ՆՈՒՊԱՐ ՏԷՄԻՐՃԵԱՆ

Խորհրդային քարոզչութիւնը մամուլով, այլ հրատարակութիւններով, շարժանկարով, տեւապէս կ՛օգտագործէր մեծ հայրենասէր Խաչատուր Աբովեանի «Վէրք Հայաստանի»ն, որովհետեւ այդ գործին մէջ Աբովեան կը ներկայացնէ պարսկական լուծին տակ տառապող հայ ժողովուրդը եւ կը փառաբանէ ազատարար Ռուսաստանը:
Հայաստանի խորհրդային իշխանութիւնը թէեւ տարիներով յայտարարած էր, թէ պիտի հրատարակուի Աբովեանի «Երկերի Լիակատար Ժողովածու»ն, ութ հատորներով, սակայն 1947 եւ 1948ին լոյս տեսան միայն չորս հատորները եւ ընդհատուեցաւ հրատարակութիւնը: Եօթը տարի ետք հրատարակուեցան երեք հատորներ եւս, եւ դեռ կը պակսի վերջինը՝ ութերորդը, ուր հաւանաբար գտնուին նիւթեր՝ աւելի լաւ ճանչնալու համար մեծ հայրենասէրին քաղաքական ըմբռնումները եւ յուսախաբութիւնները՝ ռուսերէն:
Սակայն այս ուղղութեամբ մենք նիւթեր գտանք 1955ին Երեւանի մէջ լոյս տեսած Պ. Յակոբեանի «Խաչատուր Աբովեանի «Վէրք Հայաստանի» Վէպի Ստեղծագործական Պատմութիւնը» հատորին մէջ:
Ուշադրութեամբ կարդացինք այդ գիրքը ու հոն գտանք կարգ մը քաղուածքներ Աբովեանի մտածումներէն, որոնք ցոյց կու տան անոր հիասթափութիւնը «խաչապաշտ» Ռուսաստանէն։ Անոնք որոշ չափով կը հերքեն անոր վերագրուած պաշտամունքը՝ Ռուսաստանի հանդէպ:
Պ. Յակոբեան իր գիրքին մէջ այս մասին կը գրէ. «Աբովեանը չէր կարող չնկատել, որ վատ էր հայ աշխատաւորութեան վիճակը. Նրանք ճնշւում էին ցարական աշխատաւորներից ու տեղական հարստահարներից: Ինչպէս ժամանակակիցներն են պատմում, հայկական մարզի կառավարիչ Բեհրուտով իր անփառունակ գործունէութեան տարիներին (1830-1838) ժողովուրդին ճնշում ու թալանում էր աւելի դաժան, քան որեւէ փաշա կամ սարտար: Նրան յաջորդել է զօրավար Պացովսկին: Սրա օրով էլ կեղեքումների վերջ չկար: Աբովեանը վկայում է, որ ժողովրդի վիճակը համեմատաբար լաւ էր Գէորգ Սմբատեանի կարճատեւ կառավարչութեան շրջանում. Բայց նա էլ հեռացւում է ասպարէզից: Յայտնի է, որ պարսկական լուծից Արեւելեան Հայաստանը ազատագրուելու ժամանակաշրջանին ժողովուրդին մէջ տրամադրութիւն է առաջ եկել Ռուսաստանի հովանաւորութեան տակ հայկական պետականութիւնը վերականգնելու մասին, բայց այդ էլ ի դերեւ եկաւ: 1840 թուի Ապրիլի 10ի օրէնքով վերացուեց հայական մարզը, իր հետ խորտակելով շատերի երազանքը: Ռազմական դիկտատուրային (մենատիրութեան) փոխարինեց պետական պաշտօնէութիւնը: Սահմանափակւում էին հայ եկեղեցւոյ իրաւունքները («Պոլոժէնիա»ի համաձայն), ցարական կառավարութիւնը ծայրամասերում իր իշխանութիւնը պահելու մեծ արտօնութիւններ էր տալիս տեղական հողատէրերին: Այսպիսի պայմաններում Աբովեանը կորցնում էր իր դեմոկրատան-լուսաւորական ծրագիրն իրականացնելու յոյսերը»:
«Մռայլ էին նաեւԱբովեանի անձնական հասարակական գործունէութեան հեռանկարները: Նրան մերժեցին Կազանի համալսարանի հայոց լեզուի ամպիոնը, գիտութիւններու ակադեմեան մերժեց նրա առաջարկութիւնը՝ աշխարհաբարը դպրոցները մտցնելու մասին: Արգիլուեց « Նախաշաւիղի» գործածութիւնը եւ գրքի տպագիր օրինակները դատապարտուեցին «փոշիների ու փտման զոհ դառնալու», շարունակական արգելքները հնարաւոր չէին դարձնում նրա մասնաւոր պանսիոնի (անհատական վարժարան) ազատ ու անկաշկանդ գործունէութիւնը։ Աբովեանը չէր կարող համբերել նաեւ ցարական աստիճանաւորներից կրած վիրաւորանքներին»:

Հայրենասէր Աբովեանի հիասթափութիւնը եւ յուսահատութիւնը շատ յստակ է իր հետեւեալ տողերուն մէջ․ «Էս ա տասնը հինգ տարի ա, որ տանից, տեղից, սիրելուց, բարեկամից, պատուից, փառքից ձեռք եմ վերցրել, հեռացել, աշխարքէ աշխարք ընկել, գլուխս քարէ քար տուել, որ իմ ազգին պէտքը գամ, մէկ հարիր աղքատ երեխայի ձեռքից բռնեմ, ինչ գիտեմ, նրան սովորեցնեմ, նրանց սիրտն ու հոգին բանամ, իմ սրտիս տարտերը բոլոր մէջն ածեմ, ազգին ինչ է հարկաւոր, նրանց տամ, գեղեր, քաղաքներ ուղարկեմ, որ գնան, իրանց բարի սերմը մեր բարի ազգի բարի երեխանց սրտում ցանեն, նրանց էրուած սիրտը հովացնեն, բերանները լեզու դնեն, սրտներումը ղվաթ (ուժ), որ հասնողը նրանց գլխին չտայ, ինչպէս մինչեւ էս օր տուել են, ու յետոյ, ախ՝ յետոյ գերեզման մտնեմ, յետոյ աչքս խփեմ, հոգիս հովանայ, մարմինս դինջանայ: էս ա իմ մուրազը… էս օր էլ որ միտք եմ անում, թէ ես հաց ուտելիս, տաք տեղ նստելիս, հազարաւոր հայ ո՛չ հաց ունին, որ ուտեն, ոչ շոր ունին, որ տաքանան, սիրտս պատռւում ա, օրս խաւարում»:
Աբովեան կանգնած էր՝ «իրականութեան եւ իր երազանքների հակասութեան առաջ եւ կարծես ելք չէր գտնում», արդար կերպով դիտել կու տայ Պ. Յակոբեան: Աբովեան կ՛ապրի հոգեկան խռովայոյզ վիճակ. «Էսպէս բաներ մտածելով, օրս ու ուժերս մաշուել էր: Շատ անգամ ուզում էի գլուխս մահու տամ: Չէի իմանում, թէ սրա չարէն ինչ կ՛ըլլի: Թող լսողը չհաւատայ, ամա էս ցաւն էնպէս որ սիրտս առել, որ շատ անգամ գժուածի պէս ընկնում էի սար ու ձոր, ման գալիս, մտածում, էլ էդ սիրտս լիքը տուն գալիս»:
Աբովեանի հիասթափութիւնը «խաչապաշտ» Ռուսաստանէն՝ աւելի շեշտուած է հետեւեալ տողերուն մէջ. «Հիմիկ մէկ խաչապաշտ էլ, մեր խեղճ ազգի հետն ընկած ման ա գալիս, որ արինը ծծի ու հոգին հանի»:
Այս միտքը, կը գրէ Պ. Յակոբեան, աւելի զգոյշ ձեւով անցել է նաեւ «Վէրք Հայաստանի» վէպի յաջորդած գործին, ուր անանուն հերոսի բերանով կը քննադատուի «հիմիկուան թագաւորը, կայսրը»՝ հայ ժողովրդին տանջելուն, չարչարելուն համար:
Աբովեան դժգոհ մնացած էր նաեւ «Պոլոժենիա»ի հրատարակութենէն, որ կը սահմանափակէր հայ եկեղեցականութեան իրաւունքները: Ֆ. Բոդենշտետ կը վկայէ, որ ցարական զօրավարներից մէկը յայտարարել էր. «ԵԹԷ ՀԱՅԵՐԸ ՑԱՆԿԱՆՈՒՄ ԵՆ ԼՈՒՍԱՒՈՐՈՒԵԼ՝ ԹՈՂ ՌՈՒՍԵՐԷՆ ՍՈՎՈՐԵՆ ԵՒ ԵԹԷ ԿԱՄԵՆՈՒՄ ԵՆ ՝ ԹՈՂ ՌՈՒՍԵՐԷՆ ԱՂՕԹԵՆ»
«Ուղեւորութիւն Դէպի Անի Աւերակները» իր երկրին մէջ (1847) Աբովեան կը պատմէ, որ Թիֆլիսի վարժարանի աւագ ուսուցիչ Ֆիլատելֆինը իրեն ըսած է. «Կառավարութիւնը ցանկանում է ոչնչացնել տեղական լեզուները, իսկ դուք ուզում էք նրանց վերակենդանացնել ու ամրապնդել»:

Խիստ ուշագրաւ է, որ «Վէրք Հայաստանի» սեւագրութեան մէջ գտնուած որոշ ռուսասիրական արտայատութիւնները փոխադրուած չեն վերջնականին, ինչպէս. «Աստուած օրհնի՛ռսի հողն ու ջուրը»:
Բայց եւ այնպէս «,Վէրք Հայաստանի»ի հրատարակութեան մէջ, լայն տեղ տրուած է ռուսասիրական զգացումներու: Հատորին մեկենասը եղած է Հայկական մարզի վերջին կառավարիչ Գէորգ Սմբատեանը, ուրիշ խօսքով՝ պետական պաշտօնեայ մը, որ յետոյ նոյնպէս անբարեյոյս նկատուեցաւ ցարական իշխանութեան կողմէ: Պէտք է եզրակացնել, որ Աբովեանի ռուսասիրական տողերը առաջին շրջանի խանդավառութեան արդիւնք էին, իսկ աւելի ետք մեծ հայրենասէրը բոլորովին հիասթափ եղաւ ռուսերէն եւ, անոնց ստեղծած դժուարութիւններուն եւ հալածանքներուն հետեւանքով կեանքէն ալ յուսահատ, անհետ կորսուեցաւ:
Եւ այդ պատճառով ալ Աբովեանի անհետացումը, խորհրդաւոր մահը, եթէ ոչ ուղղակի, գոնէ անուղղակի արդիւնք պէտք է նկատել «խաչապաշտ» ռուսերուն Հայաստանի մէջ ստեղծած անշնչելի մթնոլորտին, ինչ որ յուսահատութեան մղեց Աբովեանը: Հայրենասէր տաղանդաւոր գրագէտը պէտք է համարուի ոչ թէ ռուսասէր, այլ ընդհակառակն, առաջին մեծ զոհը ռուսական տիրապետութեան եւ հալածանքներուն Հայաստանի մէջ: