ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Անցեալ շաբաթ, յարգելի ընթերցող, երկիւղածութեամբ եւ ձեր թոյլտուութեամբ համբուրեր, մեղմիկ շոյեր, ապա վերցուցեր էինք «շիրիմ» բառի մամռոտ ու մաշած մարմարը եւ յայտնաբերեր էինք անոր մէջ յաւերժապէս հանգչող գրական եւ լեզուական մասունքներ: Այցելեր էինք նաեւ հայ դիւցազուններու, թագաւորներու, երջանկայիշատակ հայրապետներու եւ նշանաւոր իշխաններու պաշտելի շիրիմները, որպէսզի «շիրիմ» բառի երկու պաղ վանկերուն մէջ մոռացութեան չենթարկուէր անոնց յիշատակը: Տեսեր էինք նաեւ, թէ հայը ունէր շիրիմներ, ինչպէս Օշականը՝ Մաշտոցի շիրիմը, որոնք տրտմութեան կամ սուգի մշուշոտ վայրեր չէին, այլ՝ «… Պայծառ են, ժպտում են մարդկանց սրտերին մի խոր յաւիտենական ժպիտով ու ասես թէ կեանքը հաշտեցնում են մահի հետ» («Մի Պայծառ Շիրիմ», Յովհաննէս Թումանեան, 1914): Իսկ այսօր, յարգելի ընթերցող, գրկած փունջ մը մանիշակագոյն վարդակակաչներ – նշան սիրոյ եւ յաւերժութեան – յամր քայլերով ճեմենք հայ քնարերգակ բանաստեղծներու պանթէոնին մէջ, ջերմեռանդ շրթունքով համբուրենք անոնց գրական յիշատակը ու խոր յուզումով տեսնենք, որ այդ անշիրիմ սերունդն էր, որ վարպետօրէն քերթեց «շիրիմ» բառը ու անոր յաւերժական գեղեցկութիւն շնորհեց:
Հայ նոր քերթողութեան նախաշաւիղներէն է Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեան: 1661 թուականին, Օգոստոս ամիսն էր, երբ ան վշտահար Արբահամ Չէլէպիի փոքր դստեր թաղումին ներկայ եղաւ ու արտասանեց սրտաճմլիկ ներբող մը: Այդ օրը, առաջին անգամ «շիրիմ» բառը դարձաւ այնքան քնքոյշ, որքան անշունչ պառկող պատանուհիին դէմքը ծածկող սեւ մարմաշը. «Մանկահասակ կոյս… Փոխան բեհեզ ծիրանեաց՝ ե՛ւ ոսկէթել կուսին քօղանոց, / Այսօր ի շիրիմ ծածկեալ՝ եւ քօղն էր հողն եւ գերեզման»: Հայր Ղեւոնդ Ալիշանը «շիրիմ» բառին մէջ տեսաւ հայու անմահութիւնը եւ յաղթանակը. «Պարսկական բազկաւ արւոյն Վահանայ, / Շեշտ ի ծայր շիրմի դաշտին Շաւարշան / Տնկել յաղթանակ անմահ Հայութեան… Ի յաղթանակ օ՜ն անդր յառաջ, / Մի՛ ձախ մի յաջ… / Ի յաղթանակ»:
Այնուհետեւ, «շիրիմ» բառը ողբանուագ քերթուածներու նրբաքանդակ տողերու մէջ քիչ-քիչ թաղուեցաւ հանդարտութեամբ, հեզութեամբ: Ահա քանի մը պատկերաւոր արտայայտութիւն Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանէն. «Շիրիմք նոճեպարփակ տխրահնչակ», «Արցունքներով մէկ թաց շիրիմ», «Շիրիմ եղերամայր», «Սիրելին իմ գոցուեցաւ ի շիրիմ»: Նոյնքան քնքոյշ մրմունջներ շշնջաց Պետրոս Դուրեանը. «Ոհ, կայծ տուէ՛ք ինձ, կայծ տուէ՛ք, ապրի՜մ. / Ի՜նչ, երազէ վերջ գրկել ցուրտ շիրի՜մ»: Եւ աւաղ, ան շատ շուտ «գրկեց շիրիմ»: Հայոց լեզուի ընտիր դարձուածքներէն է «շիրիմ գրկել»ը, որ կը նշանակէ «մահանալ»:
Դուրեանի պէս հիւծեալ էր Մատթէոս Զարիֆեան: Ձմեռ էր: Գիշեր. մութ սենեակի պատուհանէն ան երբ տեսաւ ձիւնի վտիտ փաթիլներ, ինքն իրեն հարց տուաւ. «Ի՞նչ կայ դէմս. Դատարկութի՞ւն, թէ Աստուած. / Եւ ի՞նչ կու գայ Վաղուան հետ… Վա՞րդ, թէ շիրիմ»: Մէկ այլ թոքախտաւոր բանաստեղծ էր Ինտրան՝ Տիրան Չրաքեան: Ինքը չէր սարսափեր շիրիմէն, գերեզմաննոցներու նոճիները անոր կու տային անդրշիրիմեան կեանքի յոյսը. «Թռչնիկները նոճիներուն մէջ կը ճռուողեն. ի՛նչ հանդարտ ըլլալու են հիմա մենարանները, գերեզմանները: Ի՛նչպէս գեղեցիկ է երկիրը: Երանի անոնց, որ անոր ծոցը դարձած են, ու տիեզերքին մէջ կորսուած մենարան մը կամ շիրիմ մ՛ունին»: Հազուադէպ է «անդրշիրիմեան» ածականին գործածութիւնը մեր մայրենիին մէջ: Մէկ-երկու հեղինակ միայն համարձակած է զայն շօշափել: Անոնցմէ մէկը Երուխանն էր, Երուանդ Սրմաքէշխանլեանը, մեր անշիրիմ գրիչներէն մէկը: «Ամիրային Աղջիկը» վէպին մէջ, ահա՛ Սոֆին է, որ ունեցաւ այդ ածականով նկարագրուած տրամադրութիւն. «Սոֆի տոքթորին նայեցաւ իր հիանալի աչուըներուն բոլոր նուաղկոտ եւ անդրշիրիմեան տրտմութեամբը»: Իսկ նուազ յայտնի մէկ գրող, Կեսարիոյ Մունճուսուն պատկառելի գիւղաքաղաքը ծնած բանասէր, խմբագիր եւ հրապարակախօս Մատթէոս Այվատեանը հայկական գրականութեան պարգեւեց «կենդանի շիրիմ» արտայայտութիւնը. «Ի՞նչ ընէի…: Կեանքի եւ մահու առջեւ քեզ հռչակեցի իմ հարսը եւ դարձայ կենդանի շիրիմ»:
Ի՜նչ հեգնական է… Մարդը իր ծննդավայրի շիրմաքարերու յիշատակարանները արձանագրէ՝ զանոնք հրատարակելու եւ յաւերժացնելու համար, բայց յետոյ ի՛նք մնայ անշիրիմ… Յարգելի՛ ընթերցող, ահա դուք ծանօթացաք նահատակ գրող Թլկատինցիի կեանքի ողբերգութեան: Իր սպանութենէն քիչ ժամանակ առաջ արդեօք ի՞նչ արձանագրեց ան: Կարդանք «Պտոյտ Մը Գերեզմաննոցին Մէջ» յօդուածէն երկու պատառիկ. «Այս է շիրիմ Մահտեսի Պօղոս վարժապետին, որ ցաւօք լի կեանք մը ապրեցաւ», «Դամբանարան եւ շիրիմ ծառայ ծառայիցն անպիտան, Խուկասի դուստր, Շողեր խաթունին, որ շինեց զտուն Ածյ. իր հալալ արդեամբ»:
Ռուբէն Սեւակը 1914 թուականին նկարագրեց իր եւ իր ցեղի յաւերժական երթը. «Անուրջիս մէջէն հի՜ն քաղաքներուն / Հի՜ն բերդերն ահա կը տեսնեմ հեռուն… / Կը տեսնեմ հարի՜ւր սարեր մոխրապատ… / Կը տեսնեմ մեր հին տապանաքարեր… / Լա՜յն կարկառեցի ձեռքերս արիւնոտ. / Առէ՜ք, գոչեցի, տարէ՜ք զիս ձեզ մօտ, / Կ՛ուզէի այսպէ՜ս դիմել յաւիտեան / Ցեղի մը Ուխտին անդրշիրիմեան»: Այդ սերունդի մարտնչող ձայնն էր Սիամանթօն: Ան յորդորեց բոլորը, որ խորտակեն իրենց «յոգնած եւ ապաժամ» քնարները: Այլ միտքեր ալ յղացաւ ան. «Ընկե՛ր… գլուխդ հողաթմբիս՝ մտիկ ըրէ շիրիմներէն հասնող աղաղակին… / Ա՛ռ այն սուրը, որ օր մը իբր Խորհրդանիշը իմ անձնուրաց անցեալիս, / Եկար կայծակի բեկորի մը նման իմ շիրիմիս վրան ցցելու»: Գոյացաւ երկարաշունչ բանաստեղծութիւն մը ու Սիամանթօն զայն անուանեց՝ «Անդրշիրիմեան Աղաղակ»:
Յարգելի ընթերցող, այսօր, դարձեալ ձեր թոյլտուութեամբ, Դանիէլ Վարուժանը, մէկ այլ անշիրիմ մարդ, կը հռչակեմ «շիրիմ» բառի երկրպագուն: Անոր բանաստեղծութիւններուն մէջ կը փայլատակին այդ երկու վանկով յօրինուած պատկերներու ծաղկաքաղ մը՝ ռազմաշունչէն մինչեւ տրտմաշուք: Կը մտածեմ յատուկ յօդուած մը շարադրել Վարուժանի «շիրիմ»ներուն նուիրուած: Այսօր կը մէջբերեմ վարուժանեան լոկ մէկ պատկեր, ուր ան կը խոնարհի Հ. Ղեւոնդ Ալիշանի շիրիմին առջեւ, երբ նոր էր վախճանած հայ ազգի եւ մշակոյթի նուիրուածութեան այդ դարաւոր խորհրդանշանը, ու արդէն ուխտատեղի էր դարձած անոր շիրիմը. «Բազմավէպ»ին մէջ 17ամեայ Վարուժանը ընթերցողին կը ներկայանայ «Ալիշանի Շիրմին Առջեւ» բանաստեղծութեամբ.
«Քեզի եկայ՝ իբր ուխտաւոր մը յոգնած,
Որ կը գտնէ հուսկ փոխարէն իղձերուն
Շիրիմ մը՝ հոն ծնրադրելու սիրտը բաց,
Եւ խոկալու, համբուրելու լոյս աճիւն»:
Իսկ պաշտելի շիրիմները յարգելու համար այլ ի՞նչ ձեւ կայ: 1899 թուականին, Վան ծնած, Վարագայ ժառանգաւորացին մէջ կրթութիւն առած գրող, մանկավարժ Մկրտիչ Խերանեան տուաւ այդ հարցումին պատասխանը.
«Տարեկան գէթ մի անգամ
Շիրիմս յիշես ու գաս,
Մի կաթիլ արցունք թափես,
Կանաչի հողը վրաս»:
Յարգելի՛ ընթերցող, երախտապարտ եմ, որ ըմբռնումով մօտեցաք եւ համամիտ եղաք, որ շիրիմներ ծածկող քանի մը վէմ հեռացնենք, պեղենք ազգային գանձեր ու անոնց տանք – թէեւ կարճատեւ – երկրորդ կենդանութիւն մը: Իսկ գալ շաբաթ, Յարութեան տօնին առթիւ պիտի ընթերցենք Զատիկը շնորհաւորող ընտանեկան հին-հին բացիկներ՝ ջերմ ու ազնիւ: Առայժմ, մնացէ՛ք խաղաղ, մնացէ՛ք կենսուրախ:
Pic
0000PAR