ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ
Վերջերս սովորութիւն է դարձել Ապրիլ 24ի շէմին թուրք իշխանութեան կողմից սպասել ինչ որ մի ցնցիչ յայտարարութեան, որը ամենեւին էլ չի խոստանում լուրջ որոշումներից բխած լինել, բայց նպատակադրում է մոլորեցնել, Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման համար տարուող հայ ժողովրդի պայքարը հունից հանել։
Այս տարի կատարուած յայտարարութիւններից կամ հաստատումներից մէկի հեղինակը Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարար՝ Ահմէդ Դաւութօղլուն էր: Մարտի 26ին Պոլսում անցկացուած եւ «Մեծ Թուրքիայի Ճանապարհին» խորագրուած համագումարին նշել էր, թէ 2015ը Թուրքիայի համար լինելու է հայկական հարցի ճակատման եւ լուծման տարի։
Նախ՝ մի վայրկեան փակագիծ բացենք։ Միթէ՞ սա արձագանգը չէ Երիտ. Թուրք փան-թուրանական գաղափարախօսութեան, որ դարից աւելի առանց դադարի, մերթ քօղարկուած ու մերթ ուղղակի հնչեղութեամբ Թուրքիոյ արտաքին քաղաքականութեան ողնասիւնն է կազմել։ Փակագիծը փակենք եւ անցնենք բուն նիւթին։
2015 (Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակ), հայկական հարցի ճակատում եւ լուծում։ Շատ միամիտ ու դիւրահաւատ պիտի լինենք եթէ այս երեք տուեալները պարունակող բանալի-իմաստները կողք-կողքի դնելով մեկնաբանենք, թէ նպատակը ուրեմն վերջապէս պատմական իրողութիւնների հետ հաշուի նստելն է եւ գուցէ նաեւ ընդունելը։ Գրութեանս նպատակն էլ Դաւութօղլուի յայտարարութիւնը վերլուծելը չի՝ որքան որ այն համարել որպէս Սփիւռք եւ Հայաստան մեր ժողովրդի դէմ նետուած ձեռնոց եւ խորհրդածութեան նստել։
Թուրքիայի համար 2015ը լինելու է հայկական հարցի ճակատման եւ լուծման տարի։ Իսկ մե՞զ համար։
Թուրքիան մտածուած ու ծրագրուած քայլերով առաջ է գնում։ Դաւութօղլուի այս նոյն յայտարարութեամբ, նախաձեռնութիւնը ինքնանպատակ չէ, այլ վերացումն է հենց «Մեծ Թուրքիայի ճանապարհին» ցցուած մէկ խոչընդոտի՝ այլոց շարքին։ Նպատակը՝ ամբողջ շրջանում եւ ինչո՞ւ չէ նաեւ աշխարհում աշխարհաքաղաքական եւ տնտեսական բացարձակ դերակատարութեան հասնելն է, որ Դաւութօղլուի համոզմամբ պիտի կատարուի՝ «պատմական հարցերի պարզաբանումով եւ հոգեբանական արգելքների խորտակումով եւ այդպիսով՝ բարձր մակարդակի քաղաքական երկխօսութիւն ապահովելով»։ Իսկ մե՞նք… Ձեռնածալ պիտի սպասենք մեզ մատուցուած պարզաբանումներին, գոհունակութեամբ ընդունենք հոգեբանական therapy-ն եւ երկխօսութեան նստենք տարածաշրջանի գերպետութիւն՝ Թուրքիայի հետ։
Թրքական ուրացումը, Հայոց Ցեղասպանութեան պատմական ճշմարտութեան ժխտումը իր ընդհանուր պատկերի մէջ նորութիւն չի մեզ համար։ Եթէ սկզբնական շրջանում անտաշ ու անհիմն տրամաբանութեամբ, ապա՝ աստիճանաբար աւելի կոփուած եւ առերեւոյթ համոզիչ «փաստարկութիւններով», թուրք պաշտօնական կեցուածքը անդադար զբաղուած է պահել հայ եւ օտար պատմաբաններին ու հետազօտողներին՝ հակադարձելու, անվերջ փաստելու ու նորից փաստելու իրականութիւնը։ Արդեօք դա պատճառ չի՞ եղել, որ տեղքայլի մէջ մնանք, միշտ պաշտպանուողի եւ ոչ նախայարձակի դերում։ Բայց արդար լինենք, գոնէ ինձ եւ ինձանից առաջ եւ յետոյ եկող սփիւռքահայ սերունդներին ազգային, քաղաքական դաստիարակութիւն ջամբող կուսակցութիւնը, ի հեճուկս, ձեւակերպել է իր պահանջները Թուրքիայից ու մեզ ներարկել՝ Ճանաչում եւ Հատուցում՝ նիւթական եւ հողային։
Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրամեակը մօտենում է եւ մենք տագնապի մէջ ենք։ Չէ՞ որ, երբ դեռ 2015 շատ հեռու էր թւում, վստահութեամբ կրկնում էինք, ու մի քիչ էլ լոզունգային ոգեւորութեամբ, թէ մինչեւ հարիւրամեակ պիտի ծնկի բերենք Թուրքիային, պիտի ճանաչել տանք աշխարհին։
Չի՛ լինելու. բացի եթէ աշխահաքաղաքական ներկայ հաւասարակշռութիւնը մի անսպասելիօրէն խորտակիչ ցնցման ենթարկուի եւ Թուրքիան կորցնի իր դերն ու կշիռը կամ յանկարծ մոռանայ խորամանկութեամբ միշտ ջրի երես յայտնուելու իր վարպետ դիւանագիտութիւնը։
Մօտալուտ հարիւրամեակը թող տագնապի չմատնի մեզ։ Մերը դիւրին պայքար չի։ Հոսանքն ի վեր ենք լող տալիս. Ճակատներս պատին ենք զարնում. բայց չենք բեզարում։ Ըմբռնենք խնդրի էութեան հսկայ տարողութիւնը եւ չենք յուսահատուի։ Չենք յուսահատուի եթէ լոյսի պէս յստակ տեսնենք մեր անցնելիք ճամբան։
Թուրք իշխանութիւնների վարած քաղաքականութեանը, Թուրքիոյ անցեալը պեղող լուսամիտ պատմաբանների ու ընկերաբանների այլընտրանքային աշխատութիւններին, թուրք «ցեղասպանագէտների» բացատրութիւններին եւ վերջապէս թուրք հասարակութեան մէջ ծաւալուող խմորումներին հետեւող իւրաքանչիւր ոք կարող է տեսնել ուրացման նոր քարտէսը, կամ roadmap-ը, որ աւելի բարդ ու խնդրայարոյց է քան նախկինի բացարձակ ժխտման քաղաքականութիւնը։ Այս բոլոր զարգացումները մեզ ուղղուած ազդանշաններ են մեր բացարձակ դիրքերից իջնելու, նոր խաղի օրէնքները ընդունելու ու դաշտի մէջ մտնելու։ Թուրք դիւանագէտների յայտարարութիւններից եւ հայ-թրքական յարաբերութիւնների ծիրում կատարուած զարգացումներից բացի որոնցից, ի հարկէ երբեմն հազիւ ենք իրազէկւում, ակադեմական մակարդակի վրայ իրացուող համացանցային բանավէճերի ընթացքն ու ուղղութիւնը արտացոլքն են այս իրողութեան։
Վաղուց արդէն թուրք իշխանութիւնները հայ հասարակութեան մէջ երկու առանձնատիպեր էին տեսնում՝ նախ Հայաստանի հասարակութիւնն ու ղեկավարութիւնը, որոնց հետ դիւրին է լեզու գտնել եւ տնտեսական ու քաղաքական խայծերով բանակցութեան, շատ անգամ միակողմանի շահերի դիրքերից, սակարկութիւնների նստել։ Յետոյ կայ Սփիւռքը, որի մի խաւը, թրքական բնութագրումով՝ աւելի ցածր մակարդակի մտաւորականութեամբ եւ քաղաքական գործիչներով (ակնարկը ուղղուած է Դաշնակցութեան ու նրա հետեւորդներին), ուղղակի ազգայնամոլ եւ ծայրայեղական ուղղութիւն ունի եւ պատմական մէկ ու միակ անզիջող «ճշմարտութեան» դիրքերում է կանգնած։ Ի հարկէ, շատ պարագաներում այս խաւը համեմատւում է եւ հաւասարւում Սթամբուլի եւ Անգարայի փողոցներում պոռալով ու կանչելով ցոյցեր կատարող ու սպանութիւններ գործող թուրք ազգայնամոլների հետ։ Թիրախը, ուրեմն, այդ խաւին վարկաբեկելն ու արժեզրկելն է եւ մնացեալին «ճամբի բերելը»։ Արդիւնքում՝ շահողը աշխարհի խաղաղութիւնը կը լինի եւ Թուրքիան, Ամերիկայի միջնորդութեամբ,՝ այդ խաղաղութեանը տանող հաշտեցման ախոյեանը։
Դեռ կայ նաեւ հայերի պնդումը այդ տխրահռչակ «ցեղասպանութիւն» բառի գործածման վրայ։ Ըստ մեզ մօտիկ ու սրտցաւ թուրք մտաւորականների այդ բառը շատ քաղաքականացուած է, շատ իմաստներ ու հետեւանքներ է ենթադրում, որ միայն կարող է հաւանական առողջ քննարկումներն ու ուսումնասիրութիւնները փակուղու առջեւ կանգնեցնել։ Այո, ասում են սոսկալի, անընդունելի ոճիր է կատարուած։ Ձեր ցաւը մեր ցաւն էլ է։ Եկէ՛ք միասին լանք ու սգանք ու միասին սփոփուենք։ Սրանք պատրաստ են Պոլսոյ հրապարակներում մոմեր վառել ու զոհերի յիշատակը ոգեկոչել, պատրաստ են Ծիծեռնակաբերդի անմար կրակի դէմ խոնարհուել ու զոհերի յիշատակին ծաղիկներ նուիրել. բայց եթէ պարտադրուեն բնութագրել ու որակել «1915ի դէպքերը» հազար ու մի բացատրութիւններ ունեն տալիք, որ ինչո՞ւ կարիք չկայ «ցեղասպանութիւն» բառը գործածելով աւելորդ անհասկացողութիւն եւ հակամարտութիւն ստեղծելու։ Նրանք ձեզ կը բացատրեն, թէ ինչը խթանեց դէպքերը՝ որոնք աննախատեսելի էին եւ չծրագրուած։ Նրանք կը բացատրեն, որ պատերազմի օրերին որքան սարսափելի կացութիւն էր տիրում Կայսրութեան մէջ, որքան քաղաքացիներ զոհ գնացին տիրող քաղաքական եւ տնտեսական ճգնաժամային շփոթին։
Բացայայտօրէն փոխուած է մօտեցումն ու ռազմավարութիւնը, միայն պիտի պատրաստ լինենք հակադարձելու եւ մեր պաշտպանութեան դիրքերը չզիջելու։ Թուրքիան քաղաքակիրթ Եւրոպայի մէջ ներառնուելու եւ նրա ընձեռած առաւելութիւններից օգտուելու լուրջ հարց ունի եւ կարողանում է հայութեան առջեւ իր նետած խայծերը վարպետօրէն ներկայացնել որպէս քաղաքակիրթ ու զարգացած մի պետութեան բարի դրացիական կեցուածք։ Յետոյ, յստակ է, գիտենք, բազմիցս գրել ու խօսել ենք, թուրքերն էլ գիտեն, չեն գրել, չեն խօսել բայց գիտեն։ Ցեղասպանութեան ճանաչումը հետեւանքներ ունի։ Մինչեւ ո՞ւր ենք ուզում գնալ։ Որքա՞ն ամուր են մեր դիրքերը՝ որպէս պետութիւն եւ որպէս ժողովուրդ։
Գաղտնիք չէ, որ եօթանասուն տարիների համայնավար վարչակարգը իր կրթադաստիարակչական քաղաքականութեամբ բթացրել է մեր պահանջատիրական ոգին։ Սերունդներ են դաստիարակուել առանց Հայոց Ցեղասպանութեան պատմական, իրաւական ու քաղաքական գիտելիքներ ամբարելու։ Ու դեռ հիմա էլ կատարեալ չի այդ նիւթի փոխանցումը անկախութեան նպաստաւոր պայմաններում հասակ նետող սերունդներին։ Անտեղեակութիւնը մեր ժողովրդի դէմ կատարուած այս հսկայ անարդարութեան ու նրա հետեւանքներին չի կարող միահամուռ դիրքորոշում ձեւաւորել ու պետութեան անժամանցելի քաղաքականութիւնը դառնալ. իսկ պարտադրուած քաղաքական, տնտեսական ու ընկերային ճգնաժամը աւելի գրաւիչ է դարձնում դրսից եկած խայծերը։ Այստեղ էլ գործ կայ կատարելիք։ Թուրքիայի հասարակութիւնը իր տասնամեակների ստացած հակահայ դաստիարակութեամբ միակամ թիկունք է իր պետութեան կեցուածքին ու երբեմն էլ իր չափազանցութիւններով յենարան է պետութեան համար՝ տեղի չտալու եւ իր կարծր դիրքորոշումի պատճառը իր ժողովրդի կամքի վրայ բարդելու։ Մեզ մօտ, ես հաւատում եմ որ դարձեալ տիրող անտեղեակութեան, բայց մանաւանդ՝ ճգնաժամի պարտադրած անտարբերութեան հետեւանքով, մեր հասարակութիւնը դեռ այդտեղ չի հասել։ Հակառակը,՝ Հայաստանում գործող եւրոպական ու ամերիկեան կազմակերպութիւնների ուղորդութեամբ հայ-թրքական հաշտեցման տօնախմբութիւններ են կազմակերպւում, թուրքի ու հայի մտայնութիւնների, պարերի ու երգերի նմանութիւնները ընդգծելով, փորձում են ստուերի տակ առնել բուն խնդիրը, երկու ժողովուրդների պատմութեան խորքում մխացող թնջուկը եւ թմբկահարել նրանց կողք կողքի խաղաղ եւ հանգիստ ապրելու գաղափարը։
Այստեղ տարբեր է ամենասովորական սփիւռքահայի մտայնութիւնն ու մօտեցումը։ Օրինա՞կ։ Ճիշդ վերջերս պատահած մի դէպք, Լոս Անջելըսի մէկ շինհրապարակում տեղի ունեցած խօսակցութիւն հայ ճարտարագէտի եւ թուրք կապալառուի միջեւ։
– Ազգանունդ ասում է հայ ես։
– Հայ եմ. իսկ դո՞ւ։
– Ես թուրք եմ։
– Թուրքի չես նմանում. կայ չկայ հայի արիւն ունես մէջդ. բայց հիմա որ թուրք ես մեր հողերը յետ տուր մեզ։
– Դա ի՞նչ ասելու բան է։ Լաւ կը լինի՞, եթէ ես գնամ Հայաստան եւ ասեմ էս հողերը մեզ տուէք։
– Բայց մենք ձեզանից հող չենք խլել որ յետ տանք։ Դուք էք մեր հողերը յափշտակել ու վրան նստել…
Սա ցուցանիշն է սփիւռքահայի մտայնութեան, որ մանկութիւնից մեր դպրոցներում, մեր մշակութային ու մարզական կազմակերպութիւններում ստացած դաստիարակութեամբ, մեր արեան մէջ է մտել։ Մենք պահանջատէր ենք բոլոր մակարդակներում։ Եւ ի վերջոյ այս անհաւասար ու անարդար պայքարում յաղթողը մենք ենք լինելու։
Ինչ փոյթ, թէ հարիւրամեակ է գալիս ու դեռ թուրքը իր կատարած ցեղասպանութիւնը չի ճանաչել։
