ԿԱՐԷՆ ՎԵՐԱՆԵԱՆ
Վերջին շրջանում Հարաւային Կովկասում մի շարք առանցքային հիմնահարցերի շուրջ ընթացող զարգացումները մի կողմ են մղել տարածաշրջանի ոչ պակաս կարեւոր այնպիսի խնդիրներ, որոնց շարքին պէտք է դասել Նախիջեւանի ինքնավարութիւնում ընթացող զարգացումները եւ դրանցում արտաքին ուժերի, առաջին հերթին՝ Թուրքիայի ներգրաւուածութեան հարցերը։ Փաստերը ցոյց են տալիս, որ յատկապէս վերջին տասնամեակում Թուրքիան կարողացել է ապահովել քաղաքական ու տնտեսական զգալի ներկայութիւն Նախիջեւանի ինքնավարութիւնում, ինչը պէտք է որ լրջօրէն մտահոգի Պաքուի իշխանութիւններին։
Ինքնավարութիւնում թրքական գործօնի աշխուժացման հարցում Ատրպէյճանի կեդրոնական իշխանութիւնների զուսպ կեցուածքը, թերեւս, պայմանաւորուած է Թուրքիայի հետ եղբայրական յարաբերութիւնները չխախտելու եւ խնդրի շուրջ թուրք-ատրպեճանական հակասութիւնները չշահարկելու տրամաբանութեամբ։ Նախիջեւանի շուրջ Ատրպէյճանի ու Թուրքիայի միջեւ առկայ տարաձայնութիւնները, որոնք, ըստ էութեան, կրում են սկզբունքային բնոյթ, կարելի է դասակարգել մի քանի հիմնական ուղղութիւնների։
ԺՈՂՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ
Չունենալով ցամաքային սահման Ատրպէյճանի Հանրապետութեան հետ՝ Նախիջեւանը յայտնուել է սոցիալ-տնտեսական անմխիթար վիճակում, ինչի հետեւանքով տեղի բնակչութեան մի զգալի հատուած գերադասում է արտագաղթել։ Ոչ պաշտօնական տուեալների համաձայն, սոցիալական անբարենպաստ պայմանների, համատարած գործազրկութեան հետեւանքով ինքնավարութեան բնակչութեան թուաքանակն էապէս կրճատուել է։ 1999ին բնակչութեան վերջին մարդահամարի տուեալների համաձայն, ինքնավարութիւնում բնակւում էր շուրջ 370 հազար մարդ, իսկ ներկայում այդ թուաքանակը չի գերազանցում 150 հազարը։
Խնդիրը Ատրպէյճանի կեդրոնական իշխանութիւնների համար աւելի մտահոգիչ է դառնում, երբ առաջ է գալիս մէկ այլ օրակարգային խնդիր՝ ինքնավարութեան ժողովրդագրութեան վերափոխման միտումը։ Վերջին շրջանում նկատելի է Թուրքիայի արեւելեան շրջանների բնակչութեան, որի ճնշող մեծամասնութիւնը քիւրտեր են, կանոնաւոր ներհոսք Նախիջեւանի ինքնավարութիւն։ Թուրքիայի՝ սոցիալ-տնտեսական բաւական վատ վիճակում յայտնուած արեւելեան շրջաններից գաղթած նորաբնակները համեմատաբար հեշտ են վարժւում ինքնավարութեան սոցիալական պայմաններին ու հասարակական կեանքին։ Աւելին, նրանց մի զգալի հատուած կարողանում է կարճ ժամանակահատուածում նոյնիսկ ձեռք բերել անշարժ գոյք, ինչը դարձել է բաւական կանոնաւոր երեւոյթ։
Խնդրի առնչութեամբ մտահոգութիւն են յայտնել նաեւ Ատրպէյճանի փորձագէտները, որոնք Նախիջեւանի ժողովրդագրութեան աստիճանական վերափոխման միտումը կապում են Թուրքիայի յատուկ քաղաքականութեան հետ, ինչի արդիւնքում, ոչ հեռու ապագայում, Նախիջեւանը կը յայտնուի քրտացման վտանգի սեմին։
Հիմնականում կեդրոնանալով ինքնավարութեան քրտացման երեւոյթի վրայ՝ մամուլում ընդհանրապէս չի խօսւում Նախիջեւանի ինքնավարութեան այն բնակիչների վերաբերեալ, որոնք արտագաղթել են սահմանակից Թուրքիա եւ որպէս կանոն հաստատուել Իգտիր ու Սթանպուլ քաղաքներում։ Խնդիրն այն է, որ թրքական կողմը լուրջ աշխատանքներ է ծաւալում արտագաղթած ատրպէյճանցիների հետ, փորձում օգտագործել նրանց ներկայութիւնը՝ ինքնավարութիւնում թրքական գործօնի աշխուժացման ուղղութեամբ։ Պաշտօնական Անգարան մի կողմից աջակցում է նորաբնակ ատրպէյճանցիների՝ համեմատաբար անխոչընդոտ համարկմանը տեղի սոցիալական ու հասարակական կեանքին, միւս կողմից՝ ամէն կերպ նպաստում է ինքնավարութիւնում մնացած իրենց ազգականների հետ շփումների պահպանման գործընթացին։
