
Տիգրան Չանդոյեան
Օսմանեան կայսրութիւնը բազմազգ եւ բազմակրօն պետութիւն էր։ Օսմանահպատակ ժողովուրդները իրենց նախաձեռնողականութեամբ ու ստեղծագործ ուժով գերազանցում էին տիրապետող թուրքերին, եւ ինչպէս կայսրութեան ստեղծման սկզբնական փուլում, այնպէս էլ մայրամուտին, օսմանեան տնտեսութեան ամենամեծ մասնաբաժինը գտնւում էր կայսրութեան հայ, յոյն եւ հրեայ քաղաքացիների ձեռքին։ Յատկապէս մեծ էր հայ եւ յոյն ձեռնարկատէրերի ազդեցութիւնը, եւ դա փաստող բազում վկայութիւնների թւում են նաեւ մեզ հասած օսմանեան արժեթղթերն ու թղթադրամները։
1880 եւ 1890 թուականներին տպուած ու շրջանառութեան մէջ դրուած 1 օսմանեան ոսկի արժողութեամբ թղթադրամը լաւագոյնս է փաստում վերոշարադրեալը։
Թղթադրամի վրայ չորս լեզուով՝ օսմաներէն, ֆրանսերէն, հայերէն եւ յունարէն, գրուած է թղթադրամի անուանական արժէքը։ Օսմանեան տարադրամը, փաստօրէն, յստակ անուանում չունի. ֆրանսերէնով այն լիվր է, հայերէնով, թղթադրամի դիմերեսի վերեւից ձախ հատուածում՝ օսմանեան ոսկի, իսկ յունարէնով՝ օսմանեան լիրա, օսմաներէնով նոյնպէս լիրա է։
Հայերէնով գրուած է նաեւ թղթադրամի նշանակութիւնը եւ թողարկման վայրը՝
«ՎՃԱՐԵԼԻ ՅՕՍՄԱՆԵԱՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՊԱՆԳԱՆ. Ի՝ Կ.ՊՈԼԻՍ»։
Հետաքրքրական է նաեւ, որ թղթադրամի դիմերեսի ներքեւից աջ մասում գրուած յունարէն հատուածում Կ. Պոլսոյ անուանումը գրուած է բուն յունական՝ ԿՈՍՏԱՆՏԻՆՈՊՈԼԻ ձեւով. Կ. Պոլսի անուան յունական տարբերակն այսօր կտրականապէս մերժւում է թուրքերի կողմից՝ ի շահ թրքացուած «Ստամբուլ» ձեւի։
Ակներեւ է, որ պետական տարադրամի վրայ այս լեզուներով գրութեան առկայութիւնը պատահականութեան կամ «ժողովրդավարութեան» դրսեւորում չէր։ Օսմանեան կայսրութեան տարածքում այլ փոքրամասնութիւններ եւս կային, ովքեր ունէին իրենց լեզուն (եւ որոշները նաեւ գիրը, օրինակ՝ հրեաները)։ Չնայած, որ օսմաներէնը խօսակցական լայն ընդգրկում չունէր եւ համարւում էր արքունիքի ու վերնախաւի լեզու, այն պետական լեզուն էր, որով վարում էին պետական ողջ գրագրութիւնը։ Ժամանակի միջազգային լեզուի եւ «լինգուա ֆրանկա»ի դերը վերապահուած էր ֆրանսերէնին, ինչով էլ պայմանաւորուած է ֆրանսերէնով գրութեան առկայութիւնը թղթադրամի վրայ։ Օսմանեան կայսրութեան ողջ տարածքով մէկ տարածուած էին հայկական բանկերը, առեւտրային տները, ապահովագրական ընկերութիւնները եւ տնտեսական նշանակութեան այլ կազմակերպութիւններ, եւ դրամաշրջանառութիւնը հայ ժողովրդի կողքով անցնել չէր կարող, ինչով էլ հէնց պայմանաւորուած է հայերէն լեզուով գրութեան առկայութիւնը թղթադրամի վրայ, նոյնը նաեւ՝ յունարէնի մասով։
Այս թղթադրամի թողարկուելուց եւ շրջանառուելուց աւելի քան մէկ դար անց, երբ այսօր Թուրքիայում չկան ո՛չ զգալի թիւ կազմող եւ ուժ ներկայացնող հայ համայնք եւ ո՛չ էլ նմանատիպ յոյն համայնք, հետաքրքիր է, ի՞նչ հարց է առաջանում այս թղթադրամը ձեռքն առնող եւ պատմական անցուդարձից անտեղեակ թուրքի մօտ…
«Ակունք»