ԱՐԱ ՊԱՊԵԱՆ
1927թ. սկզբին Միացեալ Նահանգների իշխանութիւնները կանգնած էին նոյն երկընտրանքի առջեւ, ինչ Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանութիւնները ներկայումս: Իշխանութիւնները, տեղի տալով տնտես-վարող շրջանակների շահերին՝ նպատակ ունէին Թուրքիայի հետ հաստատել դիւանագիտական յարաբերութիւններ, իսկ հասարակական կարծիքի եւ Սենատի զգալի մասը դէմ էր դրան: Դէմ էր դրան ոչ թէ ընդհանրապէս, այլ վճարուելիք գինը ճիշդ չէր համարում: Գտնում էր, որ դաւաճանութեան գնով չի կարելի սեփական շահն ապահովել:
Հարցն հետեւեալն էր: Թէեւ ԱՄՆի եւ Օսմանեան կայսրութեան միջեւ պատերազմ չէր յայտարարուել Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում, սակայն թուրքերը 1917թ. Ապրիլի 20ին խզել էին իրենց դիւանագիտական յարաբերութիւնները ԱՄՆի հետ: Պատերազմի աւարտից տասը տարի յետոյ բնական էր, որ կողմերը պիտի ձգտէին վերահաստատել դիւանագիտական յարաբերութիւնները: Յատկապէս, որ ամերիկեան ընկերութիւնները յարաճուն տնտեսական շահեր ունէին Թուրքիայում: Յարաբերութիւնների բնականոնացման վերաբերեալ դեռեւս 1923թ. Օգոստոսի 6ին, Լօզանում, երկկողմ պայմանագիր էր ստորագրուել: Ըստ ամեիրկեան սահմանադրութեան, այն ուժի մէջ կարող էր մտնել միայն Սենատի հաւանութեանն արժանանալուց յետոյ:
Այսու, 1926թ. Դեկտեմբերին նախագահականը վերոյիշեալ պայմանագիրն ուղարկեց Սենատ: Թուրքիայում ԱՄՆ տնտեսական հսկայական շահերի գիտակցումով հանդերձ, ԱՄՆի Սենատը 1927 Յունուարի 18ին մերժեց հաւանութեան արժանացնել վերոյիշեալ պայմանագիրը: Բանն այն է, որ 1923թ. պայմանագիրն ունէր այնպիսի ճապաղ ձեւակերպումներ, որոնք ցանկութեան դէպքում կարող էին մեկնաբանել որպէս հրաժարում նախագահ Վիլսոնի իրաւարար վճռից (22 Նոյեմբերի 1920թ.): Հերթական անգամ նշեմ, որ սա է այն փաստաթուղթը, որով առ այսօր որոշուած է Հայաստանի եւ Թուրքիայի ընդհանուր սահմանը: Ամերիկեան Սենատը յանուն տնտեսական շահի չոտնահարեց սեփական երկրի միջազգային պարտաւորութիւնները եւ չուրացաւ Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքային իրաւունքները:
Յիշենք, սա 1927թ. էր, չկար այլեւս Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ որեւէ մէկը չգիտէր, արդեօ՞ք երբեւէ նորից կը յառնի հայոց պետականութիւնը: Սակայն ամերիկեան օրէնսդիրները որոշեցին վերջնականապէս չփակել հայ ժողովրդի փրկութեան միակ դուռը:
Այդ քուէարկութեան շնորհիւ է, որ առ այսօր մենք ունենք մի ազդեցիկ քաղաքական-իրաւական լծակ, որի հմուտ գործածման դէպքում, ոչ միայն կարող ենք ապաշրջափակել Հայաստանը, այլեւ երկրի համար ապահովել անվտանգութեան լուրջ երաշխիքներ եւ հսկայական դրամական մուտքեր:
Սենատի կողմից պայմանագրի մերժումից յետոյ ամերիկացիները, որպէս գործնական մարդիկ, արագ կողմնորոշուեցին եւ մէկ ամիս յետոյ 1927թ. Փետրուարի 17ին, նոտաների փոխանակման ճանապարհով վերահաստատեցին դիւանագիտական յարաբերութիւնները ԱՄՆի եւ Թուրքիայի միջեւ: Բնականաբար, Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքային իրաւունքները մնացին անխաթար: Այս նոտաները ծառայում էին միայն իրենց բուն նպատակին, ուստի զերծ էին խուճուճ ու երկիմաստ ձեւակերպումներից: Ահա նրանց բովանդակային մասը.
Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները եւ Թուրքիան համաձայնուեցին միջազգային իրաւունքի սկզբունքների հիման վրայ փոխադարձաբար հաստատել դիւանագիտական եւ հիւպատոսական յարաբերութիւններ եւ հնարաւորինս արագ ձեռնամուխ լինել դեսպանների նշանակմանը:
(The United States of America and Turkey are agreed to establish between themselves diplomatic and consular relations, based upon the principles of international law, and to proceed to the appointment of Ambassadors as soon as possible.)
Եւ ոչ մի աւելորդ բառ: Առաջարկում եմ ե՛ւ օրէնսդիրների վարքի ե՛ւ դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատող փաստաթղթի բովանդակութեան հարցում ընդօրինակել ամերիկացիներին: Եթէ թուրքերն անկեղծ են եւ իսկապէս ուզում են կարգաւորել մեզ հետ իրենց յարաբերութիւնները, նրանք անվարան կը հաստատեն դիւանագիտական յարաբերութիւնները եւ կապաշրջափակեն Հայաստանը: Եթէ իրենց բուն նպատակը մեզնից մեր իրաւունքների ուրացման կորզումն է, ապա կը խուսանաւեն եւ արդէն խնդիրներ կունենան ուրիշների հետ:
Եկէք դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատումը եւ սահմանի, այսպէս կոչուած, բացումը ինքնանպատակ չդարձնենք:
Արա Պապեան «Մոդուս Վիվենդի» կեդրոնի ղեկավարն է