ԿԼԱՆԱՅԻՆ ՊԱՅՔԱՐ
Նախիջեւանի ինքնավարութեան հետ ցամաքային սահմանի բացակայութիւնը յատկապէս վերջին տասնամեակում զգալիօրէն թուլացրել է Ատրպէյճանի կեդրոնական իշխանութիւնների վերահսկողութիւնը ինքնավարութեան ներքին ու արտաքին գործընթացների վրայ։ Սակայն ոչ միայն այսօր գրեթէ չի խօսւում Նախիջեւանի ինքնավարութեան ղեկավարութեան՝ կեդրոնական իշխանութիւնների հետ ունեցած հակասութիւնների մասին։ Առանձնատարածի կարգավիճակում յայտնուած ինքնավարութիւնում ստեղծուած են գրեթէ բոլոր պայմանները բռնատիրական կարգերի հաստատման համար, ինչի ականատեսն ենք այսօր։ Ինչպէս նշում են ինքնավարութեան բնակիչները, ամենուրեք ոտնահարւում են մարդու իրաւունքներն ու հիմնական ազատութիւնները, սակայն վերջիններս, տեղական ղեկավարութեան ճնշումների ներքոյ, որեւէ հնարաւորութիւն չունեն այդ մասին բարձրաձայնելու։ Քիչ չեն այն դէպքերը, երբ ինքնավարութեան տեղական ղեկավարութեան ընդդիմախօսները, որոնք անթաքոյց յայտնել են իրենց վրդովմունքը ինքնավարութիւնում հաստատուած բռնատիրութեան, անարդարութեան ու անպատժելիութեան մթնոլորտի վերաբերեալ, ձերբակալուել են՝ Հայաստանի օգտին կատարած լրտեսութեան մեղադրանքներով։
Ինքնավարութեան վերնախաւի նկատմամբ Ատրպէյճանի կեդրոնական իշխանութիւնների ազդեցութեան թուլացման արդիւնքում խորացել են կեդրոնի ու շրջանի միջեւ առկայ ներքին կլանային տարաձայնութիւնները։ Յայտնի է, որ Ատրպէյճանի կեդրոնական ղեկավարութիւնը՝ ի դէմս Ալիեւների ընտանիքի, նոյնպէս սերում է Նախիջեւանից եւ բաւական լուրջ տարաձայնութիւններ ունի ինքնավարութեան իշխանական կլանի հետ։ Վերջինիս նկատմամբ վերահսկողութեան ու ազդեցութեան պահպանման նպատակով Ատրպէյճանի կեդրոնական իշխանութիւնները փորձել են աշխուժացնել ինքնավարութեան տեղական ղեկավարութեանն ընդդիմադիր թեւը, սակայն լուրջ յաջողութիւնների չեն հասել։ Կեդրոնի հետ յարաբերութիւնների բարելաւմանը զգալիօրէն խոչընդոտում է նաեւ ինքնավարութեան տեղական վերնախաւի մէջ ձեւաւորուած »առանձնատարածք«ի կամ այսպէս կոչուած մեկուսացուած գոյակցման հոգեբանութիւնը կամ բարդոյթը։
Նախիջեւանի ղեկավարութեան ու Ատրպէյճանի կեդրոնական իշխանութիւնների միջեւ առկայ հակասութիւնները լաւ առիթ են թրքական կողմի համար՝ ինքնավարութեան ներքին խնդիրներում իր ներկայացուածութեան ընդլայնման համար։ Վերջին տարիներին պաշտօնական Անգարան զգալիօրէն աշխուժացրել է համագործակցութիւնն ինքնավարութեան ղեկավարութեան հետ, ինչի կապակցութեամբ Ատրպէյճանի կեդրոնական իշխանութիւնները քանիցս յայտնել են իրենց վրդովմունքը։ Միւս կողմից, սակայն, պաշտօնական Անգարայում բաւական ջերմ են ընդունում ինքնավարութեան հակա-իշխանական ներկայացուցիչներին ու շարքային քաղաքացիներին։ Պէտք չէ մոռանալ, որ ինքնավարութեան վերնախաւի ընդդիմախօսները երկրում տիրող կամայականութիւնների ու բարձիթողի վիճակի մասին իրենց դժգոհութիւնները յաճախ ստիպուած են յայտնել թրքական կողմի միջամտութեամբ եւ աջակցութեամբ։
ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾՕՆ
Նախիջեւանի ինքնավարութեան ու Թուրքիայի միջեւ համագործակցութեանը զգալիօրէն նպաստում է ինքնավարութեան սոցիալ-տնտեսական անմխիթար իրադրութիւնը։ Ատրպէյճանի հետ ցամաքային սահմանի բացակայութիւնը զգալիօրէն դժուարացնում է կեդրոն-շրջան հաղորդակցութիւնն ու ապրանքափոխադրումները, որոնք հիմնականում իրականացւում են Իրանի տարածքով։ Ֆինանսապէս առաւել շահաւէտ է ինքնավարութեան տնտեսական համագործակցութիւնը սահմանակից Թուրքիայի հետ, ինչը յանգեցրել է եւ այդ երկրից Նախիջեւանի տնտեսութեան կախուածութեանը։ Նախիջեւան առաքուող ելեկտրական ուժանիւթի մատակարարումների հիմնական մասն իրականացւում է Թուրքիայից, ոչ մեծ տոկոս էլ՝ հարեւան Իրանից։
Ինքնավարութեան ու Թուրքիայի միջեւ տնտեսական, ինչպէս եւ քաղաքական յարաբերութիւնների խորացման հարցում կարեւոր նախադրեալներից մէկն էլ սահմանակից Իրանի գործօնն է։ Խնդիրն այն է, որ իրանական կողմը, հաշուի առնելով Իրանի ազերիների գործօնը՝ բաւական զգուշաւորութեամբ է մօտենում Նախիջեւանի ազերիների ցանկացած աշխուժացմանը եւ տարածաշրջանում Նախիջեւանի ինքնավարութեան քաղաքական կամ տնտեսական կշռի մեծացմանը։ Ուստի տրամաբանական է, որ իրանական կողմը, ըստ էութեան, ամենեւին էլ շահագրգռուած չէ ինքնավարութեան տնտեսական զարգացմամբ։
Փաստօրէն, Ատրպէյճանի հետ ցամաքային սահմանի բացակայութիւնը, Իրանի հետ, մեղմ ասած, ոչ այնքան բարիդրացիական յարաբերութիւնները եւ սահմանակից միւս երկրի՝ Հայաստանի հետ յարաբերութիւնների ի սպառ բացակայութիւնը Թուրքիայի հետ համագործակցութիւնը վեր են ածել այլընտրանքային շահաւէտ ուղու։ Թուրքիան շարունակում է կարեւոր դերակատարում ունենալ Նախիջեւանի ինքնավարութեան տնտեսութեան զարգացման գործում։ Թրքական կապիտալն այսօր հաստատուն դիրքեր է գրաւել ինքնավարութեան տնտեսութեան այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են փոխադրամիջոցը, սպասարկման ծառայութիւնները, շինարարութիւնն ու զբօսաշրջութիւնը։
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹԻՒՆ
Նախիջեւանի հիմնահարցը Ատրպէյճանի ու Թուրքիայի միջեւ շարունակուող եղբայրական յարաբերութիւնների թերեւս ամենահակասական կողմն է։ Այսօր, կարելի է ասել, Նախիջեւանի ինքնավարութիւնը շարունակում է մնալ »տեղեկատուական պարապութեան մէ«ջ, ինչը թոյլ է տալիս թրքական կողմին առաւել ազատ գործել այս ուղղութեամբ։
Վերջին շրջանում Նախիջեւանի ինքնավարութեան հետագայ ճակատագրի շուրջ խօսակցութիւնները վերստին աշխուժացել են, մասնաւորապէս՝ կապուած հայ-թրքական յարաբերութիւնների բարելաւման գործընթացի հետ։ Ատրպէյճանի ղեկավարութիւնը յստակ գիտակցում է, որ հայ-թրքական սահմանի հնարաւոր վերաբացումը կը խորացնի Ատրպէյճանի Հանրապետութեան ու Նախիջեւանի ինքնավարութեան միջեւ գոյացած անջրպետը՝ էլ աւելի թուլացնելով կեդրոնական իշխանութիւնների վերահսկողութիւնն ու ներգրաւուածութիւնը ինքնավարութեան ներքին զարգացումներին, ինչի արդիւնքում կը մեծանայ թրքական կողմի ազդեցութիւնը Նախիջեւանի ներքին ու արտաքին խնդիրներում։
Երեւան
