ՆՈՐ ԳԻՐՔԵՐ- Խօսքը Գաղթող Թռչուն

ԳՈՒՐԳԷՆ ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ

Լեզուի զօրութեամբ պարուրուած որեւէ գիրք երբ կարդացուի, քեզ կ՛առաջնորդի դէպի ներքին ցանցաւորումը խօսքի, կը պարտադրի վերադառնալ նախորդ էջերին կամ սկզբին, կը մղի կարդացածը վերստին կարդալ ձայնաւոր ու տարբեր շեշտադրութեամբ, իւրաքանչիւր անգամ բանալով իր ծալքերից մէկը, լուսաւորելով իր մութ մի անկիւնը, մինչեւ գոյացումը ընտելացումի, ապա հարազատութեան: Այդ կարգի գրքերից է Գրիգոր Պըլտեանի վերջերս լոյս տեսած «Մանտրաներ» հատորը, հրատարակուած Սարգիս Խաչենց, Փրինթինֆօ հրատարակութեան Ars Poetica մատենաշարով, 2010ին, Երեւանում: Հատորը շուրջ վեց հարիւր էջերի մէջ է ամփոփում հայերէն թուագրումով 32 մանտրաներ, առաջին շարքը՝ «Մանտրաներ», հրատարակուած 1986ին, երկրորդ շարքը՝ «Ելք», հրատարակուած 1993ին, եւ շարունակութիւնը նոր շարքերով հերթաբար խորագրուած՝ «Հեւքը հիմա հոս», «Սփռում», եւ «Անժողովուրդ լեզու»: Իւրաքանչիւր շարքը մի գիրք է, այսինքն մանտրաների հինգ գրքերի միատեղում, քսան հինգ տարիների փորձառութեամբ: Սակայն՝

դուրսէն անդին
աչքը մոլորեալ
«թէ թռչունի թռիչք տեսնէ կը սպասէ թրոյ շաչիւնին»
մի՛
մի՛ կարդար լսէ՛
մօտիկ հեռաւորին մէջ աւելի՛ քան հեռաւոր
դուն ունիս
աշխարհ մը վերաթոթովելի

Եւ իրաւ, ինչպէս կարելի է շաչիւնը որ ձայն է՝ կարդալ, կամ թրթիռը որ ձայնի բաղադրիչ ու անքակտելի մասն է՝ լսել: Լսելը ենթադրում է ձայն եւ ո՛չ գիր, ուրեմն ոչ թէ գրականութիւն, ա՛յլ ձայնականութիւն, եթէ կարելի է այդպէս ասել եւ ընդունել որ սկզբում բանը չէր, այլ ձայնն էր։
Մանտրաների այս ժողովածուն վեդայական գրականութիւնից պահպանել է նշոյլներ եւ գաղափարներ, այնքան, որ գրուածքները համարուի մանտրա: Ըստ հեղինակի, մանտրան միայն նմանողաբար է գործածուել եւ անջրպետներ են բաժանում այս գրութիւնները վեդայական ըմբռնումներից:
Բայց ի՞նչ է մանտրան: Այս հարցումը միայն մերը չէ, այլ, աստուածների երկիրը այցելող զբօսաշրջիկներինն է նաեւ, What is the signification of mantra? Հարցը հեռադրուած է Քսանութերորդ մանտրայի մէջ այսպէս, «…պատերուն շրթներէն / կը խլանան կը սուլեն / կը զտեն հնչիւնը քարէն / what is the / signi – յօրինեցին / ի՞նչ է – fication / փոթորիկի պալատ եւ կարմիր / համանուագ մը զով մետաքսի / of mantra / նշանակութիւնը ի՞նչ է / այո».
Հարցումի ակունքը, ինչպէս նաեւ պատասխանը այս դէպքում, անշուշտ այս գիրքն է, իսկ ընդհանրապէս մանտրան սանսկրիտ բառ է բաղկացած «ման» արմատից որ նշանակում է մտածել, եւ «տրա» վերջածանցից որ նշանակում է գործիք: Բառացի թարգմանութեամբ մանտրան կարելի է ընկալել որպէս՝ մտածումի կամ միտքը մտքի քմայքից փրկելու գործիք: Մանտրաները լինում են մէկ տող, երկտող, կամ քառատող: Նշանաւոր մանտրաներից է վեց վանկանի օմ մանի փեմէ հունգը որ համաձայն թիբէթեան ուսմունքի առաջարկւում է նաեւ այլ տառադարձութիւններով, իսկ նշանակութիւնը իմաստից այն կողմ, վանկային բաժանումներով խորհրդանշում է Հինդուիզմի եւ Բուդդիզմի ուսմունքի կորիզը: Մանտրայի զօրութիւնը կայանում է կրկնութեան մէջ եւ փորձարկողը ընտրած մանտրան կրկնում է բազմաթիւ անգամներ, 108 անգամը ամենատարածուածն է եւ այդ պատճառով ստեղծուել է 108 հատիկանոց համրիչ, որի միջոցով պահւում է կրկնութեան թիւը, որը կարող է անցնել վեց հարիւրից: Հպանցիկ այս տեղեկութիւնը թող համարուի համեմատութեան եզր, շօշափելի դարձնելու համար «բաժնող անջրպետներ»ի էութիւնը:
Ուրեմն մանտրան որպէս մտածումի կամ մտածումից ազատուելու գործիք հիմնուած է վանկի ու հնչիւնի, կրկնումի ու վերակրկնումի, թրթիռի ու ձայնի վրայ, որ առաջնորդում է դէպի կշռոյթ ու երաժշտութիւն, սա բացայայտւում է «Ելք»ի Տասնմէկերորդ մանտրայի մէջ, ուր յօրինումին զուգահեռ կամ միաձոյլ ստեղծաբանւում է ծագումն ու էութիւնը, բաղադրամասերը, պատճառն ու ընդունումը մանտրայի, ձեւաւորումը ձայնի, ինչպէս եւ ակնարկուած միտքը մտքի քմայքից փրկելու օրինակը:

կ՛ուզէի ընդուղիին
զայն բանիլ ու բանալ
մարմին երազուած որ ձեռքերս կը շօշափեն կ՛ըմբռնեն
կշռոյթէն
թրթռացման ուժական
ահարկու երկնումի հրաշակերտումի տենդին մէջ
ազատագրելով մարմինը յիշողութիւնը խօսքը աղէտէն
եւ աղէտը խօսքէն
խօսքը խօսքէն.

Պէտք է նկատի ունենալ որ «Մանտրաներ»ի մէջ խօսքը երկու տեսակ է, մէկը այն որ առաջնորդում է պատկերի, եւ միւսը այն որ վերածւում է ձայնի։ Պատկերը քերթուածի իւրայատկութիւնն է, իսկ ձայնը մանտրայի։ Թէեւ առերեւոյթ այն տպաւորութիւնն է գոյանում որ մանտրան հակադրւում է քերթուածին, սակայն խորքում, տարբերութիւնների ցուցադրումով, առաւելութիւնների ու թերութիւնների քննարկումով, կատարւում է պատուաստում, որի շնորհիւ շահում է լեզուն, շահում է գիրն ու քերթուածը, հարթելով ինքնաճանաչումի ճամբան:
Ընդհանրապէս Գրիգոր Պըլտեանը իր ստեղծագործութիւններում ծածուկ կամ ակնյայտ կերպով ընթերցողին է յանձնում իր գրութիւնները բանալու բանալին, հնարաւորինս կրճատելով մեկնաբանների ու վերլուծողների միջամտող եւ թերեւս խեղաթիւրող ձեռքը: Մանտրաների պարագային այդ բանալին որ դրուած էր «Ելք» հատորի վերջաբանում, որպէս վերլուծուող մէջբերում փոխադրուել է նոր հրատարակութեան «Կշռական հատում» ներածականի մէջ: Միջանկեալ կարելի է գուշակել որ այս ներածականի գաղափարները առաւել եւս պիտի այլայլի գրական մշակների ու հայ մշակոյթի պահակների հանգիստը։
Բանալին բացում է, «Հին Հնդկաստանէն Սփիւռք տեղափոխուած մանտրան խլուած է իր հայեցողական ու կիրառական վիճակէն, աքսորուած՝ ամբողջի ու մէկութեան իր գոյակցականութենէն, դարձած՝ գեղարուեստական սկզբունք»: Ինչպէս որ յետագային կը տեսնենք, աքսորեալի, այս դէպքում հայ աքսորեալի աքսորի խօսքն է ձեւաւորւում էութեանը յարիր աքսորուած մանտրայով, իսկ այդ խօսքը ինչպէս որ նշուած է շարունակութեան մէջ, ենթակայ է կառուցման այլ կերպերի, «յարադրել, զուգադրել, հեռադրել իրարու անծանօթ, իրարմով հարստացող ու աճող յուզումներ, մղումներ, տպաւորութիւններ ուր մտածումը կերպարանուելով կ՛առկախուի»: «Անակնկալ ու կրկնում, այլափոխում եւ շարունակում, խտացում եւ շեղում, ոստում եւ վերադարձ, վերացում եւ առօրեայ, երեւակայութիւն եւ յիշողութիւն, դէպք ու պատմութիւն կը ղեկավարեն ընդլայնումը, առանց հակադրութեան, առանց համադրութեան»:
Սա մանտրաների կառուցուածքի ու ձեւի աշխուժ փախուստն է որ պարտադրում է նոյնանման աշխոյժ հետապնդում:  Իսկ նոր շարքերի մասին ասւում է, «Միւս երեքը, («Հեւքը հիմա հոս», «Սփ-ռում», եւ «Անժողովուրդ լեզու»ն) տարբեր ու յաւելեալ փուլեր են մեծ տրամին, կը ձգտին անշրջագիծ, եւ փաստօրէն ուրուային վիճակի մէջ մնացած երկ մը կատարել»: Կարելի է մտածել որ «ուրուային»ը նաեւ վերաբերում է երրորդ գրքին, այսինքն «Հեւքը հիմա հոս» շարքին, որ բնոյթով տարբեր է եւ ակնյայտօրէն զանազանւում է միւսներից: Վերոնշեալ մէջբերումները, տակաւին որպէս մէջբերում զրկուած բնագրի բարեմասնութիւններից, դեռ լաւագոյն կերպով բանաձեւում են ստեղծագործութեան էութիւնը եւ կարող են հանդիսանալ ուղենիշ, ինչպէս որ նախատեսուած էր:

***

Իւրաքանչիւր գիրքը առանձնաբար մէկ պատկեր է ցուցադրում, իսկ միասնութեան մէջ համայնապատկեր: Որոշ մտածումներ յաջորդաբար փոխանցւում են գրքից գիրք եւ ծաւալւում ու խորանում են այնքան, մինչեւ որ սպառուեն կամ վերածուեն այլ մտքի: Առաջին գրքի մէջ կրկնուողը, թերեւս որպէս մանտրայի զօրութիւն, վերնաշերտերում «դուն ունիս» նախադասն է, իսկ ներքնաշերտերում լեզուի մտմտուքն է որ յամենում է որպէս ձայն, նոյնպէս արձագանգում է յաջորդ գրքի կամ գրքերի մէջ, հնչում է նուազ, կամ կտրականապէս լռում է տեղի  տալով այլ ձայնի: Իւրաքանչիւր գիրքը կարելի է համարել մի ձայնաղբիւր: «Դուն ունիս» նախադասով են սկսում «առասպելը մեկնումին պատմելի», «լեզուն վերստին յօդելի», «ճանաչելի ինչ որ կու գայ», եւ ուրիշ շատ օրինակներ:

… լսէ՛ կրկին դաստակդ ի վեր
սրունքդ ի վեր
(դուն ունիս տակաւին
մարմինդ վերստին յօրինելի)
սողացող ընդարձակուող բռնադատող քեզ համօրէն
գրաւող բայց անհատնում
բարձրացող սարսուռը նայուածքին
եւ բերանը աղեխարշ
կը մերկացնէ քեզ
լեզուէն
կը լզվզէ…

Դերանունները ընդհանրապէս չեն կատարում իրենց դերը, դիմազուրկ են, չունեն դէմք կամ սեռ,  կիրառուած են փոխն ի փոխ, այսինքն նախադասութեան եւ պարբերութեան մէջ «ես»ը կարող է նշանակել «դու», կամ «դու»ն կարող է նշանակել «ես», կամ «մենք»ը՝ այլ բան: Ինչպէս որ ունիս բառը նշեալ բոլոր դէպքերում նշանակում է չունենալ, սակայն ձգտելի: Իսկ Երկրորդ մանտրան, ոչ միայն լեզուի մտմտուքն է, այլեւ ձայնի բացայայտ մերկացումն է լեզուի ննջարանում, ուր մարմինը լեզուի բերուելով, մարմնաւորում է լեզուն, ասելու համար անասելին, բացայայտելու համար նմանին, արեւելահայերէնին թերեւս, ինչպէս երկու լեզուների սիրաբանութիւնը, կամ «լզվզում»ը: Շատերի համար այս մանտրան եղաւ եւ կարող է լինել խնդրայարոյց, սակայն յարուցուած խնդիրը այն չէ որ իրենք են մտածում, խորշում, սեռականութիւնը համարելով անասելի. խնդիրը լեզուի կարողութիւնն է, որ ասում է եւ ասելով վերայօրինւում:
Առաջին այս գիրքը փոխանցումի, նաեւ՝ փոխառումի կէտ է, հաշուի առնելով, որ նախքան մանտրաները գոյութիւն են ունեցել հեղինակի բանաստեղծական հատորները, ուր մշակուել եւ զարգացել են մի շարք գաղափարներ ու մտածումներ: Այս գրքից է ցայտել «կրակէ շրջանակը», որ դարձել է Դանիէլ Վարուժանին նուիրուած ուսումնասիրութեան խորագիրը,  ինչպէս որ հատորի վերջին գրքի անուանումը՝ «անժողովուրդ լեզու»ն: Եկել ու այս գրքից են անցել լեզուի ու լռութեան յարաբերութիւնը, ինչպէս եւ առաջին ճիչի ու ձայնի գոյակցութիւնը:

***

Երկրորդ գրքի մէջ այլ մի ձայն է գոյանում, «դէմք»ը, կամ առաջին գրքից գոյացած ձայնն է որ աւելի է սաստկանում իր բառով ու հակաբառով ու անդրատառով: Իմաստի խորքը թափանցելու ի խնդիր կամենում ես իմանալ ե՞րբ է առաջին անգամ այս բառը գործածուել հեղինակի բառապաշարում, ի՞նչպէս, եւ ի՞նչ բառակապակցութեամբ: Այս հետաքրքրասիրութիւնը թէեւ խորացնում է ընթերցումը, միեւնոյն ժամանակ շեղում է ընթացքը: Թերեւս դա է ընթերցումի նախապայմանը եւ այդ առումով Նորվան Եպիսկոպոս Զաքարեանը գնահատելի աշխատանք է տարել «Հատուածներ «Սենեակ»ի մասին» իր ուսումնասիրութեան վերջում ներկայացնելով «Համաբարբառ» խորագրուած ցանկերը: Առաջին եւ երկրորդ «Համաբարբառ»ներից դէմք բառին առնչուող օրինակներ՝ «դէմքը կը սեւնայ մթահմայ», «կիսատ դէմք երկարող», «աւերուած դէմքեր կշռոյթաւոր», «ձայնը կրնար ծագիլ դէմքի վրայ»։  Այս գրքի մէջ հարցը աւելի է բարդանում հակաբառերի ու անդրատառերի պատճառով՝ դէմք, հակադէմք, դէմ, դիմակ, եւ ինչու ոչ, դիմադարձ: «Համաբարբառ»ների ցանկագրումը արդէն մեկնաբանումի կէսն է: Ամէն դէպքում, դէմքը նաեւ ձայն է որ պէտք է լսել, իմաստը թերեւս ակնարկութիւն է ինչ որ աստծոյ, արեգակի, անձի, այս տուած խօսքի կամ ինքնութեան:
Այս հատորը խորագրուել է «Ելք», սակայն մի պահ բառի ծագում նշանակութիւնը երկրորդական համարելով, բոլոր նախանշանները առաջնորդում են հակաելքի, անելանելութեան, ինչպէս բնաբանը՝ «…ի նոցանէ ոչ ոք ել արտաքս…», յատկապէս Մհերը որ մնաց այրի մէջ, եւ նա որ մեռաւ, գրում է, «կը գրեմ այլեւս այրին մէջ որ չըլլամ շնչահեղձ»: Թերեւս գրելն է, խօսքի ծագումն է ելքը, փրկութիւնը: Հարկ է նշել, նաեւ կարելի է հաշուել, որ «խօսք»ը սկզբից մինչեւ վերջ մանտրաների ամենաշատ գործածուած բառն է, ամենաընդլայնուած միտքը, ամենատիրական տարրը, ամենափոխաբերուածը, այն որ խօսողը նաեւ կոչեց «գաղթող թռչուն»: Իսկ խօսքը երկ է որ լեզուի մէջ է,  լեզուն ձայն է որ փնտռում վայր ուղղակիօրէն երկրին առնչուող, երկիրը պատկեր է, հետեւաբար մէկի ցնցումը, միւսի փլոզումն է: «քու լեզուիդ այո՛ իմ այլլեզուիս, / ամէնէն գեղեցիկ երկիրը հիմնեալ / երկն է քեզ կրող»:
Գիտենք որ 1993ի մանտրաների այս շարքից յետոյ մինչեւ 17 տարի այլ շարք չհրատարակուեց, չի նշանակում որ չգրուեց, նաեւ գիտենք որ այս 17 տարուայ ընթացքին հեղինակից հրատարակուեցին ուսումնասիրութիւնների ու արձակների շարքերը: Ինչ որ չգիտենք, այն է, թէ ի՞նչ պատահեց «կշռոյթ»ին: Ներածականի մէջ գրուած է, «Երկ մը չ՛աւարտիր: Կ՛առկախուի, երբ իր կարելիութիւնները կը սպառէ: Գրիչը կը լռէ, եթէ կարենայ, եթէ կշռոյթը զինք լքէ: Առայժմ թող անցնի ուրիշ գործի»: Կարելիութեան սպառումի կամ ուրիշ գործի անցնելու փոխառուած ու փոխաբերուած այդ ձայնը լսելի է Տասներորդ մանտրայի մէջ, «օրական կը կործեմ երեք հատ շալը / կը կործեմ չի հատնիր տէյուսին մալը»:
Արձակներից եկած կամ դէպի արձակները գնացող այս ձայնը, մանտրաների երկրորդ աքսորի նախանշանն է, ձայնն է որ բախուելով այլ ձայնի, այլաձայնւոմ է.

