այս Բաժնի խորագիրը առնուած է «Ապրիլ, 1915ից ի վեր» բանաստեղծութեան խորագրից, ուր Իսֆահանում մոլեռանդ անձանց կողմից գեղեցիկ մի աղջկայ դէմքին «ասիդ»ի շաղ տալը, համեմատւում է «Ապրիլ»ին՝ հետեւեալ եզրակացութեամբ. «Քաղցր Ապրիլ, եթէ ես խղճացի նրան [աղջկան]/էլ ինչո՞ւ եմ քեզ հարցնում/երբ պիտի արտասուէի քո համար/եւ թուրքին հարցնէի,/թէ ի՞նչ արեց քո դէմքին»:

Nowhereland-ը յատուկ տեղ ունի Ալիշանի բառապաշարին մէջ: Ո՛չ Ireland-ն է, ոչ էլ Iceland-ը: Նոյնն է «Ոչնչաստան»ը հայերէնի մէջ, որ ո՛չ Պարսկաստանն է, ոչ էլ Հայաստանը: Դա ուղղակիօրէն առնչւում է Սփիւռքին, տարագրութեան եւ աքսորին, ինչպէս հատորի չորրորդ այս գլուխը: Արմիրանը, կարելի է համարել Ոչնչաստանի մայրաքաղաքը: Այս եզրերը Ալիշանի գրականութեան եւ ըմբռնումների մէջ յօրինում են վերացական աշխարհագրական սահմաններ, ինչպէս են թերեւս հիւրընկալ երկրների սահմանները, ուր մշակութայինը ունենում է գոյատեւելու եւ բարգաւաճելու առանձնաշնորհեալ իրաւունք: Այս եզրերի շարքին է պատկանում իր պարսկա-հայկա-ամերիկեան համարուող բանաստեղծութիւնները, կամ իր կատակախառն դաւանանք՝ անաստուած-շիա-կաթոլիկը: Այդուամենայնիւ, «Մեռած Մարդու Ստուերը» երկարաշունչ բանաստեղծութեան մէջ, կարծես այլեւս ձանձրացած եւ Ոչնչաստանի կեանքից արժանապատուութիւնը վիրաւորուած՝ գրում է. «Չէ՛, ես չեմ եղել էգ գայլի կաթնակեր:/Չէ, ես չեմ բսնել խոտի տակից:/Ես հայ եմ: Իմ հայրերը առաջինն էին,/որ Քրիստոսից խաչը առեցին/եւ նրա փոխարէն կրեցին»: Ինչպէս գրքի վերջաբանում Ղանունփարուարն է մեկնաբանում, այս բանաստեղծութիւնը կարծես պատասխանն է «որտեղացի՞ ես» հարցումին, որ յաճախ տրւում է օտար համարուող գաղթականներին:

Հետաքրքրական բանաստեղծութիւններից է «Ձայնալարի Կարօտանք»ը, որը զանցում է նոյնիսկ հեղինակի յօրինած վերացական սփիւռքի աշխարհագրական սահմանները, եւ մօտենում է մշակութայինին: Այս բանաստեղծութիւնը Ալիշանի այն հաստատումի ցայտուն օրինակն է, որ զգում է հայերէն, հետեւում է պարսկական բանաստեղծութեան աւանդութեան եւ գրում է անգլերէն:

«Ջան»ը

Շատ աւելի լաւ է փարւում

Քան «dear»ը.

«Վայ»ը

Շատ աւելի է այրում

Քան «oh»ը.

«Ախ»ը

Շատ աւելի է ցաւեցնում

Քան «ow»ն

«Վայ, վայ, վայ»ը

Անթարգմանելի է,

ինչպէս եւ

«Ախ ջան»ը:

Հինգերորդ բաժինը՝ «Ինքնամտահերձում» խորագրով, անձնական բնոյթի բանաստեղծութիւններ են: Յաճախ Ալիշանը նոյն խորագրով կամ նոյն նիւթի շուրջ գրում է թէ՛ բանաստեղծութիւն եւ թէ արձակ, ինչպէս եւ այս դէպքում: Հոգեկան կամ մտային ապակարգութիւնը առարկայականացւում է մարդուն շրջապատող իրերով, որոնք կարծես թելադրում են իրենց կամքը: Նոյն խորագիրը կրող արձակ մի գրութեան մէջ (ստոյգը՝ հայբուն, ճափոնական գրական կաղապար, որ սկիզբը արձակ է եւ վերջը հայքու՝ եռատող բանաստեղծութիւն), իրերը սկսում են իրար հետ խօսել եւ յետոյ մարդու մարմնի անմիաբան անդամներն են դիմում միմիանց: Նոյնն է պարագան հատորի այս բանաստեղծութեան, ուր մարդը մի կողմ է գնում, իսկ իր կեանքը՝ միւս կողմ, ինչպէս իր ոտքերը, որ գիշեր-ցերեկ վիճում են, թէ ո՞ր մէկը առաջին քայլը պիտի առնի: Առարկայականացուած հոգեկան այս վիճակները փնտռում են գոյութենական մի հարցումի պատասխան, որը ներկայացուել է «Հերետիկոս» բանաստեղծութեան մէջ. «Հարցական նշանի նման/վաղեմի աստուածաբանական մի ձեռագրի/լուսանցքին/չգիտեմ ով ինձ դրեց այստեղ»:

Հարցումը որքա՛ն վաւերական է հարցուած պահին, նոյնքա՛ն ի զօրու է յետմահու: