Հայոց Ցեղասպանութեան Զոհերի Յիշատակի Օրուայ Ձեւաւորումը, Զարգացումները, Մերօրեայ Վիճակը

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՄԱՐՈՒԹԵԱՆ

ԵՐՈՒԱՆԴ ՕՏԵԱՆԻ «ԱԶԳԱՅԻՆ ՆՈՐ ՏՕՆԸ» ՎԵՐՏԱՌՈՒԹԵԱՄԲ ՅՕԴՈՒԱԾԸ «ԺՈՂՈՎՈԻՐԴ» (Կ.ՊՈԼԻՍ), 1918, 23 ՆՈՅԵՄԲԵՐ/6 ԴԵԿՏԵՄԲԵՐ, ԹԻՒ 34

Ապրիլի 24ը սոսկ Հայոց ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակի օր չէ: Այդ օրը հայ ժողովրդի ինքնութեան այն կարեւորագոյն ու եզակի տարրերից է, որն անտեսանելի թելերով միաւորում է բոլոր հայերին: Յիշատակի օրուայ ձեւաւորումն անցել է քաղաքական բազմաթիւ զարգացումների միջով, եւ անգամ հարիւր տարի անց օրուայ խորհուրդի նրբութիւնները շարունակւում են քննարկուել հանրութեան լայն շերտերի մէջ եւ մասնագիտական շրջանակներում: Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակի օրուայ նշումը մէկօրեայ իրադարձութեան մէջ ցեղասպանութեան յիշողութեան՝ հասարակութեան մէջ տուեալ պահին առկայ վիճակի մարմնաւորումն է, այսինքն՝ այդ օրուայ վիճակով առկայ իրողութիւնների ու պատկերացումների, տարուող քաղաքականութեան ու քարոզչութեան հանրագումարը: Միեւնոյն ժամանակ ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակի նշումը չի սահմանափակուել ու չի պայմանաւորուել միայն մէկ օրուայ նշելու կամ չնշելու փաստով. Մեծ եղեռնի յիշողութիւնը տարաբնոյթ ձեւերով գոյատեւել է վերապրողների ու նրանց ժառանգների, պարզապէս այդ մասին իմացողների հոգիներում, դրսեւորուել խօսք ու զրոյցում, վարուելակերպում, պահուածքում, գործողութիւններում նրանց կեանքի ողջ ընթացքում: Այսինքն՝ յիշատակի օրուայ խորհրդին անդրադառնալը նշանակում է ցեղասպանութեան յիշողութեան դրսեւորումների ողջ սպեկտրի (հաշուի առնելով թեմայի եւ յօդուածի ծաւալները՝ միայն որոշակի շեշտադրումներով) վերլուծութեան իրականացում: Քանի որ հարցը խիստ տարողունակ է, յօդուածում անդրադարձ է արւում խնդրոյ առարկայ հարցերի միայն մէկ մասին, որոնք սակայն, մեր համոզմամբ բնութագրական են խնդիրը լուսաբանելու համար:

ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ԶՈՀԵՐԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻ ԱՌԱՋԻՆ ՆՇՈՒՄՆԵՐԸ

Հայագիտութեան մէջ ընդունուած է այն կարծիքը, որ Մեծ եղեռնի զոհերին նուիրուած Ապրիլի 24ի առաջին նշումը տեղի է ունեցել Կ.Պոլսում 1919թ.: Դա իրօք այդպէս է: Սակայն զոհերին նուիրուած առաջին ոգեկոչումները՝ սգահանդէսների տեսքով, հայ իրականութեան մէջ տեղ են գտել աւելի վաղ: Այսպէս՝ 1918թ. Հոկտեմբերի 28ին Դամասկոսի առաջնորդանիստ վանքում արաբական իշխանութեան ներկայացուցիչների (կուսակալ եւ ոստիկանապետ) գիտութեամբ եւ կուսակալի ներկայութեամբ, յունաց պատրիարքի, անգլիացի եւ ֆրանսիացի սպաների, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսի մասնակցութեամբ, տեղի են ունենում ազգային սգահանդէս «վասն հոգւոց նահատակաց» եւ հոգեհանգստի կարգ: Դրանից յետոյ 4-5 հազար հայութիւնը հանդիսաւոր թափօրով գնում է գերեզմանատուն, որտեղ հնչում են վեց-եօթ ելոյթներ (1):

ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ՍԳԱՀԱՆԴԷՍԸ, «ՀԱՅ ՁԱՅՆ», 20 ՅՈՒՆՈՒԱՐ 1919

1919թ. Յունուարի 20ին ազգային իշխանութիւնները «ի յիշատակ Ազգ. Նահատակեալներու եւ Արի Մարտիրոսացեալներու հոգւոյն ի հանգիստ» (2) կազմակերպում են «ընդհանուր նահատակաց» սգահանդէս Հալէպ քաղաքում եւ շրջակայքում հաւաքուած տասնեակ հազարաւոր տարագիրների մասնակցութեամբ: Նախ՝ «ծովածաւալ թափօր մը խիստ կարգապահութեամբ» Քառասուն Մանկանց եկեղեցուց ճանապարհ է ընկնում դէպի հայկական գերեզմանատուն: Բնութագրական էր թափօրի կառուցուածքը. այն առաջնորդում էին հայկական լեգէօնի աւելի քան երեք տասնեակ մարտիկներ՝ հայկական եւ արաբական դրօշներով, «հայ եռագոյն դրօշակը կը կրէր Արեւելեան Լեգէօնի յիսնապետ Պ. Եդուարդ Կիւլպէնկեան»:

Տիգրանակերտցիների նորակազմ նուագախումբը կատարում էր Շոպենի մահերգը, գաւառների ներկայացուցիչները մասնակցում էին առանձին խմբերով. ծաղկեպսակներ կային կարինցիների, եդեսիացիների, տիգրանակերտցիների, խարբերդցիների կողմից, ինչպէս նաեւ «ընդհ. Հայութեան կողմէ»: Ծաղկեպսակներով իրենց ներկայութիւնն էին հաւաստում հայ կաթողիկէ եւ բողոքական համայնքները, հնչակեանները, ռամկավարները, դաշնակցականները, գաղթականների յանձնաժողովը, տիկնանց միութիւնը, Հալէպի հասարակութիւնը: Թափօրին մասնակցում էին սպիտակազգեստ օրիորդների եւ սեւազգեստ այրիների խմբեր. վերջիններս տանում էին «սեւ շղարշով դրօշ մը որուն վրայ գրուած էր «Արցունք չունինք Ձեր յիշատակին, Մատաղ մեր հոգին»: Թափօրում ներկայ էին նաեւ «զանազան զուարթ գոյներով հագնուած կիներու եւ աղջիկներու դասը, որ ցեղին կենսունակութիւնը ցոյց կու տար»: Թափօրին «ամբողջ երկայնքին, երկու կողմը կ՛երթային որբերն ու այրիները, Ազգին այսօրուան եւ ապագայ ցաւերն ու եօյսերը միանգամայն…», «Ճամբան երգեցիկ խումբի կողմէ երգուեցան «թէ հայրենեաց պսակադիր», «… Լռեց ամպերը», «Ազատութեան սիրոյն համար» երգերը»: Թափօրը եզրափակում էր Ֆռնուզի վանահայր, Զէյթունի 1895թ. ինքնապաշտպանութեան ղեկավարներից Բարդուղիմէոս վարդապետը (3), ով առաջինն է խօսք ասում գերեզմանատանը եւ «սգակիրներու աչքերէն արիւն արցունք կը հոսէր: Լացինք բոլորս…»: Այստեղ հնչում են նահատակների յիշատակի ոգեկոչմանը նուիրուած շուրջ մէկ տասնեակ ելոյթներ, արտասանութիւններ: Սգահանդէսի աւարտին Բարդուղիմէոս վարդապետը «կարծես երիտասարդացած, կորովի ձայնով մը օրհնեց իր գլխուն վրայ ծածանող եւ հայ յիսնապետի մը վեր բռնած հայկական դրօշը եւ աչքերուն քսեց զայն, որուն հետեւեցան շատեր: Հայկական դրօշակը ամէնուն զմայլանքին եւ պաշտումին առարկայ դարձաւ»:

Ցերեկը սգահանդէսը շարունակւում է եկեղեցու սրահում՝ բարձրաստիճան զինուորականների, զանազան պետութիւնների դիւանագիտական ներկայացուցիչների, հիւպատոսների, օտարազգի կղերական պետերի, լրագրողների մասնակցութեամբ եւ այլն, Բարդուղիմէոս վարդապետի ղեկավարութեամբ: Հնչում են ցաւակցական խօսքեր, յարգւում է նահատակների յիշատակը: Ինչպէս վկայում է ականատեսը. «հիւրերը եւ ներկայ ազգայիններ մեկնեցան խիստ գոհ տպաւորութեան տակ: Սոյն սգահանդէսը, օտարներուն գնահատումը ոգի եւ կարեկցութիւն ներշնչեց, իսկ ազգայիններուն ինքնամփոփումի անհրաժեշտութիւնը զգացուց զօրեղապէս»(4): Մէկ այլ ժամանակակցի գնահատմամբ. «Յունուար 20ին Հալէպի հայութիւնը ապրեցաւ յաւէտ յիշատակելի պատմական օր մը: Կարծես ամբողջ հայութեան սիրտն էր, որ կը բաբախէր սուգի եւ յուսադրանքի խառն զգացումներով: Չորս տարիէ ի վեր լուռ մխացող հոգիներ, աղիտահար հայորդիք անասելի կ՛տ-տանքներէ խշխշացող սրտեր ահա վերջապէս գէթ մի օր ըմպեցին մխիթարութեան եւ սփոփանքի կաթումները: Հալէպ քաղաքը իր դարաւոր կեանքին մէջ չէր պարզած մի այնքան վեհաշուք տեսարան, որ իր հրաշալի հանդիսութեամբ ամէնուն սրտին խորքը յուզէր ազնուագոյն եւ վեհիմաստ զգացումներ…» (5):

1919թ. Մայիսի 25ին սգահանդէս է տեղի ունենում Միջին Արեւելքի մէկ այլ հայաշատ քաղաքում՝ Բաղդադում՝ Թարգմանչաց վարժարանի սրահում: Այն նուիրւում է ոչ միայն Եղեռնի նահատակների, այլ նաեւ պատերազմի տարիներին ռազմաճակատներում զոհուած զինուորների յիշատակին: Հանդէսը նախագահում են հայ կղերականներ, բեմից ներկաներին է դիմում հայ որբ տղայ, որը «յիշեցուց ժողովրդին՝ երբէք չմոռնալ թրքական կոտորածները»: Բանախօսութիւններից զատ կատարւում են սգերգեր. շատերը յուզւում են (6):

ԱՐՄԵՆԵԱՆ ՀԱՅԿԱԶՈՒՆ ՍԳԱՀԱՆԴԷՍԻՆ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՕՐԸ, «ՀԱՅ ՁԱՅՆ», 25 ՅՈՒՆՈՒԱՐ 1919, ԹԻՒ 63

ԵՐՈՒԱՆԴ ՕՏԵԱՆԸ ԵՒ ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ԶՈՀԵՐԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻ ՕՐՈՒԱՅ ԱՌԱՋԻՆ ՆՇՈՒՄԸ ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍՈՒՄ

Առաջին համաշխարհային պատերազմում օսմանեան կայսրութեան պարտութիւնից եւ մասնաւորապէս Մուդրոսի զինադադարից (1918թ. Հոկտեմբերի 30) յետոյ զանգուածային ջարդերը վերապրած պոլսահայ մտաւորականութեան բազմաթիւ ներկայացուցիչներ աստիճանաբար վերադառնում են իրենց բնակութեան նախկին վայրը՝ մայրաքաղաք: Իրենց գործունէութիւնը վերսկսում են հայկական պարբերականները, զանազան միութիւններ ու կազմակերպութիւններ: Վերադարձողների մէջ էր նաեւ 1915թ. Ապրիլի 24ին աքսորուած, Տէր-Զօրում եւ այլուր բազմաթիւ դաժան տեսարանների ականատես, ականաւոր երգիծաբան Երուանդ Օտեանը (1869-1926) (7): 1919թ. Փետրուարից սկսած՝ նա Պոլիսի «Ժամանակ» օրաթերթում (8) սկսում է հրատարակել իր «Անիծեալ տարիներ» վէպ-յուշագրութիւնը (9): 1918թ. Դեկտեմբերին՝ դամասկոսեան սգահանդէսից յետոյ, նա հրատարակում է «Ազգային նոր տօնը» վերտառութեամբ մի յօդուած (10), որը դարձաւ յիշատակի օրուայ անհրաժեշտութիւնը մատնացոյց անող առաջին հրապարակումը: Օտեանն այստեղ բարձրացնում է մի շարք հարցադրումներ ու առաջարկում լուծումներ, որոնք փաստօրէն դրուեցին յիշատակի օրուայ խորհրդի հիմքում եւ դարձան ուղենշային յետագայ տասնամեակների համար ու այս կամ այն տարրի որոշակի շեշտադրումներով գոյատեւում են մինչեւ մեր օրերը: Այդ իսկ պատճառով նպատակայարմար է յօդուածից ընդարձակ մէջբերումներ անել:

Օտեանն իր խօսքը կառուցում է Վարդանանց պատերազմի հետ համեմատութեան ճանապարհով՝ նկատելով, որ 1500 տարի շարունակ հայերը որպէս «ազգային-կրօնական մեծ յիշատակ» (ընդգծումն իմն է -Հ.Մ.) տօնում են Վարդանանց նահատակութիւնը, որը «մեզի համար երկու վեհ իտէալներ կը ներկայացնէ ազգային անկախութեան իտէալը եւ խղճի ազատութեան իտէալը: Վարդանանք երկու բանին համար ինկան Աւարայրի դաշտին մէջ, քրիստոնէութիւնը եւ ազատութիւնը պահպանելու համար: Արդարեւ մինչեւ հիմա ազգային մեծագոյն տօնը պէտք էր համարել զայն: Բայց հիմա՞, երբ մէկ ու կէս միլիոն հայեր յանուն այդ քրիստոնէութեան եւ յանուն այդ ազգային ազատութեան մեռան ո՛չ թէ Աւարայրի մը դաշտին վրայ կամ Տղմուտի մը եզերքը, այլ բովանդակ Հայաստանի, Սուրիոյ ու Միջագետքի դաշտերը, անապատները, լեռներն ու ձորերը իրենց դիակներով ծածկեցին, երբ բոլոր գետերը՝ Եփրատէն ու Տիգրիսէն սկսեալ մինչեւ Ալիս ու Քոպար իրենց դիակներով լեցուցին, միթէ՞ այլեւս չնսեմանար Վարդանանցը»: Եւ որպէս լուծում Օտեանն առաջարկում է Վարդանանց տօնի փոխարէն հաստատել «ազգային-կրօնական մեծ տօնը ի յիշատակ մեր նոր ու գերագոյն մարտիրոսութեան», այդ որոշումը պէտք է ընդունի Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը, եւ այս «Մեծ Տօնը» պէտք է հանդիսաւոր արարողութեամբ «հռչակուի աշխարհի ամէն կողմերը գտնուող հայերուն», այսինքն՝ լինի համահայկական, անկախ հայ մարդկանց գտնուելու վայրից: Օտեանը մանրամասնում է յիշատակի օրուայ նշման ձեւը. «Ու այսպէս ամէն տարի բոլոր եկեղեցիները, բոլոր դպրոցները, բոլոր ազգային հաստատութիւնները հայկական մեծ նահատակութեան յիշատակը կատարեն, անէծքի անաթեմաներ կարդալով Վիլհէլմներու, Ֆրանց Էոզէֆներու, Էնվէրներու, Թալէաթներու եւ Ճեմալներու ու բոլոր այն մարդակերպ հրէշներու գլխին, որոնք Մեծ Եղեռնը գործեցին ու իրենց ձեռքերը Հայուն անմեղ արիւնովը ներկեցին: Թո՛ղ այդ օրը բոլոր քարոզիչները, բոլոր ճառախօսները, բոլոր ուսուցիչները եւ բոլոր թերթերը վերյիշատակեն ահռելի ոճիրը եւ անոր հեղինակները անարգութեան սիւնին քամեն: Թո՛ղ ամբողջ Հայութիւնը այդ օրը սուգ առնէ ու լայ իր նահատակները»: Սակայն Օտեանը չի սահմանափակւում միայն սգալու առաջարկով: Նա շարունակում է «Ու այսպէս ամէն տարի, հայը թո՛ղ յիշէ իր գոյութեան տրուած այս մեծագոյն հարուածը, ու միեւնոյն ժամանակ վառ պահէ այն սրբազան հուրը, որմով ան ապրեցաւ դարերու ընթացքին, որովհետեւ ազգ մը իր յիշատակներով ու իր աւանդութիւններով կ՛ապրի, ըլլան անոնք դիւցազնութիւններու յիշատակներ կամ տառապանքներու եւ մարտիրոսութեան յիշատակներ»: Այսինքն՝ կորստի այս յիշողութիւնը պէտք է օգնի՝ վառ պահելու հայութեան ոչ միայն տառապանքները, այլեւ ընդհանրապէս հայոց պատմութեան տարաբնոյթ էջերը՝ ներառեալ յաղթանակները: Որպէս համանման պատմական փորձառութիւն՝ հեղինակը յիշատակում է հրեաներին. «Հրեաները հազարաւոր տարիներէ ի վեր իրենց սուգերուն՝ Եգիպտոսի չարչարանքներուն, Բաբելոնի գերութեան, Երուսաղէմի տաճարին կործանման դժբախտութիւններուն մէջ գտած են իրենց կենսականութեան ուժը, ինչպէս քրիստոնէութիւնը զօրացած է նախկին դարերու նահատակներուն արիւնովը»: Իր գրութիւնն Օտեանն աւարտում է ապագային ուղղուած, սակայն իր հիմքում «ահռելի ու սարսափելի կոտորածի» յիշողութիւնն ունեցող կառուցողական մաղթանքով. «Հայ ազգն ալ ահա՛ թող այս ահռելի ու սարսափելի կոտորածին մէջ գտնէ իր ապագայ կենսականութիւնը եւ ապրելու զօրութիւնը»: Պոլսահայութեան վիճակը համեմատաբար աւելի է թեթեւանում, երբ քաղաք են մտնում Անտանտի ուժերը՝ անգլիացիները, ֆրանսիացիները (1918թ. Դեկտեմբեր) եւ իտալացիները (1919թ. Փետրուար): 1919թ. Փետրուարի 13ին մի խումբ մտաւորականներ կազմակերպում են ժողով՝ 1915թ. աքսորի ու մահուան մատնուած մտաւորականութեան ոգեկոչումը կազմակերպելու համար: Ժողովին մասնակցելու համար հրաւիրւում են տասնեօթ հոգի (ներառեալ՝ Ցեղասպանութիւնը վերապրողներ), սակայն մասնակցում են տասնմէկը: (11) Ընտրւում է կազմակերպական մարմին՝ «Ապրիլ տասնըմէկի սգահանդէսի յանձնախումբը»՝ (12) Թուրքիայի հայոց պատրիարք Զաւէն արքեպիսկոպոս Տէր Եղիայեանի նախագահութեամբ: Յետագայում յանձնախումբն իր ձեռնարկումը հիմնաւորում էր հետեւեալ կերպ. «Այսօր կը լրանայ չորրորդ տարին այն զարհուրելի գիշերէն ետք ուր հայ մտաւորականութեան ընտրելագոյն ներկայացուցիչները ձերբակալուեցան չքացուելու համար աքսորի ճամբաներուն վրայ: Ահաւոր Աղէտէն վերապրող խումբ մը մտաւորականներ այս առթիւ պարտականութիւն զգացին իրենց դժբախտ եղբայրներուն յիշատակին յարգանքի եւ սուգի արտայայտութիւն մը ընել» (13): Բազմաթիւ հաւաքներից յետոյ յանձնախումբը կազմում է ծրագիր (14), համաձայն որի՝ Ապրիլի 25ին (հին տոմարով՝ 12ին)՝ Ուրբաթ օրը՝ վաղ առաւօտեան, պէտք է մատուցուէր հոգեհանգստեան պատարագ Բերիայի Հայ Աւետարանական Սուրբ Երրորդութիւն եկեղեցում Զաւէն պատրիարքի նախագահութեամբ, իսկ ժամը 2ին սկսուող «սգահանդէս Ապրիլ տասնըմէկ»ի յայտագիրը հետեւեալն էր. Շոպենի «Մահաքայլերգը» (նուագախմբի կատարմամբ), «Ապրիլ տասնըմէկի յանձնախումբ»ի անունից Շահան Պէրպէրեանի բանախօսութիւնը, «Տէր կեցո՛ դու զհայս» ստեղծագործութեան կատարումը Նոր թաղի դպրաց դասի կողմից (դաշնկ. Կոմիտաս վարդապետ (15)), «Եարգանքի արտայայտութիւն» (թերեւս՝ ելոյթներ) քաղաքական կուսակցութիւնների կողմից (16), «Տէր ողորմեա՛» ստեղծագործութեան կատարումը (դաշնկ.՝ Կոմիտաս վարդապետ եւ Մարի Պարոնեան), Դանիէլ Վարուժանի «Լոյսը» ստեղծագործութեան արտասանութիւնը (օրիորդ Մարի Պարոնեան), «Յարգանքի արտայայտութիւն» բժշկական եւ ուսուցչական մարմինների կողմից (17), «Հանգստեան շարական» (Նոր թաղի դպրաց դաս եւ Մաննիկ Պէրպէրեան), Սիամանթոյի «Մօր մը երազը» բանաստեղծութեան արտասանութիւնը (Շահան Սարեան) եւ Բեթհովենի «Մահաքայլերգը» (18) (նուագախմբի կատարմամբ):

Այդ օրը կատարւում է Թէոդիկի եւ մի քանի գրողների մասնակցութեամբ կազմուած «Յուշարձան Ապրիլ Տասնըմէկ»ի յուշահատորի շնորհանդէսը: Գրքում «Պոլսէն Աքսորուած Եւ Նահատակուած Մտաւորականներէն Ու Գործիչներէն Զատ», տեղ էր տրուած «նաեւ գաւառի այն մտաւորականներուն եւ հանրային գործիչներուն որոնք միեւնոյն ոճրապարտ նպատակին համար զոհուեցան» (19), ընդհանուր առմամբ ներկայացուած էին 761 մտաւորական զոհերի մասին կենսագրական տեղեկութիւններ ու լուսանկարներ (20): Այդ օրը հրապարակ պիտի հանուէին նաեւ նահատակների յիշատակին պատրաստուած խորհրդանշական բացիկներ, որոնց վաճառքից գոյացած հասոյթը պէտք է յատկացուէր նահատակների կարիքաւոր ընտանիքներին (21):

«Ապրիլ տասնըմէկի սգահանդէսի յանձնախումբը» գտնում էր, որ առկայ պայմաններում իրենց ձեռնարկածը «լիակատար եւ անթերի գործ» լինելու յաւակնութիւն չունի, այն «նախափորձ մըն է առաջիկային աւելի ճոխացած եւ լիակատար ձեւի մը տակ ներկայացնելու համար այս Յուշարձանը…» (22):

Սգահանդէսը Կ.Պոլիսի մամուլում արժանացաւ քննադատութեան: Այսպէս՝ «Ճակատամարտ» օրաթերթը «Հայկական կեանք» խորագրի ներքոյ տպագրուած «Վաղուան սուգի օրը» (23) ներածականում քննադատում էր «ազգային մարմիններու անիմաստ մտավախութիւնը», որ թոյլ չէր տուել, «որ աւելի փառաւոր տօնուի յիշատակը գացողներուն, ու սարքուի այնպիսի սուգի օր մը որ համապատասխան ըլլար անոնց գործին ու արժէքին»: Անհատական ճիգերով կազմակերպուած սգահանդէսը թերթի դիտարկմամբ «չէ այն սուգի արտայայտութիւնը, զոր ժողովուրդ մը պարտաւոր էր ընել իր հսկաներու յիշատակին»: Ներածականում յայտնւում էր այն ակնկալութիւնը, որ բոլոր հայ վաճառատներն ու դպրոցները փակուած մնային իբրեւ սուգի նշան, եւ արարողութիւններ ու հանդէսներ կատարուէին քաղաքի բոլոր թաղամասերում, մինչդեռ «մեր Պատրիարքարանը տարօրինակ մտավախութիւնը ունեցած է ամէն բան սահմանափակելու պարզ ձեւակերպական հանդէսի մը մէջ» (24): «Առաւօտ»ը ցաւում էր, որ «սգահանդէսը չէր կրցած ունենալ այն մեծաշուք հանդիսաւորութիւնը, որուն արժանի էր անիկայ»: Խմբագրութիւնը գտնում էր, որ կարելի էր «համազգային հանգամանք մը տալ անոր» եւ որ կազմակերպիչները չէին կարողացել ապահովել «գէթ ազգային վարժարաններու եւ մտաւոր բոլոր շրջանակներուն մասնակցութիւնը»: Տեղեկացւում էր, որ ժամանակին կազմուել է աւելի պատշաճ ծրագիր, սակայն այն չի ընդունուել «անհասկանալի մտավախութեամբ»: Նշւում էր, որ «մեռելների յիշատակի առջեւ» «ազգային Մեծ Սուգը» պէտք է զերծ մնա կուսակցական եւ այլ բնոյթի անհամաձայնութիւններից: Թերթը եզրակացնում էր, որ «մեր մեռելներուն հոգիները անգամ մըն ալ տխրեցան, վերէն տեսնելով այն անբաղձալի ոգին, որ այնքան նուիրական ձեռնարկի մը մէջ ի յայտ եկաւ դժբախտաբար» (25): Եթէ ընդհանրացնելու լինենք 1919թ. Ապրիլի 24/25ի նշումը, ապա կարելի է նկատել մի քանի առանձնայատկութիւններ.

ա) այն նուիրուած էր միայն մտաւորականների, այլ ոչ բոլոր զոհերի յիշատակին,

բ) նշւում էր ոչ թէ «յիշատակի օրն» ընդհանրապէս, այլ աքսորի չորրորդ տարելիցը (26),

գ) այն ունէր բացառապէս սուգին/սգատօնին բնորոշ տարրեր (հոգեհանգստի արարողութիւն եկեղեցում, հոգեւոր երաժշտութիւն, նահատակ գրողների ստեղծագործութիւնների կատարում, ելոյթներ քաղաքական կուսակցութիւնների կողմից, նահատակ մտաւորականներին նուիրուած գրքի շնորհանդէս, նահատակ մտաւորականների կարօտեալ ընտանիքներին նիւթական օժանդակութեան փորձ, հայկական հաստատութիւնների կողմից աշխատանքի դադարեցում),

դ) այն համայնքային նեղ շրջանակների մէջ իրականացուած միջոցառում էր, նպատակ չէր հետապնդում վերաճելու հանրային լայն ընդգրկում ունեցող իրադարձութեան, յամենայն դէպս ուղղուած չէր Օսմանեան կայսրութեան միւս քաղաքացիներին եւ կամ համաշխարհային հանրութեանը,

է) ազգային որոշ այլ կազմակերպութիւններ գիտակցում էին սգահանդէսի սահմանափակ լինելու եւ դրա՝ համազգային ընդգրկում ունենալու անհրաժեշտութեան հանգամանքը,

զ) շեշտւում էր «ազգային մեծ սուգի» առջեւ քաղաքական եւ ոչ քաղաքական կազմակերպութիւնների միջեւ առկայ անհամաձայնութիւնները մի կողմ դնելու անհրաժեշտութիւնը:

ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ԶՈՀԵՐԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻ ՕՐԸ ՆՇԵԼՈՒ ՀԱՐՑԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆՈՒՄ

Յուշագիրք 1918-1948. երեսնամեայ ազգային իրադարձութիւններ Սուրիոյ եւ Լիբանանի հայ կեանքէն առնուած, Նաճարեան Միհրան, Պէյրութ, 1949։

Ինչպէ՞ս եւ ե՞րբ առաջարկուեց նշել Ապրիլի 24ը Հայաստանում, ե՞րբ այն հաստատուեց ու ի՞նչ ձեւակերպումներով: 1920թ. Մարտի 25ին գրող Վրթանէս Փափազեանը (1866-1920) դիմում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գէւորգ Է. Սուրէնեանցին, Հայաստանի Հանրապետութեան խոր-հրդարանին եւ հանրային կրթութեան ու արուեստի մինիստրին՝ Ապրիլի 11ը (նոր տոմարով՝ Ապրիլի 24ը) յայտարարելու «Համազգային սուգի օր», իբրեւ «Յիշատակ հարիւրաւոր հայ մտաւորական նահատակների, որոնք ընկան համաշխարհային մեծ պատերազմի օրերին՝ թիւրքական վայրագ սրից»: Դիմումի տեքստում նա յիշեցնում է Վեհափառին Ապրիլի 11/24ի իրադարձութիւնների մասին, երբ «նախապէս ծրագրուած դիւային մի մտածութիւնով, թուրք կառավարութիւնը, հայ ազգի բնաջնջմանը իբր ազդարար, խմբովին ձերբակալեց հարիւրաւոր հայ մտաւորականների, տանջեց նրանց բանտից-բանտ եւ աքսորների ճանապարհներին, յետոյ գազանօրէն մորթոտել տուաւ եւ անյայտնութեան մատնեց նրանց գերեզմաններն անգամ»: Վ. Փափազեանը յիշեցնում է, որ «սպանեցին ու մորթոտեցին մօտ 760 մտաւորականների», որոնք նահատակներ էին, որ «ընկան մեր ազատութեան արիւնալից ուղիների վրայ՝ պատուանդան դառնալով մեր այժմեան փոքրիկ, վտիտ անկախութեան համար, որ պիտի մեծանայ անշուշտ եւ իր լաւ օրերի մէջ հիացումով պիտի յիշէ 760 լաւագոյն մտաւոր ոյժերին»: Փափազեանն այնուհետեւ առաջարկում է «1) Պատուէր ուղարկել բոլոր Հայ եկեղեցիներին՝ սգոյ տօն եւ օր հռչակելու Ապրիլի 11ի օրը, եւ հետեւապէս հանդիսաւոր հոգեհանգիստներ կատարել ամէն տեղ: 2) Մտցնել մեր Տօնացոյցի մէջ իբր մշտական սգոյ տօնի օր՝ Ապրիլ 11ի օրը – «Յիշատակ 760 հայ նահատակ մտաւորականների, որոնք ընկան համաշխարհային մեծ պատերազմի օրերին՝ թրքական վայրագ սրից»: Յետգրութեան մէջ Փափազեանը նկատում է. «Ապրիլի 11ը այս տարի ընկնում է Զատկական օրը: Ինձ թւում է, որ յարմար կը լինէր տօնել 12ին, որ արդէն «յիշատակ մեռելոց»ի օրն է»:

Հայաստանի խորհրդարանին ուղղուած գրութեան մէջ Փափազեանն առաջարկում է հնարաւորութիւն գտնել «յիշեցնելու ամբողջ Հայաստանի ժողովրդին եւ ամէն տեղերի հայերին, թէ ինչպիսի կսկծալից սգոյ օրեր են Ապրիլ 11ի, 12ի եւ 13ի օրերը եւ թէ ինչպէս այդ օրերից մէկ օրը գոնէ, անհրաժեշտ է, որ սգոյ օր դառնայ ամբողջ հայ ազգի համար այնպէս, ինչպէս դարերից ի վեր դարձել է Վարդանանց օրը»: Փափազեանը ներկայացնում է հետեւեալ երկու առաջարկները. «1) Ապրիլ 12ի կամ 13ի օրը հռչակել Համազգային սուգի օր, կանգ առնել տալ ամէն հաստատութիւն իր գործունէութեան մէջ, փակել բոլոր խանութները եւ կազմակերպել տալ ամէն տեղ, մանաւանդ կրթական հաստատութիւնների մէջ՝ սգահանդէսներ, ուր մատաղ սերունդը լսի եւ իմանայ թէ ինչպիսի զոհերի գնով է, որ վայելում է այժմեան իր ազատութիւնը եւ ովքեր են այն նահատակները, որոնք իրենց վարդագոյն արիւնովը պսակեցին մեր անկախութիւնը»: Խորհրդարանին ուղղուած առաջարկի երկրորդ կէտը հիմնականում կրկնում էր Կաթողիկոսին ուղղուած առաջարկի երկրորդ կէտը: Սրան հետեւում է կաթողիկոսական դիւանի՝ 1920թ. Մարտի 26ի շրջաբերականը, որով հրահանգւում է «առաջիկայ Զատկի երկուշաբթի մեռելոցին, Մարտի 30-Ապրիլի 12ին՝ հանդիսաւոր հոգեհանգիստ կատարեն ի յիշատակ 1915թ. Ապրիլի 11ին Կ. Պոլիս եւ Հայաստանի բոլոր գաւառներում նահատակուած թիւով մօտ 760 մտաւորականների եւ հոգեւորականների» : Եղեռնի զոհերի յիշատակի նշումը կայանում է, այդ առիթով Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գեւորգ Դ Սուրէնեանցը Ս. Էջմիածնում կատարում է հոգեհանգիստ՝ հայ կաթողիկէ եւ աւետարանական համայնքների ներկայացուցիչների ներկայութեամբ եւ յայտարարում է Ապրիլի 11/24ը «Համաշխարհային Առաջին Պատերազմի զոհերու յիշատակման ազգային օր» (28): Եւ միայն մէկուկէս տարի անց՝ 1921թ. Հոկտեմբերի 30ին, ընդառաջելով Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքի՝ 1921թ. Սեպտեմբերի 24ով թուագրուած նամակին՝ (29) Գէորգ Է Կաթողիկոսն արձակում է հայրապետական կոնդակ (թիւ 416)՝ յաւէրժացնելու համար յիշատակը հայոց բիւրաւոր նահատակների, «սահմանելով առ այն յատուկ օր, այն է ի 11/24 ամսեանն ապրիլի»: Այդ օրը կոչուելու էր «Տօն Ազգային – յիշատակ բիւրաւոր նահատակաց մերոց համաշխարհային պատերազմին»: Այդ օրը Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներում պէտք է մատուցուի հանդիսաւոր պատարագ, եւ կատարուի հոգեհանգիստ: Այս յիշատակի տօնը այդուհետ տեղ էր գտնելու Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի ամենամեայ օրացոյցներում «ի մշտնջենական յիշատակ ապագայի» (30):

Եթէ համեմատելու լինենք Օտեանի եւ Փափազեանի գրութիւնները, ապա կը նկատենք ինչպէս նմանութիւններ, նոյնպէս եւ տարբերութիւններ: Միանշանակ է, որ Վրթանէս Փափազեանի նամակը կրում է Օտեանի հրապարակման ազդեցութիւնը: Այսպէս՝ երկուսն էլ համեմատութեան համար յղում են կատարում Վարդանանց նահատակներին ու տօնին: Սակայն, եթէ Օտեանի համար Վարդանանց տօնը ազգային անկախութեան եւ խղճի ազատութեան ցուցիչ է, ապա Փափազեանի համար այն լոկ «սգոյ տօն» է: Օտեանի համար նահատակներ են մէկուկէս միլիոն հայ մարդիկ, Փափազեանը շեշտադրում է անում միայն 760 հայ մտաւորականներին:

Համապատասխանաբար Օտեանն առաջարկում է «ազգային-կրօնական մեծ տօն[ը] ի յիշատակ մեր նոր ու գերագոյն մարտիրոսութեան», մինչդեռ Փափազեանի առաջարկութեամբ այն «մշտական սգոյ տօն» է՝ ի յիշատակ հարիւրաւոր հայ մտաւորականների: Թէ՛ Օտեանը, թէ՛ Փափազեանը, թերեւս տուրք տալով ժամանակի մտայնութիւններին, կոտորուած զոհերին եւ մտաւորական նահատակներին դիտում են որպէս զոհեր «յանուն… ազգային ազատութեան» եւ «պատւանդան… մեր այժմեան փոքրիկ, վտիտ անկախութեան համար»: Երկուսն էլ գտնում են, որ յիշատակի օրուայ մասին որոշումը պէտք է ընդունի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը, երկուսն էլ շեշտում են դրա համահայկական լինելու անհրաժեշտութիւնը, մասնակցութեամբ բոլոր եկեղեցիների, դպրոցների, ընդհանրապէս ազգային հաստատութիւնների: Օտեանը չի սահմանափակւում միայն սգալու առաջարկով, այլ երեւոյթը դիտում է աւելի լայն հարթութեան՝ յիշողութեան մշակոյթի մէջ՝ նկատելով, որ կորստի յիշողութիւնը պէտք է օգնի վառ պահելու ոչ միայն տառապանքները, այլեւ ընդհանրապէս հայոց պատմութեան տարաբնոյթ էջերը՝ ներառեալ յաղթանակները: Աքսորի տառապանքներն իր վրայ կրած ու հազարաւոր մարդկանց տանջանքներն ու մահը տեսած Օտեանը գտնում է, որ կոտորածի յիշողութեան մէջ հայ ազգը կարող է գտնել «իր ապագայ կենսականութիւնը եւ ապրելու զօրութիւնը»: Եթէ Փափազեանը, նոյնպէս եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսն իր պաշտօնական կոնդակով նահատակներին դիտում են «համաշխարհային պատերազմի» համատեքստում, ապա Օտեանը շեշտում է սգատօնի «հայկական մեծ նահատակութեան յիշատակ» լինելու անհրաժեշտութիւնը: Այս վերջին նկատառումը մեր կարծիքով էական է եւ ցուցում է Սփիւռքի հայկական համայնքներում ապրիլեան սգատօնի յետագայ տասնամեակների (մինչեւ 1965թ.) հիմնական ուղղուածութիւնը՝ որպէս զուտ ազգային ողբերգութեան ընկալում եւ ներկայացում (31):

ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ-ԹՐՔԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐԸ, ԱԶԳԱՅՆԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՀԱՐՑԸ ԵՒ ՅԻՇԱՏԱԿԻ ՕՐԸ ՆՇԵԼՈՒ ԱՆՀՆԱՐԻՆՈՒԹԻՒՆԸ ՍՏԱԼԻՆԵԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆՈՒՄ

Հայկական կեանք. Սգահանդէս մեր նահատակուած մտաւորականներու յիշատակին

«Ճակատամարտ», 1919, 11 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 127/1948

1920թ. Դեկտեմբերի 2ին Հայաստանի Հանրապետութիւնում, 11րդ կարմիր բանակի ակտիւ միջամտութեամբ հաստատւում է խորհրդային իշխանութիւն: Այն յաջորդում է Սեպտեմբերին սկսուած հայ-թուրքական պատերազմին, որի ժամանակ թուրքական կողմի յաղթանակը մեծապէս պայմանաւորուած էր Խորհրդային Ռուսաստանից ոսկու եւ զէնք-զինամթերքի տեսքով ստացուող աջակցութեամբ, ինչպէս նաեւ բոլշեւիկեան քայքայիչ քարոզչութեամբ: 1921թ. Մարտի 16ին Մոսկուայում Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի եւ Խորհրդային Ռուսաստանի միջեւ կնքւում է «Բարեկամութեան եւ եղբայրութեան» պայմանագիր, որի առաջին եւ երրորդ յօդուածների համաձայն՝ Թուրքիային էին անցնում Հայաստանի Հանրապետութեան մաս կազմող Կարսի մարզը եւ Սուրմալուի գաւառը, իսկ Նախիջեւանի մարզը՝ որպէս ինքնավար տարածք, յանձնւում էր Խորհրդային Ադրբեջանի խնամակալութեանը, պայմանով, որ Ադրբեջանն այն չզիջի մի երրորդ պետութեան (այն է՝ Հայաստանին): Ութերորդ յօդուածով պայմանաւորուող կողմերը պարտաւորւում էին իրենց տարածքներում արգելել այնպիսի կազմակերպութիւնների եւ խմբերի առաջացումն ու գոյութիւնը, որոնք ունեն միւս երկրի կամ նրա տարածքի մի մասի կառավարութեան դերն ստանձնելու յաւակնութիւն, ինչպէս նաեւ պարտաւորւում էին իրենց տարածքում արգելել այնպիսի խմբերի գոյութիւնը, որոնց նպատակն է պայքարը միւս երկրի դէմ: Ռուսաստանն ու Թուրքիան փոխադարձութեան պայմանով ստանձնում էին նոյնպիսի պարտաւորութիւն նաեւ Կովկասի խորհրդային հանրապետութիւնների վերաբերեալ:

1921թ. Հոկտեմբերի 13ին Ռուսաստանի ճնշման ներքոյ (ինչը համապատասխանում էր Մոսկուայի պայմանագրի 15րդ յօդուածին) Կարսում նմանատիպ «բարեկամութեան» պայմանագիր է կնքւում մի կողմից՝ Խորհրդային Հայաստանի, Վրաստանի ու Ադրբեջանի, միւս կողմից՝ Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարութեան միջեւ: Հայաստանը համաձայնում է Մոսկուայի պայմանագրում ամրագրուած տարածքային զիջումներին, իսկ Կարսի պայմանագրի 10րդ յօդուածը նոյնութեամբ կրկնում է ռուս-թուրքական պայմանագրի ութերորդ յօդուածը:

Մոսկուայի պայմանագրի 8րդ եւ Կարսի պայմանագրի 10րդ յօդուածների դրոյթների գործադրութեանը լիովին «համապատասխանում» էին Արեւելեան Հայաստանում ապաստանած արեւմտահայ 300-400 հազար գաղթականների, ապա եւ նախկին արեւմտահայ հայրենադարձներից շատ-շատերի գործունէութեան եւ պահուածքի տարաբնոյթ «դրսեւորումները»: Եւ բնական է, որ դա իր արտայայտութիւնը ստացաւ խորհրդային իշխանութեան հաստատմանը յաջորդող բռնութիւններում, որոնց գագաթնակէտը 1936-38 եւ 1949թթ. ստալինեան զանգուածային բռնութիւններն էին՝ գնդակահարութիւնները, աքսորները, բանտարկութիւնները, քաղաքացիական իրաւունքներից զրկումը եւ այլն: Այս բռնութիւնների համար որպէս հիմնաւորում hաճախադէպ նշուող մեղադրանքը հակախորհրդային, դաշնակցական, հակայեղափոխական եւ նացիոնալիստական գործունէութիւնն էր: Հարցին մի շարք հրապարակումներով հանգամանալից անդրադարձած ազգագրագէտ Հրանոյշ Խառատեանի մի դիտարկմամբ, «ինչ ասէք կարող էր մատուցուել որպէս «նացիոնալիստական»՝ Հայոց Ցեղասպանութեան մասին յիշողութիւններից (հակաթուրքական է, ուրեմն նացիոնալիստական է) մինչեւ «Վարդան Մամիկոնեանին մեծարելը», որով մարդն ընդգծում է իր «ազգային հպարտութիւնը», ուրեմն «նացիոնալիստ է»։ …Հայաստանում յատկապէս խիստ «նացիոնալիստական» էր համարւում… Հայոց Ցեղասպանութեան եւ Արեւմտեան Հայաստանի մասին յիշողութիւնը» (32): Խառատեանը փորձում է մանրամասնել. «Հայաստանի գրական միջավայրում «նացիոնալիզմի թեման» քննարկւում եւ «նացիոնալիզմը» քննադատւում էր առնուազն 1933-34թթ.ից: Քննարկումներում հասկանալի չէր, թէ ինչու՞մ է արտայայտուել նացիոնալիզմի մէջ մեղադրուած գրողների նացիոնալիզմը եւ ինչպէ՞ս էր առհասարակ ընկալւում նացիոնալիզմը հայկական քաղաքական եւ մտաւորական շրջանակներում» (33): Յամենայն դէպս, փաստացի արգելուած թեմաներն էին Հայոց ցեղասպանութեան եւ Արեւմտեան Հայաստանի մասին ցանկացած յիշատակում կամ քննարկում, լինէր դա կորուսեալ հայրենիքի կարօտը (34) կամ այնտեղ վերադառնալու թաքուն յոյսերը, անցեալի մասին գովեստով արտայայտուելը, թուրքերի կողմից հայերին ջարդելու կամ թուրքերի դէմ կռուելու, ընդհանրապէս ինքնապաշտպանութեան մասին յիշողութիւնները եւ դրա շուրջ հիւսուած երգերը եւ այլն (35): 1936-37թթ. ձերբակալուած բոլոր հայ գրողները մեղադրւում էին «նացիոնալիստ» լինելու մէջ: Ուշագրաւ է, որ նրանց բացարձակ մեծամասնութիւնը Արեւմտեան Հայաստանից էին եւ ցեղասպանութիւնը վերապրած փախստականներ էին կամ Արեւելեան Հայաստանի այն հատուածներից էին, որոնք բոլշեւիկները 1921թ. յանձնեցին Թուրքիային (36):

Ահա այս համապատկերն էր առկայ 1920-53թթ. Խորհրդային Հայաստանում, ինչն իր ծանրակշիռ ազդեցութիւնն էր թողնում ցեղասպանութեան յիշողութեան ընդհանուր վիճակի եւ մասնաւոր դրսեւորումների վրայ:

ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ՅԻՇՈՂՈՒԹԵԱՆ ՀԱՐՑԸ ՍՏԱԼԻՆԵԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆՈՒՄ ԵՒ «ՁՆՀԱԼ»Ի ՏԱՐԻՆԵՐԻՆ

Ինչպէս արդէն նշուեց, Հայաստանում խորհրդային կարգեր հաստատուելուց յետոյ Եղեռնի մասին խօսակցութիւններն աստիճանաբար լռեցին: Հայոց ցեղասպանութեան 20րդ, 30րդ, 40րդ տարելիցները բացարձակապէս լռութեան, մոռացութեան էին մատնուած: Նշանաւոր արձակագիր, հրապարակախօս եւ հասարակական գործիչ Վարդգէս Պետրոսեանի դիպուկ բնորոշմամբ. «Քառասունհինգ տարի, 1920ից մինչեւ 1965 թուականը, ամէն ապրիլի 24ը մենք նոյնիսկ զրկուած էինք… տխրելու իրաւունքից» (37): Խորհրդային իշխանութեան առաջին տասնամեակներին առհասարակ, բուն ազգային ամէն ինչ հետզհետէ մերժելի ու բացասական երանգներ էր ստանում: Սակայն աստիճանաբար յեղափոխական շինարարութեան աղմուկի, ոգեւորութեան ու պաթոսի մթնոլորտում սկսեցին հնչել «մոռացուած» անցեալի ձայները: Ազգային ողբերգութեան պատկերման առաջին փուլը Խորհրդային Հայաստանի գրականութեան մէջ սկսուեց մանկութեան յուշերի գեղարուեստական արտացոլման ճանապարհով. Եղեռնը վերապրած, հայրենիքը կորցրած գրողները՝ Վահան Թոթովենցը, Զապէլ Եսայեանը, Գուրգէն Մահարին, յիշում էին իրենց մանկութիւնը, հայրենի վայրերը՝ առանց բուն եղեռնը յատկապէս պատկերելու ցանկութեան: Մասնագէտների գնահատմամբ 1920-30ական թուականներն ազգային ողբերգութեան եւ պատմութեան գեղարուեստական արտացոլման համար կարելի է համարել յիշողութիւնների փուլ: Սակայն անցեալի անմիջական վերապրումների հենքի վրայ ստեղծուած գրականութիւնը վերջիվերջոյ իր տեղը պէտք է զիջեր այլ մօտեցումների, ինչն էլ դրսեւորուեց մասնաւորապէս Ակսել Բակունցի եւ Եղիշէ Չարենցի մի շարք ստեղծագործութիւններում: Քանի որ բաց եւ ազատ Եղեռնի մասին գրել արդէն հնարաւոր չէր, գտնւում էին այլ լուծումներ: Այսպէս, ասպարէզ էին գալիս հերոսներ, որոնք, ուղղակիօրէն չվերհիշելով ցեղասպանութեան սարսափները, իրենց իսկ գոյութեամբ յիշեցնում էին այդ մասին (38): Եւ կամ հայրենասիրական հզօր ներուժ եւ սերունդներին ուղղուած պատգամ պարունակող գաղափարները շարադրւում էին գաղտնագրերի նման, որոնցից էր 1933թ. ծնուած եւ մինչ օրս կենսունակ Չարենցի – մեզոստիքոսը՝ – «Ո՜վ հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկութիւնը քո հաւաքական ուժի մէջ է», որը չորս տարի անց բացայայտուելուց յետոյ որակուեց որպէս նացիոնալիստական (ազգայնագան-Խմբ.): Աւելորդ չէ նշել, որ յիշատակուած գրողները, ինչպէս նաեւ նրանց բազմաթիւ գործընկերներ, 1937թ. բռնադատուեցին ու գնդակահարուեցին:

Հայրենական մեծ պատերազմը ինչ-ինչ ճեղքուածքներ բացեց այն պատի մէջ, որը ստալինեան ռեժիմը դրել էր ժողովրդի պատմական յիշողութեան առջեւ: Մասնաւորապէս Դերենիկ Դեմիրճեանն եւ Ստեփան Զօրեանը 4-5րդ դարերի իրադարձութիւններին նուիրուած պատմավէպերում անդրադառնում են կորսուած երկրի ու կորսուած պետութեան ճակատագրին, անուղղակիօրէն յիշեցնում, որ հայոց պատմութեան բոլոր էջերն արիւնոտ են (39): 1945թ. կոտորածների մասին պատմող դրուագներով «Պրաւդայում» լոյս է տեսնում Հրաչեայ Քոչարի «Գեներալի Քոյրը» պատմուածքը, իսկ Երեւանում տպագրւում է Եղեռնը պատկերող նոր ժամանակների առաջին եւ ցնցող գրքերից մէկը՝ Գառնիկ Ստեփանեանի «Մղձաւանջային Օրեր»ը:

ԱՊՐԻԼ 24 «ԱԶԴԱԿ» (ՊԷՅՐՈԻԹ), 1945, 25 ԱՊՐԻԼԻ, ԹԻՒ 35/4186

Պատերազմից յետոյ ազգային ողբերգութեան յիշողութիւնը երբեմն կարծես անհետանում էր, բայց առաջին իսկ յարմար պահին կրկին ասպարէզ էր գալիս ամենատարբեր ձեւերով:

Խորհրդային Հայաստանի գեղարուեստական գրականութեան մէջ Մեծ եղեռնի մասին առաջին անգամ ուղղակիօրէն խօսւում է Քրիստափոր Թափալցեանի՝ 1946թ. լոյս տեսած «Պատերազմ» վէպի առաջին հատորում, որի հերոսներից մէկը պատմում է իր «Հայկական ջարդը Համաշխարհային առաջին պատերազմի օրերին» նկարի, այդ ողբերգութիւնը գեղարուեստօրէն պատկերելու անհրաժեշտութեան մասին: 1946թ. սկսուած հայրենադարձութիւնը Հայաստան բերեց Եղեռնից փրկուած մարդկանց, նրանց զաւակների մի մասին ու նրանց յիշողութիւնը: Եւ այն, ինչ չէր կարելի ասել գրաւոր, Եղեռնի հետ առնչութիւն չունեցող բազմաթիւ մարդկանց յայտնի դարձաւ ներգաղթածների ու նրանց ծնողների, ազգականների, բարեկամների ու ծանօթների ճակատագրերի պատմութիւնների միջոցով: 1950 թուականին լոյս է տեսնում Խաչիկ Դաշտենցի «Խոդեդան» վէպը, որտեղ առաջին անգամ ոչ միայն խօսւում էր կորսուած հայրենիքի մասին, այլեւ պատկերւում էին նրա բնակիչների առօրեայ կեանքը եւ այն մեծ ողբերգութիւնը, որ ապրում է գլխաւոր հերոսը՝ կորցնելով հայրենիքն ու իր մերձաւորներին: Բայց նոյն այդ հերոսն իր մէջ ուժ է գտնում եւ կորով՝ նորից սկսելու իր կեանքը Խորհրդային Հայաստանում (40):

1953թ. Ստալինի մահով ԽՍՀՄում սկսւում է «ձնհալի» ժամանակաշրջանը: Աստիճանաբար սկսեցին ժողովրդին վերադարձուել ստալինեան բռնութիւնների զոհ հայ գրողների (Չարենց, Բակունց, Մահարի, Թոթովենց եւ ուրիշներ) ստեղծագործութիւնները, հրատարակուել տասնամեակներ առաջ ազգայնական եւ թշնամի հռչակուած հայ դասական գրողների (Րաֆֆի), նաեւ արեւմտահայ հեղինակների (Դանիէլ Վարուժան, Միսաք Մեծարենց, Սիամանթօ, Յակոբ Պարոնեան, Գրիգոր Զօհրապ) երկերը: Հայ գրողների վերահրատարակութիւններում եւ նոր ստեղծագործութիւններում սկիզբ է դրւում մի նոր թեմայի՝ կորսուած հայրենիքի, նրա տեղահան եղած ու, մասամբ, միա՛յն փրկուած ժողովրդի կեանքի ու ճակատագրի, կորուսեալ հայրենիքի նկատմամբ սիրոյ, կորստի, նուիրումի, Ակսել Բակունցի խօսքերով ասած՝ «վերադարձի ու վերջին յոյսի» գրականութեան: Խորհրդային հայ գրականութեան մէջ սկսւում է մի «հարուստ ու փառահեղ» տասնամեակ, որն էլ փաստօրէն ձեւաւորում է 1960ականների ազգային գիտակցութիւնը եւ նախապատրաստում 1965 թուականի Ապրիլի 24ի նշումը (41):

1956թ. Մոսկուայում ընթացող հայ արուեստի եւ գրականութեան տասնօրեակի շրջանակներում բացւում է հայ նկարչութեան ցուցահանդէս, որտեղ, ի թիւս այլ եւ այլ գործերի, ցուցադրւում է երիտասարդ գեղանկարիչ Սարգիս Մուրադեանի «Վերջին Գիշերը, Կոմիտաս: 1915» մեծադիր իւղաներկ կտաւը՝ այդ կերպ պատմելով հայ ժողովրդի ապրած անպատմելի ողբերգութեան մասին (42): Կարելի է ասել, որ 1956թ.ից է Հայաստանում առանձնակի ուշադրութիւն եւ վերաբերմունք արթնանում Կոմիտասի կեանքի ու գործի հանդէպ:

Լոյս է տեսնում Լիւսի Թարգիւլի «Կոմիտաս» վէպը, տպագրւում է «Կոմիտասը ժամանակակիցների յուշերում» գիրքը, դասագրքերում տպագրւում է Գեղամ Սարեանի «Դէպի կառափնարան» բալլադը՝ գրուած 1943թ. եւ նուիրուած Կոմիտասի յիշատակին: Սակայն Կոմիտասի կերպարը՝ իբրեւ հայ ժողովրդի առաւել հաւաքական կերպար ու նկարագիր, ստեղծւում է Պարոյր Սեւակի գրչի ուժով. 1959թ. լոյս է տեսնում նրա «Անլռելի Զանգակատուն» պօէմը, որը հայ ժողովրդի վերջին հարիւրամեակի բանաստեղծական պատմութիւնն է՝ հիւսուած Կոմիտասի անձի ու գործի, կեանքի ու ճակատագրի ողբերգական հենքի վրայ: Գիրքն ունեցաւ հսկայական յաջողութիւն. պօէմն ասմունքում էին ամէն տեղ եւ ամէնուր՝ դպրոցներում, դահլիճներում եւ համերգասրահներում, հանդիսաւոր պետական արարողութիւնների ժամանակ եւ ընտանեկան հաւաքոյթներում: Նոր ժամանակներում ոչ մի գիրք, ոչ մի ստեղծագործութիւն Հայոց ցեղասպանութեան յիշողութեան արթնացման գործում այն նշանակութիւնը չի ունեցել, որչափ «Անլռելի Զանգակատունը»: 1955ից ի վեր գրական ասպարէզում առաւել իշխող է դառնում գրական նոր սերնդի բանաստեղծների շունչը: Դրանց թւում էին Յովհաննէս Շիրազը, Գէորգ Էմինը, Սիլվա Կապուտիկեանը, Հրաչեայ Յովհաննիսեանը, Համօ Սահեանը, Վահագն Դաւթեանը, Պարոյր Սեւակը եւ ուրիշներ, որոնց ստեղծագործութիւնները զգալի չափով ուղղուած էին հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրի եւ ազգային նկարագրի պատկերմանը, նրա պատմութեան ամենաողբերգական շրջադարձերից մէկի իմաստաւորմանը, ժողովրդի ազգային գիտակցութեան ձեւաւորմանն ու դրսեւորման ձեւերին (43):

Գրականութեան կողքին հայ ազգային գիտակցութեան ձեւաւորման գործում «ձնհալի» տարիներին վիթխարի դեր են խաղացել հայկական թատրոնը՝ իր փառահեղ վարպետներով ու մեծապէս ազգային խաղացանկով, հայկական երաժշտութիւնը եւ ճարտարապետութիւնը, հայ մարզիկները: Այսինքն՝ ներքաղաքական իրավիճակի փոփոխութեան, նաեւ գրականութեան ու արուեստի շնորհիւ Հայոց ցեղասպանութեան թեմայի շուրջ տեղ գտած որոշակի ազատախոհութեան հետեւանքով էր թերեւս, որ 1965թ. Ապրիլին՝ ցեղասպանութեան 50ամեակը նշելու ժամանակ, Երեւանում տեղի ունեցան զանգուածային ելոյթներ, որոնք այդ ժամանակների Խոր-հրդային Միութիւնում բաւականին անսովոր երեւոյթ էին: Այդ ելոյթները, ինչպէս եւ դրանց նախորդող ու յաջորդող՝ գրականութեան ու արուեստի մէջ ցեղասպանութեան թեմայի նկատմամբ հետաքրքրութեան կտրուկ աճը վկայում են, որ ցեղասպանութեան յիշողութիւնը, չնայած այն լռութեան մատնելու պաշտօնական քաղաքականութեանը, շարունակում էր ապրել մարդկանց հոգիներում եւ գիտակցութեան մէջ: Սակայն այդ յիշողութեան մէջ հայերը բացառապէս ներկայացւում էին որպէս անմեղ զոհ, որը կորցրել է իր պատմական հայրենիքի մեծ մասը եւ կարիք է զգում կարեկցանքի: Չնայած գրողների հայեացքը դուրս էր գալիս մանկական յուշերի, եղեռնի եւ զինուած պայքարի առանձին դրուագների նկարագրութեան սահմաններից՝ ընդգրկելով քաղաքական աւելի լայն համապատկեր, պատճառների ու հետեւանքների աւելի մեծ շղթայակցութիւն, այնուամենայնիւ ազգային-ազատագրական պայքարի, ֆիդայական կռիւների հերոսների, ինչպէս նաեւ անկախ պետականութեան թեմայի՝ առանց կապանքների, ազատ արծարծումը գաղափարախօսական առումով շարունակում էր մնալ չյայտարարուած արգելանք (44):

Այդ ժամանակաշրջանի Եղեռնի թեման շօշափող գործերի հիմնական բովանդակութիւնը կարելի է ձեւակերպել Սիլվա Կապուտիկեանի «Մտորումներ Ճանապարհի Կէսին» պօէմի «խաղաղ վրէժ»ի պատգամով՝ «Դու պիտի վրէժ առնես ապրելով» կոչով, որը փաստօրէն նաեւ ցեղասպանութեան յիշողութեան բնագաւառում տարուող պետական գաղափարախօսութեան քաղաքականութեան գեղարուեստական ձեւակերպումն էր (45):

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ԶՈՀԵՐԻ ՅԻՇԱՏԱԿԸ ՆՇԵԼՈՒ ԽՆԴԻՐԸ 1920-60ԱԿԱՆ ԹՈՒԱԿԱՆՆԵՐԻՆ

Հայաստանում իր հաստատման առաջին իսկ շաբաթներից սկսած՝ խորհրդային իշխանութիւնն անհաշտ պայքար էր մղում եկեղեցու դէմ. Բռնագրաւուեցին եկեղեցապատկան հողերը, պետականացուեցին եկեղեցուն պատկանող դպրոցները, թանգարանները, գրադարանները, տպարանները, ընդունուեց հրամանագիր (դեկրետ) Էջմիածնի վանքի արժէքներն առգրաւելու մասին եւ այլն: Նման քաղաքականութեան նպատակը եկեղեցու քայքայումն էր, այնպիսի վիճակի մէջ դնելը, որ չկարողանայ ազդեցութիւն ունենալ հայ բնակչութեան վրայ ինչպէս երկրում, այնպէս էլ, որքան հնարաւոր է, Սփիւռքում (46): Հայաստանում խորհրդային կարգեր հաստատուելուց յետոյ իշխանութիւններն առհասարակ չէին անդրադառնում Մեծ եղեռնի թեմային եւ դրա յիշատակմանը: Եղեռնի զոհերի յիշատակին Էջմիածնի զանգերը վերջին անգամ ղօղանջեցին 1926թ. Ապրիլի 24ին. ՀԿ(բ)Կ ԿԸ Կի 1926թ. Օգոստոսի 31ի որոշմամբ եկեղեցու հետ յարաբերութիւններում իր ներկայացուցիչ Արամայիս Երզնկեանին յանձնարարուեց «բանակցութիւններ վարել կաթողիկոսութեան հետ համաշխարհային պատերազմի (24 Ապրիլի) զոհերի յիշատակի օրը նշելը վերացնելու անհրաժեշտութեան մասին» (47): Էջմիածնի հրատարակած օրացոյցներում Ապրիլի 24ի մասին յիշատակումը 1926թ. յետոյ բացակայում էր, ընդհուպ 1964թ.:

ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ԶՈՀԵՐԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻ ՕՐՈՒԱՅ ՆՇՈՒՄԸ ՍՓԻՒՌՔԻ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐՈՒՄ 1920-60ԱԿԱՆ ԹՈՒԱԿԱՆՆԵՐԻՆ

1920-50ական թթ. Կ.Պոլսոյ եւ նոր ձեւաւորուած Սփիւռքի գաղթօջախներում Ապրիլի 24ի յիշատակումը (48) հիմնականում սգահանդէսների տեսք ունէր: Սակայն ժամանակի ընթացքում փոխւում է դրանց բովանդակութիւնը, փոխւում են դրանց ընթացքում հնչող ելոյթների շեշտադրումները: Այսպէս՝ 1921թ. Կ.Պոլսում կայացած սգահանդէսի կազմակերպիչները հայ քաղաքական կուսակցութիւններն էին, զանազան միութիւններ, ներկայ էին հայ-կաթողիկէ եւ հայ-բողոքական եկեղեցու, նաեւ Յունաց պատրիարքարանի ներկայացուցիչներ, օտար սպաներ, մեծաքանակ ժողովուրդ: Սգահանդէսը բացւում է Շոպենի մահերգով, որին անմիջապէս յաջորդում են քաղաքական ելոյթները: ՀՅԴ ներկայացուցիչն (Արսէն Միքայէլեան) իր խօսքում հայերի զանգուածային ջարդերի պատճառների վերլուծութիւնից յետոյ նշում է. «…մեր մեծ վրէժը պիտի ըլլայ ազատ ու անկախ Հայաստանի ստեղծումը, որ պիտի ըլլայ նաեւ ամենամեծ յարգանքը՝ մեր նահատակներու յիշատակին»: Յաջորդ ելոյթում խօսելով վշտի եւ սգի մասին, բայց եւ նկատելով, որ «մեր սուգը մեր զրահն է»՝ բանախօսը (Հրաչ Երուանդ) միեւնոյն ժամանակ շեշտում է հայերի կենսունակութիւնը, ապրելու եւ ստեղծագործելու ուժն ու կորովը, որը նաեւ զոհերի պատգամն է վերապրողներին (49): Նա մասնաւորապէս նկատում է. «…մենք հոս չենք եկած մեռնողները սգալու, այդ անմահները վերյիշելու: Անոնք մեզի սորուեցուցին, թէ ինչպէ՛ս պէտք է ապրիլ։ Այս ազգը չմեռնիր, որովհետեւ այդ արեան ճամբէն նոր մկրտուած դուրս եկան Ուրֆան, Հաճընը եւ Այնթապը: Անոնք ցոյց տուին թէ պատրաստ են իրենց գոյութեան պայքարը մղելու» (50): Սգահանդէսն ուղեկցւում էր նահատակուած գրողների ստեղծագործութիւնների արտասանութիւններով ու երգասացութեամբ, որոնք մեծ յուզմունք էին պատճառում ներկաներին: Նոյն կառուցուածքն ունեցող սգահանդէս է կայանում քաղաքի մէկ այլ թաղամասում եւս (51):

1922թ. յիշատակի օրը Կ.Պոլսում նշւում է քաղաքի Շիշլի թաղամասի ազգային գերեզմանատանը՝ ծաղկազարդ մի դամբարանի մօտ, որը խորհրդանշում էր գերեզման չունեցող նահատակներին: Դամբարանի շուրջ բոլորը կանգնած էին որբեր ու որբուհիներ, շատերը լաց էին լինում: Հոգեհանգստի արարողութեանը յաջորդում են բանախօսութիւններ: Վահան Թոթովենցն իր խօսքում նշում է, որ «…այսօր եկած ենք խոնարհելու «մեր մեծ մեռելներու յիշատակին առջեւ. մենք կ՛ոգեկոչենք զանոնք իրենցմով ներշնչուելու համար: Թշնամին կը կարծէր գլխատել հայ ժողովուրդը, մեռցնելու համար անոր ընդունակութիւնները: Բայց ազգերը իրենք ալ հիդրաներ են եւ կտրուած գլուխներուն տեղ նորերը կը ծնին»: ՀՅԴ ներկայացուցիչը (Յակոբ Ամատունի) նշելով, որ հայ ժողովուրդը «տուաւ անհամար զոհեր», միեւնոյն ժամանակ նկատում է, որ «պայքարը դեռ կը շարունակուի եւ հայ ժողովուրդը կը հաւատայ միշտ, թէ յաղթանակը իրը պիտի ըլլայ»: Գերեզմանատանը կատարւում է հանգանակութիւն տեղում կառուցուելիք «վերջին քառորդ դարու ընթացքին նահատակուած բոլոր հայերու յիշատակին ի յարգանս գեղարուեստական յուշարձան մը կանգնելու համար», որը կոչուելու էր «Հայ անծանօթ նահատակին»: Այդ օրը քաղաքի բոլոր եկեղեցիներում կատարւում են հանդիսաւոր պատարագ եւ հոգեհանգիստ, փակ էին բոլոր դպրոցները եւ ազգային հաստատութիւնները (52):

1923թ. շատ փոքր հաղորդագրութիւն կայ միայն Ապրիլի 24ի «տօնի առթիւ». նշւում է, որ փակ էին ազգային հաստատութիւնները եւ վարժարանները, եւ որ թաղային եկեղեցիներում պատարագ եւ հոգեհանգիստ տեղի ունեցան ժողովրդի ու դպրոցականների ներկայութեամբ (53): 1924թ. Ապրիլի 24ի տօնի (մեռելոցի) առթիւ Կ. Պոլիսի եկեղեցիներում կատարւում են արարողութիւններ, սակայն պակաս հանդիսաւորութեամբ (54): Մինչդեռ «Ճակատամարտ»ի առաջնորդողն աչքի է ընկնում իւրայատուկ կառուցողականութեամբ, համապատասխան երկրի փոփոխուած քաղաքական իրավիճակին եւ գաղութի/համայնքի շահերի պաշտպանութեան անհրաժեշտութեան գիտակցումով: Նշւում է, որ «Տարեդարձերը թուականներ են, պահ մը կանգ առնելու, անցեալը վերլուծելու եւ վաղուան համար մտածելու»: Փաստօրէն իրավիճակին համակերպուելու կոչ էր պարունակում առաջնորդողը. «Մեզի համար ուրիշ ելք չկայ այսօր, եթէ ոչ ինքնամփոփում եւ աշխատանք: Մեր ձեռքն է բարելաւել կամ աւելի մթագնել մեր ճակատագիրը: …Մեռելներու յիշատակը յարգելու համար, անօգուտ է թուլնալ հառաչանքներով, կամ ջղագրգռուիլ մեղադրանքներով: Աշխատինք փրկել անոնց թողած աւանդները: Որբերու եւ այրիներու բազմութիւն մը ունինք, եւ հազարեակներ՝ անճար մնացորդներու: Մեր ճիտին պարտքն է խորհիլ, տքնիլ, որպէսզի անոնք չստիպուին անիծել իրենց օրերը: …Ինչու՞, սուգի այս թուականը առիթ մը չըլլայ որ ուխտենք, օրինակ, ամէն տարի տասը դպրոց կամ արհեստանոց բանալ, Հայաստանի կամ գաղութներուն մէջ, իբրեւ սրբազան հաղորդութիւն մը մեռելներուն եւ ողջերուն միջեւ: Մեր պատմութեան ամէնէն մեծ մեռելոցը՝ պէտք է ըլլայ ոչ թէ լացի, այլ ստեղծագործ աշխատանքի խորհրդանշանը» (55):

1925թ. Ապրիլի 24ը որպէս սգահանդէս նշւում է նաեւ Փարիզում. Անուանի հայ մտաւորականների (Լեւոն Բաշալեան, Արշակ Չոպանեան) ելոյթներին յաջորդում են երգերի ու երաժշտութեան կատարումներ, արտասանութիւն (56): Տասը տարի անց կատարուած սգահանդէսում բանախօսում են ճանաչուած մտաւորականներ Հրաչ Երուանդը եւ Շահան Նաթալին (57): Նոյն օրը սգատօնով նշւում է մէկ այլ ֆրանսիական քաղաքում՝ Լիոնում: Սրա մասին ծանուցող յօդուածագիրը ցաւով նշում է, որ «կուսակցական կրքերն ու սնամէջ վէճերը» մուտք են գործում նաեւ ապրիլեան սգատօնի նշման մէջ (58): Նման խնդիրներ է մատնացոյց անում նաեւ Եգիպտոսում լոյս տեսնող «Արաքս» օրաթերթը 1952-1955թթ. «Մահուան արհաւիրքները միատեղ ճանչցած եղբայրներ այսօր անհաշտ թշնամիներ են դարձեր կուսակցական սին հաշիւներու պատճառաւ, ու մեր անմահներու յիշատակին ոգեկոչումն անգամ չեն զիջանիր միասնաբար կատարել…» (59):

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի աւարտին լիբանանեան Սփիւռքի հայկական կուսակցութիւնների մամուլը, անդրադառնալով Ապրիլի 24ի խորհրդին, յիշում է զոհերին, գրում Եղեռնի դրուագների մասին, բայց եւ յոյս է յայտնում արդարութեան յաղթանակի մասին, նշում է հայ ժողովրդի վերապրելու կամքը, նաեւ Հայ դատի՝ արեւմտահայկական հողերի ազատագրման հարցը: Այսինքն, սգալն ուղեկցւում է պայքարի կոչով (60): Այսպէս, 1947թ. Բէյրութում անցկացուած սգահանդէսին, որին ներկայ էին Անթիլիասի կաթողիկոսութեան Վեհափառը, պետական այրեր, նաեւ խորհրդային դեսպանութեան աշխատակիցներ, ելոյթ է ունենում գրող Վահէ Վահեանը: Իր խօսքում, կարեւորելով Ապրիլի 24ի տօնելը իբրեւ կորստեան օր, բանախօսը նաեւ շեշտում է. «Պիտի տօնենք Ապրիլ 24ը նաեւ մեր ապագայ սերունդներուն համար, որոնք պիտի ներշնչուին նահատակներու յիշատակով, բարձր գիտակցութեամբ աշխատելու եւ հայրենիք կերտելու համար: Մինչեւ երէկ անմխիթարելի վիշտի տօն մըն էր այս: Այսուհետեւ անոր կը միացնենք յաղթանակի զգացումը: Վաղը, մեր յաջորդները զայն պիտի վերածեն լրիւ յաղթանակի տօնին: Որովհետեւ ծրագրուած էր մեր արմատական բնաջնջումը… բայց մենք յաջողեցանք վերապրիլ»: Գրողը նշում է հայոց փրկութեան գործում Խորհրդային Ռուսաստանի դերը հետեւեալ ձեւակերպումներով. «1920ին, սակայն ոճիրը հասած էր ամբողջական գործադրութեան կէտին: Այդ պահուն հասաւ ահա հիւսիսէն՝ ազատարար ձեռքը: Շնորհիւ այդ ձեռքին եւ մանաւանդ շնորհիւ մեր ներքին հանճարին, հաւատքին, կերտող ու ստեղծագործող եռանդին, ձախողեցան ջարդարարները, եւ մենք այսօր ունինք հայրենիք ու ստեղծագործող կեանք: Աւերակներու տեղ կերտած ենք պալատներ: Երէկի որբերը դարձած են ազատ հայրենիքի ազատ ժողովուրդ: Այնքան ուժեղ եղաւ մեր վերականգնումը, որ կրցանք քառորդ միլիոն մարտիկներ (61) ղրկել մեծ պայքարին՝ ընդդէմ քաղաքակրթութեան թշնամիներուն»: Գրողը խօսքն աւարտում է ցանկութեամբ. «արդարութեան եւ խաղաղութեան ճամբով հատուցուին մեր իրաւունքները։ …Ուխտենք միլիոնաւոր նահատակներու յիշատակին առջեւ՝ միակամօրէն հետապնդել մեր դատը» (62):

ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ԶՈՀԵՐԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻ ՕՐՈՒԱՅ ՍԳԱՀԱՆԴԷՍՆԵՐ/ՍԳԱՏՕՆԵՐ. ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ԵՒ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆՆԵՐ

Այսպիսով, սգահանդէսները կամ սգատօները Մեծ եղեռնի զոհերի յիշատակի իրականացման առաջին ձեւերն էին եւ Առաջին համաշխարհային պատերազմի աւարտից ի վեր տեղ էին գտնում ինչպէս դարեր շարունակ գոյութիւն ունեցող համայնքներում, այնպէս էլ հայկական Սփիւռքի նոր ձեւաւորուող գաղթօջախներում: Դրանց նպատակն էր նախ եւ առաջ Եղեռնի զոհերի յիշատակը յարգելը սգի ձեւով. մարդիկ պարզապէս լաց էին լինում. «…իւրաքանչիւր վերապրող ունէր մէկէ շատ աւելի կորսուածներ ու չէր կրնար աչքերէն հեղեղի պէս հոսող արցունքներուն կաթիլները դադրեցնել զովանալու համար վայրկեան մը գէթ» (63): Սակայն սգահանդէսներում մարդիկ ոչ միայն անհատապէս, այլեւ կոլեկտիւ (խմբային-Խմբ.) էին սգում իրենց հարազատների ու բարեկամների, հարիւր հազարաւոր անծանօթ զոհերի կորուստը. կոլեկտիւ, համատեղ սուգը հոգեբանօրէն թերեւս որոշ չափով թեթեւացնում էր կորստի ծանրութիւնը: Սրան զուգահեռ շեշտւում էր ոչ թէ լացի, այլ ստեղծագործ աշխատանքի եւ այդ կերպ Եղեռնի ուղղակի հետեւանք որբերի, այրի կանանց, ընդհանրապէս կարօտեալներին զօրաւիգ կանգնելու անհրաժեշտութիւնը: Այդպիսով, սգահանդէսները նաեւ իւրայատուկ էթնոմիաւորիչ գործօնի դեր էին կատարում եւ օտարներին էլ ցուցում էին հայոց միասնականութիւնը՝ թէկուզ եւ համատեղ սգալու ձեւով արտայայտուած (64): Միասնականութեան ցուցադրմանն էին ուղղուած նաեւ յիշատակի օրը հայկական դպրոցների, ազգային հաստատութիւնների աշխատանքների դադարեցումը, վաճառատների փակումը:

Սգահանդէսների կառուցուածքն աչքի էր ընկնում որոշակի ընդհանրութիւններով. գլխաւոր դերակատարութիւնը պատկանում էր հոգեւոր հայրերին (հոգեհանգստի կարգ եկեղեցում, երբեմն՝ այցելութիւն գերեզմանատուն, հոգեւոր բնոյթի դասական եւ հայկական երաժշտութիւն, հոգեւոր երգեր): Որպէս կանոն, դրանց հրաւիրուած էին լինում այլ քրիստոնէական եկեղեցիների ներկայացուցիչներ նոյնպէս. այս կերպ (նաեւ այլ ձեւերով) շեշտւում էր զոհերի քրիստոնեայ լինելու հանգամանքը՝ որպէս զանգուածային ջարդերի պատճառներից մէկը:

Սգահանդէսների միւս մասը ելոյթներն էին՝ նահատակ գրողների ստեղծագործութիւնների արտասանութիւն, կազմակերպութիւնների եւ քաղաքական կուսակցութիւնների անունից հնչող խօսք: Մտաւորականների, համայնքային եւ քաղաքական կուսակցութիւնների գործիչների ելոյթնե՛րն էին, որ վստահութիւն ու հաւատ էին ներշնչում սգահանդէսների մասնակիցներին հայոց ապագայի հանդէպ: Բոլոր բանախօսները, որպէս կանոն, նախ բացատրում էին, թէ ինչու է անհրաժեշտ յիշել եւ մասնաւորապէս համատեղ յիշել նահատակներին: Ունկնդիրներին մատուցւում էր այն գաղափարախօսութիւնը, թէ առկայ է կապ զոհերի եւ նրանց կեանքի գնով ստեղծուած Հայաստանի նորաստեղծ Հանրապետութեան գոյութեան փաստի միջեւ: Եղեռն իրականացնողներին պախարակելուց զատ նշւում էր, որ վրէժը պէտք է լինի Հայաստանի հզօրացումը, իսկ հայերի յաղթանակի դրսեւորումներից՝ ժողովրդի վերապրելու կամքը, ինքնին վերապրելու փաստը: Անկախ ելոյթ ունեցողների կուսակցական պատկանելութիւնից՝ նպատակ էր հռչակւում նաեւ շարունակել Հայ դատի հետապնդումը, այն է՝ Արեւմտեան Հայաստանի հողերի վերադարձը հայ ժողովրդին: Հայերի՝ պայքարող լինելու հանգամանքը երբեմն դրսեւորւում էր նաեւ սգոյ երթերում հայ զինուորականների, ինքնապաշտպանական մարտերի հերոսների շեշտուած մասնակցութեամբ: Սգահանդէսներին, որպէս կանոն, հրաւիրուած էին լինում օտարազգի հիւրեր՝ եկեղեցական գործիչներ, բարձրաստիճան զինուորականներ, դիւանագիտական կորպուսի (խումբի-Խմբ.) ներկայացուցիչներ: Այս կերպ համեստ փորձ էր արւում դուրս գալու Եղեռնի զոհերի յիշատակի սգահանդէսներին բնութագրական նեղ, լոկ ներհամայնքային միջոցառում լինելու կերպարից, բարձրաստիճան զինուորականներ, դիւանագիտական կորպուսի ներկայացուցիչներ: Այս կերպ համեստ փորձ էր արւում դուրս գալու Եղեռնի զոհերի յիշատակի սգահանդէսներին բնութագրական նեղ, լոկ ներհամայնքային միջոցառում լինելու կերպարից, հանրայնացնելու այն եւ մատուցելու այդ իրողութիւնը քո բնակութեան երկրի քաղաքացիական հասարակութեանը: Ժամանակ անց՝ 1965թ.ից յետոյ, երբ Մեծ եղեռնի միջազգային ճանաչման ու դատապարտման հարցը դարձաւ քաղաքական գործօն, նման մասնակցութիւններին արդէն տրւում էր աւելի մեծ նշանակութիւն:

Յարութիւն Մարութեան, պ.գ.դ., ՀՑԹԻ հիմնադրամի տնօրէն

Ցեղասպանագիտական հանդէս 6 (1), 2018

1. Տե՛ս Չիլինկիրեան Եղիշէ եպս., Յուշեր եւ նօթեր Ս. Երուսաղէմէն, Պոլսէն եւ Դամասկոսէն (1916-1920), Աղեքսանդրիա, 1923, էջ 48-49:
2. «Հայ Ձայն». ազգային, քաղաքական, գրական օրաթերթ (Հալէպ), 1919, 13 Յունուար:
3. Նրա մասին մանրամասն տե՛ս Կոստանդեան Է. ԱՅ., «Հայ հոգեւորականութեան դիրքորոշումը Զէյթունի 1895թ. ապստամբութեան նկատմամբ», ԼՀԳ, 1997, թիւ 1, էջ 68-70:
4. Մանրամասն տե՛ս Հայ կեանք. Համազգային սգահանդէս, «Տարագիր», օրաթերթ քաղաքական, գրական ընկերային (Հալէպ), 1919, 22 Յունուար, թիւ 24: Դիտող, Համազգային սգահանդէսը. 1919 իւնվար 20, «Հայ Ձայն», ազգային, քաղաքական, գրական օրաթերթ, 1919, 22 Յունուար, թիւ 62: Նաճարեան Միհրան, Յուշագիրք 1918-1948. երեսնամեայ ազգային իրադարձութիւններ Սուրիոյ եւ Լիբանանի հայ կեանքէն առնուած, Պէյրութ, 1949, էջ 16-19: Այլ յուշագրութեան համաձայն՝ շարադրուած նկարագրուող իրադարձութիւններից տասնամեակներ անց սգատօնը Հալէպում կայացել է 1918թ. Դեկտեմբերի 11ին: Տե՛ս Ճեպէճեան Ռոպերթ, Ինքնակենսագրութիւն, յուշեր եւ գործունէութիւններ, Հալէպ, 1999, էջ 86-87:
5. Մանրամասն տե՛ս Արամեան Հայկազուն, Սգահանդէսին պատմական օրը, «Հայ Ձայն», 1919, 25 Յունուար, թիւ 63:
6. Մանրամասն տե՛ս Ֆարշեան Սարգիս, Նամակ Պաղտատէն. Սգահանդէս ի յիշատակ ընդհանուր հայ տարագրեալ նահատակներուն եւ յարգանքի ծանօթ կռիւներու ճակատը ինկող քաջարի մարտիկներուն, «Երիտասարդ Հայաստան. Կիսաշաբաթաթերթ Սոցիալ Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցութեան» (Շիքակօ), 1919, 30 Յուլիսի, թիւ 24: Վերոնշեալ հրապարակումները մեզ տրամադրելու համար յայտնում եմ իմ շնորհակալութիւնը Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան- ինստիտուտի աշխատակիցներ, խնդրոյ առարկայ ժամանակաշրջանի բազմահմուտ գիտակներ Միհրան Մինասեանին եւ Նարինէ Մարգարեանին:
7. Երուանդ Օտեան մեր մէջ, «Ժողովուրդ», քաղաքական եւ հասարակական օրաթերթ, 1918, 8/21 Նոյեմբերի, թիւ 19:
8. «Ժամանակ»ի «սիւնակներուն մէջ կը տողանցէին այն բոլոր հսկաները, որոնք կը կերտէին հայ ժողովուրդի հաւաքական միտքը եւ կ՛իրականացնէին անոր լուսաւորութիւնը: …1915ին նահատակուած, տարագրուած մտաւորականներուն պատկառելի տոկոսը կ՛աշխատակցէր «Ժամանակ»ին»: Մանրամասն տե՛ս http://www.jamanak.com/մեր-մասին:
9. Յուշագրութիւնը յետագայում լոյս է տեսել առանձին գրքով: Տե՛ս Օտեան Երուանդ, «Անիծեալ Տարիներ», 1914-1919 (անձնական յիշատակներ), աշխատասիրութեամբ Գրիգոր Յակոբեանի, խմբ.՝ Գուրգէն Գասպարեան, Երեւան, 2004:
10. «Ժողովուրդ» (Կ.Պոլիս), 1918, 23 Նոյեմբերի/6 Դեկտեմբերի, թիւ 34: Յօդուածը հայաստանեան լայն հանրութեանը ներկայացուեց շնորհիւ Հայաստանի ազգային գրադարանի մատենագէտ Սուսաննա Գալստեանի հրապարակման: Տե՛ս Գալստեան Սուսաննա, «Երուանդ Օտեանը Եւ Ազգային Տօնը», «Ազգ Օրաթերթ-Մշակոյթ», 2010, 24 Ապրիլի, թիւ 5: Օտեանի յօդուածը, Ս. Գալստեանի գնահատմամբ, «Դարձաւ 1915թ. Ապրիլի 24ը Ազդարարող Օր»:
11. Մանրամասն տե՛ս Մտաւորականներու յիշատակին, «Ճակատամարտ» օրաթերթ (Կ.Պոլիս), 1919, 9 Մարտի, նոր շրջան, թիւ 101/1922: Հայկական կեանք «Սգահանդէս Մեր Նահատակուած Մտաւորականներու Յիշատակին», «Ճակատամարտ», 1919, 11 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 127/1948: Հարցի հանգամանալի քննարկումը տե՛ս նաեւ Մատթէոսեան Վարդան, «Պոլսոյ Մեծ Եղեռնի Յուշարձանը. Առասպե՞լ Թէ՞ Իրականութիւն» – https:// hairenikweekly.com/2017/05/17/32036, 17 Մայիսի 2017թ. (դիտուել է՝ 23.12.2018): Հրաւիրուածների մէջ էր նաեւ Երուանդ Օտեանը, սակայն նա յանձնախմբի անդամ չի դառնում:
12. Յանձնախմբի անդամներն էին. «Եւփիմէ Աւետիսեան, Զարուհի Գալէմքէրեան, Պերճուհի Պարսամեան, Մարի Սթամպուլեան եւ Օր. Արփիար: Պարոններ. Տիգրան Զաւէն, Մերուժան Պարսամեան, Յ. Ճ. Սիրունի, Գէորգ Մեսրոպ, Շահան Պէրպէրեան, Յովհ. Պօղոսեան, Թագւոր Սուքիասեան եւ Տօքթ. Բարսեղ Տինանեան»: Տե՛ս Թէոդիկ, Յուշարձան Ապրիլ 11ի (խմբ.՝ Դորա Սաքայեան), Belge International Publishing, 2010, էջ 255:
13. Տե՛ս Թէոդիկ, նշվ. աշխ., էջ 255:
14. Տե՛ս Վաղուան սուգի օրը, «Ճակատամարտ», 1919, 24 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 137/ 1958: Սգահանդէսի նկարագրութիւնը տե՛ս Շանթարգել (Մերուժան Պարսամեան), Ապրիլ տասնըմէկի սգահանդէսը, «Շանթ. պատկերազարդ շաբաթաթերթ ազգային գրական-գեղարուեստական գիտական» (Կ.Պոլիս), 1919, 3 Մայիսի, նոր շրջան, թիւ 27, էջ 316:
15. Այսինքն, Կոմիտասի կողմից դաշնամուրային կատարման համար մշակուած: Բանն այն է, որ Կոմիտասը 1919թ. Մարտի 27ին արդէն մեկնել էր Մարսէյ՝ այնտեղից բուժման նպատակով Փարիզ ուղեւորուելու համար: Տե՛ս Խոսրովեան Գարեգին, «Յուզիչ Ողջերթ Մը. Կոմիտաս Վարդապետ Եւրոպա Գնաց», «Ճակատամարտ», 1919, 28 Մարտի, նոր շրջան, թիւ 115/1936:
16. Հնչակեան կուսակցութեան կողմից ելոյթ էր ունեցել Վահան Զէյթունցեանը, ռամկավարների անունից՝ Յովհաննէս Յակոբեանը: Տե՛ս «Երէկուան Սգահանդէսը», «Ճակատամարտ», 1919, 26 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 139/1960: Յղւում է ըստ Մատթէոսեան Վարդան, նշվ. աշխ.: «Ճակատամարտ» օրաթերթի Ապրիլի 29ի համարում նշւում է, որ «Զոհուած Հայ Մտաւորականներու Յիշատակին» կազմակերպուած սգահանդէսին Հ.Յ. Դաշնակցութիւն կուսակցութիւնը չէր մասնակցել «անոր համար որ պաշտօնական ազգային վերին մարմինները անիմաստ մտավախութիւնով մը պատճառ եղած են հանդէսին ճղճիմ եւ սահմանափակ երեւոյթ մը առնելուն»: Տե՛ս Ապրիլ 11ի սգահանդէսը եւ Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը, «Ճակատամարտ», 1919, 29 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 141/ 1962:
17. Ելոյթ ունեցողներն էին համապատասխանաբար դոկտոր Խանճեանը եւ Գէորգ Մեսրոպը: Տե՛ս Երէկուան սգահանդէսը, «Ճակատամարտ», 1919, 26 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 139/ 1960: Յղւում է ըստ Մատթէոսեան Վարդան, նշվ. աշխ.:
18. Այն համապատասխանում է Բեթհովենի երրորդ սիմֆոնիայի երկրորդ մասին:
19. Տե՛ս Թէոդիկ, նշվ. աշխ., էջ 255:
20. Գրքին նուիրուած իր հրապարակումը «Ապրիլ 11» յանձնախմբի անդամ Մերուժան Պարսամեանը վերնագրել է «Գիրք Մը, Որ Գերեզմանատունի Կը Նմանի»: Տե՛ս «Շանթ», 1919, 26 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 25-26, էջ 304:
21. Մատթէոսեան Վարդան, նշվ. աշխ.:
22. Տե՛ս Թէոդիկ, նշվ. աշխ., էջ 255:
23. «Ճակատամարտ» օրաթերթի Ապրիլի 25ի համարի հիմնական կարգախօսն էր. «1915 Ապրիլ 11/24 – Սուգի Օրը Անոնց Որ Գացին Ու Չեկան»: Տե՛ս «Ճակատամարտ», 1919, 25 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 138/1959:
24. Տե՛ս «Ճակատամարտ», 1919, 24 Ապրիլի: Վարդան Մատթէոսեանի համոզմամբ պատճառներից մէկը թերեւս այն էր, որ քաղաքում, «Հակառակ Դաշնակից Զօրքերու Ներկայութեան, Քաղաքական Մթնոլորտը Նպաստաւոր Չէր»: Մատթէոսեան Վարդան, նշվ. աշխ.:
25. Տե՛ս Անցեալ Ուրբաթի սգահանդէսը. Հիմա՞կ ալ խտրականութիւն, «Առաւօտ. լրագիր ազգային եւ քաղաքական» (Կ.Պոլիս), 1919, 28 Ապրիլի, Բ տարի, թիւ 1: Մատթէոսեան Վարդան, նշվ. աշխ.:
26. «Այս գիշեր կը լրանայ չորրորդ տարին այն չարաշուք օրուան‘ ուր անւերադարձ տարուեցան Հայ կեանքի մեծագոյն դէմքերը, – գործիչ ու մտաւորական, բժիշկ թէ ուսուցիչ, բանաստեղծ կամ հրապարակագիր, բոլորը՝ ինչ որ ունէր Պոլիսը՝ մեծ ու շքեղ»: Հայկական կեանք. Վաղուան սուգի օրը, «Ճակատամարտ», 1919, 24 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 137/ 1958:
27. Վրթ. Փափազեանի գրութիւններն ի մի են բերուած հետեւեալ ժողովածուում. Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք «Է», Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը Առաջին հանրապետութեան տարիներին (1918-1920թթ.), կազմեց՝ Սանդրօ Բեհբուդեան, Երեւան, 1999, փաստաթղթեր 270, 271, 274 (էջ 360-363, 365): Տե՛ս նաեւ Բեհբուդեան Սանդրօ, Ինչպէ՞ս եւ ե՞րբ հաստատուեց Ապրիլի 24ը Մեծ եղեռնի նահատակաց յիշատակի օր, «Էջմիածին» հանդէս, 2003, թիւ Գ-Դ, էջ 165-167:
28. Տե՛ս Աշըգեան Շողիկ, Մեծ Եղեռնի առաջին ոգեկոչումները 1919-1920, «Գանձասար. Պաշտօնաթերթ Բերիոյ թեմի ազգային առաջնորդարան»ի (Հալէպ), 2003, Ապրիլ (Դ), էջ 7: Տե՛ս նաեւ Փափազեան Վրթանէս, Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը, ԺԷ տարի, Կ.Պոլիս, 1921, էջ 178: Այստեղ Թէոդիկը նշում է, որ հոգեհանգիստը կազմակերպել է Վրթանէս Փափազեանը: Մի քանի օր անց գրողը կնքում է իր մահկանացուն:
29. Կ.Պոլսի մամուլում դրանից առաջ հնչել էր քննադատութիւն, որ «Քանի մը անգամներ կատարուած սգահանդէսներն ալ տպաւորիչ բան մը չէին կրնար ըլլալ եւ չեղան ալ: Մենք իբր կրօնական ազգ, անպատճառ պարտինք Եկեղեցիի սրբազան հովանիին ներքեւ համախմբեր մեր սրբութիւնները: Կ՛առաջարկեմ հետեւաբար որ մեր Եկեղեցին ընդունի միլիոն մը զոհուած հայութեան արեան տօնը՝ իբր եկեղեցական ամենամեծ տօն մը եւ պահքով մըն ալ բարձրացնելով անոր կարեւորութիւնը, տարագրութեան սկիզբն եղող Ապրիլ ամսուն մէջ անպատճառ տօնախմբէ անոնց յիշատակը: Հայուն չարչարանքի եւ ազատագրութեան զոհերուն տօնը կատարելով, Հայ Եկեղեցին պիտի շարունակէ իր նուիրական պաշտօնը, որ է ներկայ եւ ապագայ սերունդներու հոգւոյն մէջ վառ պահել Աստուծոյ եւ Հայրենիքի հաւատքը»: Էլմայեան Մ., Ինչու՞ մեր միլիոն մը նահատակներուն յիշատակը մեր եկեղեցին դեռ չի տօնէր, «Ժողովուրդի ձայն» «Ժամանակ» (Կ.Պոլիս), 1921, 25 Փետրուար/10 Մարտի, թիւ 4030:
30. Տե՛ս Բեհբուդեան Սանդրօ, նշվ. աշխ.:
31. Սա նախնական դիտարկում է եւ, թերեւս, կարիք ունի աւելի հիմնաւորման՝ աւելի շատ սկզբնաղբիւրների վերլուծութեան ճանապարհով:
32. Տե՛ս ««Նացիոնալիզմ»ի Դիսկուրսը Եւ Ցեղասպանութեան Յիշողութեան Թիրախաւորումը Քաղաքական Բռնութիւններում», Հրանոյշ Խառատեան, Գայիանէ Շագոյեան, Յարութիւն Մարութեան, Լեւոն Աբրահամեան. «Ստալինեան Բռնաճնշումները Հայաստանում. Պատմութիւն, Յիշողութիւն, Առօրեայ», Երեւան, «Գիտութիւն» հրատ., 2015 (Յիշողութեան ազգագրութիւն, 5), էջ 45:
33. Նոյն տեղում, էջ 58:
34. Հայաստանում բնակուող արեւմտահայ գաղթականներից մշեցիները եւ սասունցիները գտելէին իրենց պապենական բնակավայրը յաւերժացնելու իւրայատուկ եղանակ: Դա հետեւեալն էր. մահացողների տապանաքարերին նշւում էր հանգուցեալի ծննդավայրի, այն է՝ արեւմտահայկական բնակավայրի անուանումը, որտեղից որ նա գաղթել էր Արեւելեան Հայաստան: Եւ Թալինի շրջանի (ներկայումս՝ Արագածոտնի մարզի) Ցամաքասար, Սուսեր, Կաթնաղբիւր գիւղերի գերեզմանոցը դառնում է Արեւմտեան Հայաստանի մի իւրայատուկ մանրակերտ՝ Մուշի ու Սասունի տարբեր գաւառների ու գիւղերի անուանումներով՝ Մանազկերտ, Մշոյ Ցրօնք, Առինջ, Անէր, Սինամերկ, Փեթակ, Վարդով գաւառակի Գունդեմիր, Խնուսի, Արօս, Դատուանի/ Մօտկանի Արփի, Սասունի/ Մուշի Գեարմաւ եւ այլն: Այդ «անմեղ», բայց իւրայատուկ մարտահրաւէրի, բողոքի երանգներ կրող աւանդոյթը բարեյաջող շարունակուեց նաեւ Ստալինի մահուանից յետոյ: Միւս տարածուած ձեւը արեւմտահայկական տեղանունը կամ դրա մաս պարունակող անունը որպէս նորածին երեխայի անուն դնելն էր, ինչպէս օրինակ՝ Սասուն, Մուշեղ, Տարօն, Վասպուր եւ այլն, նաեւ ազգային-ազատագրական պայքարի հերոսների անուններ դնելը, որոնց շարքում ամենատարածուածը Անդրանիկ անունն էր, ի պատիւ հայ ազգային-ազատագրական կռիւների հերոս գեներալ Անդրանիկ Օզանեանի:
35. Մանրամասն տե՛ս Խառատեան Հրանոյշ, նշվ. աշխ., էջ 61, 91, 120, 123, 125, 136, 138 եւ այլն: Հեղինակի համոզմամբ՝ «Բոլշեւիկեան ընկալմամբ հայկական նացիոնալիզմը կարելի է ձեւակերպել նաեւ որպէս «թուրքական վտանգի գիտակցութիւն»»: Նոյն տեղում, էջ 134: Հեղինակն ընդհանրապէս գտնում է, որ ԽՍՀՄ ստալինեան բռնաճնշումների հայկական եւ հայաստանեան առանձնայատկութիւնը մեծ չափով պայմանաւորուած է Մոսկուայի պայմանագրի 8րդ եւ Կարսի պայմանագրի 10րդ յօդուածների դրոյթներով: Նոյն տեղում, էջ 99: Այս գաղափարը, սակայն, մենք չենք կիսում:
36. Նոյն տեղում, էջ 68-69:
37. Պետրոսեան Վարդգէս. «Հոգեբանական Փշալար»ի Տարբեր Կողմերում», Վարդգէս Պետրոսեան. «Մեր Ժողովուրդը Իմն է՝ Ինչպէս… Իմ Վիշտը»: Հրապարակախօսական յօդուածների ժողովածու (խմբ.՝ Լեւոն Անանեան), Երեւան, «Հայաստան», 2003, էջ 132:
38. Հարցի շուրջ մանրամասն տե՛ս Եղիազարեան Ազատ, «Եղեռնի Արտացոլումը Խորհրդահայ Գրականութեան մէջ», ԼՀԳ, 1990, թիւ 4, էջ 36-41:
39. Տե՛ս Խաչատրեան Եուրի, «Հրաշալի Տասնամեակ», «Ազգ օրաթերթ-Մշակոյթ», 2006, 2 Սեպտեմբերի:
40. Մանրամասն տե՛ս նոյն տեղում:
41. Նոյն տեղում:
42. Կոմիտասին նուիրուած կտաւների վերլուծութիւնը տե՛ս Խաչատրեան Իւրի, Գեղանկարիչ Սարգիս Մուրադեանի «Կոմիտասը», «Ազգ օրաթերթ-Մշակոյթ», 2006, 5 Օգոստոսի:
43. Մանրամասն տե՛ս Եղիազարեան Ազատ, նշվ. աշխ., էջ 42-44:
44. Մարութեան Յարութիւն. «Հայ Ինքնութեան Պատկերագրութիւնը: Հատոր 1. Ցեղասպանութեան Յիշողութիւնը Եւ Ղարաբաղեան Շարժումը», Երեւան, «Գիտութիւն», 2009, էջ 70:
45. Տե՛ս Կապուտիկեան Սիլվա. «Մտորումներ Ճանապարհի Կէսին», Երեւան, 1961, էջ 112: Պօէմում հեղինակը կոտորածների թեմայի վրայ գրեթէ չի ծանրանում. Եղեռնը նրա խորհրդածութիւնների ելակէտն է, բայց ոչ անմիջական առարկան: Նրան աւելի շատ հետաքրքրում է ազգի անցնելիք ուղու խնդիրը, մասնաւորապէս, թէ ինչպէս պէտք է ժողովուրդը վերաբերուի իր պատմութեան մութ էջերին: Այս պատգամի քննարկման շուրջ տե՛ս Եղիազարեան ԱՅ. Կ., նշվ. աշխ., էջ 43, 44: Տէր Մինասեան ԱՅ. ԱՅ., «Սիլվա Կապուտիկեանի Մտորումները Ճանապարհի Կէսին Եւ Յետոյ»,ԼՀԳ, 2001, թիւ 1, էջ 180-185:
46. Մանրամասն տե՛ս Ղազախեցեան Վլադիմիր, «Կոմունիստական Մենատիրութեան Հաստատումը. Քաղաքականութիւնը Կրօնի Եւ Եկեղեցու Նկատմամբ. Հայոց Պատմութիւն, հ. IV, Գիրք Առաջին. Նորագոյն Ժմանակաշրջան (1918-1945թթ.)», հատորի պատ. խմբ. Վ. Ղազախեցեան, Երեւան, «Զանգակ-97» հրատ., 2010, էջ 446-451:
47. Տե՛ս ՀԱԱՅ, ֆ. 1, ց. 6, գ. 6, թ. 72: Յղւում է ըստ Վիրաբեան Ամատունիի, «Մեծ Եղեռնի Յուշահամալիրի Ոդիսականը. Ազգային Յուշարձան Եւ Խորհրդային Իրականութիւն», Բանբեր Հայաստանի արխիւների, 2008, թիւ 1, էջ 292: Յարութիւնեան Աւագ. «Հայոց Ցեղասպանութեան 50րդ Տարելիցը Եւ Երկրորդ Հանրապետութիւնը», Երեւան, «Նորավանք» ԳԿՀ, 2015, էջ 15:
48. Հարցը շատ տարողունակ է, մինչդեռ մեր աղբիւրների մեծագոյն մասը լոկ մամուլում տեղ գտած յիշատակումներն են:
49. Նմանատիպ մտքեր էին քարոզւում նաեւ «Առաւօտ»ի խմբագրականում: Նշւում էր, որ վեց տարի առաջ այս օրը ««մարդիկ» դժոխքն երկիր փոխադրեցին, անոր մէջ նետեցին այս ցեղը եւ … կ՛եցան դիտելու համար, թէ ինչպէս կը գալարուի ու կը չարչարուի, ու ինչպէ՛ս պիտի մոխրանայ Ան…»: Սակայն հայ ժողովուրդը «վեր է մեռցնող բոլոր ուժերէն եւ կը ծիծաղի դժոխքի բոցերուն վրայ: …Ականջ տուէք եւ պիտի լսէք մուրճին երգը. հայ աշխատաւոր բազուկը սկսած է արդէն շինել ու կերտել: …Ու ասոր համար է որ երէկուան տարելիցը իր լացնող վերյիշումներուն մէջ չկրնար խեղդել յաղթութեան ուրախութիւնը որ այս ցեղին կուրծքին մէջ կայ այս վայրկեաններուն»: Ատրուշան Հ., Խաչելութեան ճամբուն վրայ, «Առաւօտ. օրկան Ազատական կուսակցութեան», 1921, 25 Ապրիլի:
50. Ազգային լուրեր. «Երէկի Սուգը», «Վերջին Լուր», ամէնօրեայ քաղաքական անկախ հայաթերթ (Կ.Պոլիս), 1921, 25 Ապրիլի, թիւ 2160:
51. Մանրամասն տե՛ս Ապրիլ տասնըմէկի սգահանդէսը. «Մեր Մեծ Վրէժը Պիտի Ըլլայ Անկախ Հայաստանի Ստեղծումը», «Ճակատամարտ», 1921, 26 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 741/ 2562: Հմմտ. «Երէկուան Սգահանդէսը», «Առաւօտ», 1921, 25 Ապրիլի:
52. Մանրամասն տե՛ս «Անհամար Բազմութեան Մը Յուզիչ Յարգանքը Ապրիլ 11-24ի Սուգին Առթիւ», «Ճակատամարտ», 1922, 25 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 1046: Ազգային շարժում. Ազգային տօնը Շիշլիի մէջ, «Երկիր», երեկոյեան քաղաքական օրաթերթ (Կ.Պոլիս), 1922, 25 Ապրիլի, թիւ 749:
53. Ապրիլ 11(24)ի տօնը, «Ճակատամարտ», 1923, 25 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 1356:
54. «Հայկական Կեանք», Ապրիլ 24ի տօնը, «Ճակատամարտ», 1924, 25 Ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 1663:
55. «Մեր խօսքը. Մեռելոց», «Ճակատամարտ», 1924, 25 Ապրիլի, նոր, շրջան թիւ 1663:
56. Հայ նահատակներու տարեդարձը, «Ապագայ», քաղաքական եւ հասարակական շաբաթաթերթ» (Բարիզ), 1925, 25 Ապրիլի, թիւ 24:
57. «Ապագայ», 1935, 24 Ապրիլի, թիւ 129:
58. Վիշապազուն, Ապրիլեան երկրորդ սգատօնը Լիոնի մէջ, «Ապագայ», 1935, 26 Ապրիլի, թիւ 131:
59. Արսամորդի, Մեծ սգատօնը, «Արաքս» (Ալեքսանդրիա), 1955, 23 Ապրիլի, թիւ 14/1425:
60. Տե՛ս, օրինակ Ապրիլ 24, «Ազդակ» (Պէյրութ), 1945, 25 Ապրիլի, թիւ 35/4186: Կիւլեան Գրիգոր, Ապրիլ 24, «Զարթօնք» (Պէյրութ), 1946, 25 Ապրիլի, թիւ 2781: Խմբագրական. «Միլիոնաւոր Նահատակներու Յիշատակը», «Զարթօնք» (Պէյրութ), 1947, 5 Ապրիլի, թիւ 147/3027: «Արարատ», օրաթերթ ազգային-քաղաքական-գրական, 1952, 24 Ապրիլի, թիւ 3360:
61. Հեղինակը նկատի ունի հայոց մասնակցութիւնը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին:
62. «Նահատակաց Յիշատակի Հանդէսը», «Զարթօնք», 1947, 27 Ապրիլի, թիւ 148/3028:
63. Նաճարեան Միհրան, նշվ. աշխ., էջ 18:
64. Հմմտ. Միհրան Նաճարեանի դիտարկումը ՀԲԸՄ հիմնադիր, Փարիզի խաղաղութեան կոնֆերանսում (համագումարին-Խմբ.) արեւմտահայ պատուիրակութեան ղեկավար Պօղոս Նուպար Փաշայի մահուան կապակցութեամբ (1930թ.) Բէյրութում անցկացուած սգահանդէսի առիթով. «…համազգային այս մեծ սգահանդէսը պիտի մնայ մեր պատմութեան մէջ բացառիկ եւ աննախընթաց երեւոյթ մը, որովհետեւ անզուգական մեծ բարերարին մահովը կարծեցեալ անմիաբան հայ ժողովուրդը անգամ մը եւս իրարու մօտ կու գար, անգամ մը եւս իրարու հետ ձեռք ձեռքի անկեղծ սեղմումներ կ՛ունենար, եւ անգամ մը եւս մէկ սիրտ մէկ հոգի միասնականօրէն եւ միահամուռ կերպով կը ներկայանար իր ժողովուրդին». Նաճարեան Միհրան, նշվ. աշխ., էջ 79:

 ԵՂԵՌՆԻՆ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ ԱՅՍ ԹԻՒԻ ՀՈՎԱՆԱՒՈՐՆԵՐԷՆ

Տէր եւ Տիկ. Րաֆֆի Ճիկէրեաններ Color Dots

Always  remembering the fallen and appreciating

the Armenian heritage which continues to burn bright.

In memory of the 1.5 million martyrs of the Armenian Genocide

Sen. Anthony J. Portantino

25th Senate District

 Հիւսիսային Սան Ֆերնանտօ Հովիտ

ՀՅԴ «Արշաւիր Շիրակեան» Կոմիտէ

ՀՕՄի «Լոռի» Մասնաճիւղ

Համազգայինի «Լեւոն Շանթ» Մասնաճիւղ

ՀԵԴ «Արցախ» Ուխտ

ՀՅԴ «Հրայր Մարուխեան»

Պատանեկան Միութիւն

Հայ Դատի Յանձնախումբ

Հիւսիսային Հովիտի Երէցներու Համախմբում

JIM`S CIGARS

jmtobacco.com

Zaven & Sonia Akian & Family

Օսկօ Եւ Երան Կիրակոսեան

եւ զաւակները Զապէլ, Նաթալի, Ճորճ եւ Քրիսթին

Crescenta Valley

ARF Zavarian

AYF Zartonk Chapter

AYF Karekin Njdeh

ARS Talin

Homenetmen Shant

Armenian National Committee

Armenian American Council on Aging

ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ – ՀՈԼԻՎՈՒՏ

Հոլիվուտի Ս. Կարապետ Մայր Եկեղեցի

Ռոզ եւ Ալէք Փիլիպոս Ազգ. Վարժարան

ՀՕՄի «Մարի Փոսթոյեան» Մանկամսուր

ՀՄԸՄի Լոս Անճելըսի Մասնաճիւղ

ՀՕՄի Հոլիվուտի «Մայր» Մասնաճիւղ

ՀՅԴ «Գարեգին Նժդեհ» Կոմիտէ

ՀԵԴ «Մուսա Լեռ» Ուխտ

ՀԵԴ «Թեհլիրեան» Պատանեկան Միութիւն

Հոլիվուտի Հայ Դատի Յանձնախումբ

Արդարութիւնը պիտի վերականգնի.

Մենք պիտի տիրանանք մեր հողերուն.

Ուրիշ տարբերակ չկայ.

Ինքնավստահութեամբ

Եւ Վճռականութեամբ

Կը Շարունակենք

Հայ Դատի Պայքարը

Ամուր Է Ի Վերջոյ Անոր Արդար

Լուծման Հասնելու Մեր Հաւատքը

Մեր Պայքարը Աւելի Հզօր Կը Դառնայ Հայութեան Համախմբումով

Դուրս Մի՛  Մնաք Պայքարողներու Շարքերէն

Բոլորս Միանանք՝ Հայութեան Գերագոյն Շահերու Պաշտպանութեան Ու Հայ Դատի Իրականացման Գործին

Ա՛յս Է Նահատակներուն Կտակը

ՀԱՄԼԷԹ ԵՒ ԿՐԵԹԱ ՉՐԱԽՉԵԱՆՆԵՐ

ՀՄԸՄի ԱՐԵՒՄՏԵԱՆ ԱՄՆի

Շրջանային Վարչութիւն, Շրջանային խորհուրդներ,

յանձնախումբեր,

եւ 18 մասնաճիւղեր

ՀՄԸՄը իր շարքերը

կը դաստիարակէ պահանջատիրութեան ոգիով

Kessab Educational

Association of LA

Լոս Անճելըսի Քեսապի Ուսումնասիրաց

Միութիւն

ՓԱՍԱՏԻՆԱ

ՀՅԴ «Լեռնավայր» Կոմիտէ

ՀԵԴ «Նիկոլ Դուման» Ուխտ

ՀՅԴ Պատանեկան Միութիւն

ՀՄԸՄի «Ազատամարտ» Մասնաճիւղ

Համազգայինի Փասատինայի

«Շահան Շահնուր» Մասնաճիւղ

Հայ Ամերիկեան Տարեցներու Միութեան

Փասատինայի Մասնաճիւղ

Ս. Սարգիս Հայց. Առաք. Եկեղեցի

«Թաւլեան» Ազգ. Մանկամսուր

Henry & Nora

Sahagian & Family

ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔ

Սրբոց Նահատակաց

Հայց. Առաքելական Եկեղեցի

 Հոգեւոր Հովիւ, Հոգաբարձութիւն

Եւ Յարակից Մարմիններ

 Էնսինօ

Ընկ. Կարպիս եւ ընկհ. Մայտա

Պէզճեան եւ զաւակները

Կը զօրակցինք Հայ Դատի եւ Սուրիոյ Հերոս Հայութեան

Հրայր եւ

Աստղիկ Թէճիրեաններ

 Պըրպենքի

ՀՕՄի «Արազ» Մասնաճիւղ