աքլորները կը յօրինեն վարդակարմիր հրախաղութիւն
երբ միակ հայ բեռնակիրը զառիվերէն կը տքայ բեռան տակ
էրսուն տարի տարաւ բերաւ արիւնոտ
բոլոր կովերն ու եզները մսագործին, ժամ պատարագ չտեսաւ,
բնաւ ատ միսը չկերաւ
ու չսպասեց որ Պէյրութի վիպասանները գրեն իր  մասին նորավէպ.

Հետեւաբար 1997ից յետոյ, «Սեմերից» սկսեալ, մէկը միւսի ետեւից յայտնուող արձակները ձգտեցին լրացնել  այդ բացը, այդ չսպասուածը, առկախելով մանտրաները, կամ աւելի ճիշդ, զուգահեռուելով դրանց:

***

Ինչպէս որ ասուեց, մանտրաների երրորդ գիրքը, «Հեւքը հիմա հոս», իր բնոյթով տարբեր է միւսներից, կարծես լինի հակամանտրա, շեղում, կամ կշռոյթի կորուստ, կշռոյթ որ առայժմ վերսկսկուող գրքի մէջ ներկայանում է որպէս միտք ու տեսութիւն: Կրկին վերադառնալով «Կշռական հատում»ին, կարդում ենք, «Երկու/մի: Երկնում: Ստեղծում: Նոյն ատեն ստեղծումի մտածում, ստեղծաբանութիւն…»: Նախորդ գրքերի միջ, քանի որ այս երեւոյթը թագքնուած էր, երեւելի էր, իսկ այս մէկի մէջ որ բացայայտ է, երեւելին դառնում է տեսանելի, նախ քերթուածը որպէս հակամանտրա աշխատեցնելով, ապա հատումով կշռոյթը կշռելով՝ սեւով սպիտակը ցոյց տալու նման: Գրքի էջերը տեսողականօրէն երբեմն յիշեցնում են «Քանդուող քաղաք»ի տողատումները եւ երբեմն էլ «Հատուածներ»ը: Այնտեղ կայ արձակ պարբերութիւններ, արձակ բանաստեղծութիւններ, սօնետներ, եւ զարմանալիօրէն յաջողակ հայքուներ: Զարմանքի պատճառը ոչ թէ հայքուների յաջողութիւնն է, այլ մեզի ծանօթ գրողի շնչի կծկումը երեք տողերի մէջ: Ուրեմն կարելի է մտածել կշռոյթի որոնումի, վերարժեւորումի հեւքն է այս գիրքը, «դուն ունիս տակաւին կշռոյթը կշռելի»: Զուգահեռ այս մտորումին, սօնետներից ու հայքուներից յետոյ, եւս չափւում է տաղաչափութիւնը: Կշռոյթը՝ կշռելի է, չափը՝ չափելի: Մէկը խօսքի ծանրութիւնն է եւ միւսը խօսքի տարածքը թուային, որ ունի այս բանաձեւումը, ««երգեր թուելեաց», երգեր թուող, թուելի երգեր» որ լինելով թուաբանական, կարծես երգ չեն, այլ երգի պատրանք: Այս յարադրումների ու զուգադրումների արդիւնքը նման է մողէսի ու ահրամողէսի համեմատութեան, ուր նաեւ մէկը կայ, իսկ միւսը չկայ, ինչպէս որ միտքն է ձգտում չլինել ըստ ուսմունքի:
«Հեւքը հիմա հոս» գիրքը երկուութեան կշեռք է որի նժարներին է դրւում մի շարք նիւթեր, երբեմն իրարամերժ եւ երբեմն իրար լրացնող, ինչպէս ստեղծումն ու ստեղծաբանութիւնը, քերթուածն ու մանտրան, չափն ու կշռոյթը, ձայնն ու պատկերը, տառն ու հնչիւնը, տրոփն ու շունչը, որոշ էջերում ուղղագիր ու շեղագիր նիւթերը վեր ու վար եւ երբեմն դէմ դիմաց դրուած, կարծես ուղղագիրը ժայռն է եւ շեղագիրը  ծովը, եւ երկու կամ երեք իմաստներով երկու կամ երեք կերպ կարդացուող հատուածները, ինչպէս՝

կաղն ի կաղ
փնտռեցի կշռոյթ մը տարտամ
կարելիչէ ձայն մը
երբեք
աղէտի մը համար
հսկել սուգին
զգալ խուսափումը խոցող

Ըստ տողատումի թելադրանքի կարդացւում է, «կաղն ի կաղ, փնտռեցի կշռոյթ մը տարտամ, ձայն մը, աղէտի մը համար» կամ «կաղն ի կաղ, փնտռեցի կշռոյթ մը տարտամ, կարելի չէ ձայն մը, աղէտի մը համար»,  եւ այլ ընթերցումներ: Հակասում եւ հաստատում, մի եւ երկու, այլ առումով: Ուրիշ երկութիւնը գրքի դիրքն է հատորի մէջ, որ շաղկապում է նախորդ երկու գրքերը յաջորդ երկուսին, շաղկապում է հատումով, հեւքով: Ամբողջ գիրքը մէկ մանտրա է որ աւարտւում է այսպէս, «մտածումը կ՛ըլլայ կշռոյթով», այսինքն, «կշռոյթը / կշռել / մարմին տարամէտ ձայնի / տածել / զայն մտքին»: Սա է հատումը, տարասփռումը կշռոյթի, նաեւ հաստատումը «Կշռական հատում»ի:

***

Սակայն նախորդ գրքի տեսականը, յաջորդ գրքի, «Սփռում»ի, ստեղծագործականն է, ուր այլեւս չկայ խօսքը կշռոյթի, այլ կայ կշռոյթը խօսքի։ Եթէ նախորդ գրքում շունչն ու հեւքն ու հունչն ու ձայնն ու կշռոյթն էր մտածումի եւ յօրինումի կէտ, այս հատորի մէջ աւելանում է տառը, բառը, վանկը, շեշտը, ոտքն ու չափը, միտքն ու գաղափարը, բոլորն էլ խօսքը մարմնաւորող: Առաջին խումբը լինելով ձայնարարումի տարրեր, առնչւոմ է լսողութեան եւ առաջնորդում է մանտրայի, իսկ երկրորդ խումբը լինելով առաւելաբար «տեսողական», առաջնորդում է քերթուածի։ Այլ կերպ ասած, խօսք՝ ձայնային, եւ խօսք՝ պատկերային, եւ սփռումը դրանց: Գրքի տեսարանները՝ յուշեր այբուբենի սերտումից, փորձեր վանկատման, մատներ ոտքեր չափող, ստեղնաշար ու կայք, համացանց, բառարան, բոլորն էլ ձգտում են տեսողականից դէպի լսողական, այսինքն դէպի ձայն:
Մանտրաների մէջ բառերը չունեն լոկ բառարանային իմաստներ եւ միամտութիւն կը լինի ընթերցելիս միայն ապաւինել այդ նշանակութիւններին, քանի որ կայ մտածուած բառապաշարի մեծ մի խումբ, որոնք ունեն տարբեր պաշտօններ, որոնք վերիմաստաւորուած, պարտադրում են իրենց նշանակութիւնները: Իւրաքանչիւր նորամուտ բառին առաջնորդում է բառերի մեծ մի շքախումբ,  կարծես լինի արքայ, որ առաջանում է կարմիր գորգին, շրջապատուած խորհրդատուներով, նաժիշտներով, շեփորահարներով, թիկնապահներով  եւ այլն: Այսինքն, բառը իմաստաւորւում է միւս բառերով, միւս բառերն են որ այդ բառը դարձնում են նշանակալի: «եԵթէ կրնաս / այժմ եթէ ցանկաս / ձօնէ՛ / պատռուածք մը մութի / մտածում մը / ձայնին / նոյնիսկ ապաբան / կամ գերիվար իմաստէն…»: Ընդհանրապէս ձօնում են երկը, քերթուածը։ Կա՞յ պատճառ, չմտածելու որ «պատռուածք»ը, «քերթուածք»ի աւելի լաւ տեսակն է, որ առաջարկւում է ձօնուի։ Անհրաժեշտ է ուսումնասիրել եւ ըստ այնմ կազմել մանտրաների, եւ ընդհանրապէս Գրիգոր Պըլտեանի բառապաշարի եւ գաղափարների մեկնաբանական բառարան, որը կարող է մեծ ծառայութիւն մատուցել ընթերցողին։
Մանտրաների մէջ չես գտնի չմտածուած մի բառ, պատահական մի նախադասութիւն, իսկ որոշ գրուածքների արագութիւնը, հոսքը, անհատնում ընդլայնումը տասնեակ էջերի վրայ, այն տպաւորութիւնն է թողնում որ կարդացուողը երկար մի նախադասութիւն է: Սա եթէ պիտի բացատրուի, բացատրութիւնը թող լինի այն որ, այո՛, մի նախադասութիւն է, քանի որ չունի ստորակէտ կամ միջակէտ, բայց ունի սեւեռումի կէտ։ Երեւոյթը յիշեցնում է «Մահաբհարաթայ»ի այն ասոյթը, ըստ որի Վայասան, էպոսի հեղինակը, Գանեշ աստծուց գրելու օգնութիւն է խնդրում: Գանեշը համաձայնւում է Վայասայի թելադրածը գրել, պայմանով որ նա թելադրի շարունակ կերպով եւ առանց ընդհատումի: Վաայասան համաձայնւում է, իր հերթին խնդրելով որ Գանեշը չգրի որեւէ տող միթէ այն որ ամբողջովին հասկացած լինի: Համագործակցութիւնը սկսում է եւ Վայասան գնալով խորացնում եւ բարդացնում է իր մտքերը այնքան, որ ընկալումի ճիգի պատճառով, դանդաղի Գանեշի գրողական արարքը, եւ ինքը ժամանակ շահի նախապատրաստելու յաջորդ տողը, իսկ «Մահաբհարաթայ»ի տասնվեց վանկանի միշտ երկտողը,  ըստ աւանդութեան, յօրինուել է «Րամաեանա»յի հեղինակ Վալմիրի միջոցով, ի տես որսորդի գնդակի, որ զգետնել է երկու սիրահար թռչուններից մէկին:

… մարդ որ կը
ջանայ
կը փորձէ
պեղել շաւիղ գտնել շեղանցք ու ճամբայ թուփերէն
կառչած անոնց արիւնող շիւղերուն
եւ բուսեղէն ճարտարապետութեան մեծասքանչ
օդին մէջ դիմելու
դիմելու բաց
ըսելու
ընկալելու
ընծայելու բանալու
ինքնահնար բառ մը եւս
կրկնելու գուցէ շարահիւսութեամբ մը թէական
ինկնող մոխիրը հրկիզեալ արտոյտին
որ վերստին պիտի ոչ ոք յիշէ»

Միայն ակնարկենք, որ արտոյտ թռչունը առնչւում  է նախօրօք այլ առիթներով եւ այլ գործերում գործածուած արտ բառին, որի շուրջ ծաւալուել է մի շարք մտորումներ քերթուածին վերաբերող։ Այս գրքի վերջին մանտրան մէկ տող է, «խօսքի ոսկրակոյտ»։ Լռութիւնից գոյացած ու իր աւարտին հասնող խօսք, թերեւս ձայնազուրկ ու շնչահեղձ, հետեւաբար կոյտ բառերի, թերեւս անպէտք բառարան, թերեւս զգետնուած թռչուն, թերեւս աղէտի հետեւանք, եւ կամ թերեւս հատորի հինգ գրքերի գրերին ակնարկող հինգ վանկ։ Այս մանտրան վերջն է վերջացող եւ սկիզբն է սկսող մի նոր գրքի:

***

«Անժողովուրդ լեզու» է խորագրուած հատորի վերջին գիրքը։ Այս գիրքը ինքնին մի մանտրա է բաղկացած 13 կարճ բաժիններից: Խորագիրը թելադրում է որ լեզուն կայ, սակայն ոչ իր իսկ մարդկանց մօտ, ովքեր որ կոչուեցին «ժողովուրդ անհետացմամբ ժողովեալ», այլ այն մարդկանց որ ժառանգեցին, «քեզի ամէն մէկ բառ / տուին / փոխ / օ այդ հսկող բացակաները ամէն խօսքէ / որ վերադարձնես / իրենց / խաղացքովը ձայնիդ», ձայն որ սկիզբն է ամէն ինչի։  Եթէ վերադառնանք հատորի սկզբին եւ վերստին կարդանք, նոյնիսկ արագ, կը լսենք տխուր ձայնը աղէտի, ձայնը աքսորի, չը լռող ձայնը կորցուած երկրի, շարունակաբար կրկնուող արձագանգը վայր փնտռող լեզուի, ձայնը սփռումի: Վերջին այս հատորը այդ ձայների խտացումն է, «խաղացք»ը ընդհանրապէս, որ ունես լսելի։
Կղզիացած մէկ նախադասութիւն, «երկրին հետ կորսուեցաւ ամեն պատկեր», ուշադրութիւն է գրաւում,  յատկապէս յիշելով նախորդ էջերի մէջ փոխյարաբերութիւնը երկիր եւ պատկեր բառերի, ինչպէս եւ անպատկեր բառի, որ կարծես ուզենար ասել՝ աներկիր: Պատ, պատում, ինչպէս եւ կեր բառերը անտեսանելի շրջագծի մէջ են առնում ինչ որ գաղափար: Հինգերորդ գիրքը կամ «Մանտրաներ»ը վերջանում է այսպէս,

բայց գարշելին
անխառն ծագումն է
պատկերին
որ կերար
ահա կրկին անժողովուրդ լեզուն

Սակայն նախքան այս, «Սփ-ռում»ի մէջ կայ այլ մի ակնարկութիւն, որ վերոնշեալի հակադիրն է, «դուն գիտե՜ս պատկերը առանց բառին պատկերը / որ քեզ կերաւ»: Սա յիշեցնում է միմիանց պոչից կլանող (ուտող) օձերին, կամ եէն-եէանգ փիլիսոփայութիւնը, թէ ինչպէս բնութեան մէջ բեւեռային կամ իրար հակառակ թուացող ուժերը միջկապակցուած են, եւ ինչպէս հերթաբար դառնում են միմիանց ծագումի պատճառ:
Ուրեմն ծագում, ձայն ու գիր, ճակատում, եւ յաւիտենական ճամբայ, թերեւս՝ մանտրա։