ԼԻԼԻԹ ՏԷՐ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ
Մարդու էութիւնը կազմում են անթիւ-անհամար մասնիկներ՝ հասկացութիւններ, զգացողութիւններ, մտքեր, պատկերացումներ, ձայներ, գոյներ, բոյրեր, պատկերներ, տպաւորութիւններ, հանդիպումներ, ապրումներ, զգացմունքներ, սպասումներ, մարդիկ, իսկ աւելի ճիշդ՝ նրանց էութիւնների՝ քեզ վրայ ունեցած-թողած ազդեցութիւնները…
Դրանք ամբողջ կեանքի ընթացքում հաւաքւում են, հարազատանում, դառնում միաձոյլ ու անբաժանելի էութիւն՝ դու: Եւ այս կեանքում ոչ ոք չի կարող լիովին ճանաչել այդ էութիւնը, որը գտնւում է «չգիտեմ որտեղ»՝ սրտո՞ւմ, մտքում… արդեօք դա հոգի՞ն է… չգիտեմ, բայց դա դու ես՝ եզակի՝ միակը… Եւ այդ էութեան մէջ զտւում-պահւում է քեզ համար ամենաթանկը. եւ դա միայն քոնն է, եւ դա՛ ես դու…
Շուէյցարական փոքրիկ քաղաքում եմ, որի անունը ֆրանսերէն հնչում է «Ֆրիբուրգ», գերմաներէն՝ «Ֆրայբուրգ»: Լեռների սրտում ամբողջութեամբ թաւշականչ անտառներով ծածկուած լանջերին տեղաւորուած գողտրիկ քաղաք է Ֆրիբուրգ-Ֆրայբուրգը, որը ձորում հանդարտահոս գետով բաժանւում է ֆրանսիական եւ գերմանական մասերի, սակայն հէնց նոյն տեղում էլ հին, նոր ու նորագոյն կամուրջներով անմիջապէս միաւորւում է մէկ շնչով ու ռիթմով ապրող քաղաքի…
Վաղեմի բարեկամներիս հետ (մեր բարեկամութիւնը՝ միմեանց նկատմամբ բարի կամքն ու կամեցողութիւնը, 18 տարուայ ամրութիւն ունի) քայլում-թափառում ենք հին քաղաքի գողտրիկ փողոցներով, ու թւում է՝ ամենեւին էլ 21րդ դարում չեմ, այլ ժամանակային, տարածական, մշակութային բոլորովին ուրիշ հարթութիւնում՝ հեռու ամէն տեսակ պատերազմներից, քաղաքական աղբից, մարդկային արատներից ու ողբերգութիւններից… Ուրիշ մի աշխարհ է, որի փողոցային ամէն մի անկիւնադարձից յետոյ նոր՝ միւսներից բոլորովին տարբեր փոքրիկ հրապարակ կամ նեղլիկ մի փողոց է բացւում հայեացքիդ հեռանկարում, որը իր գաղտնիքն ունի… Եւ ամէնից շատ հէնց այդ «հեռանկարով» փողոցներն եմ սիրում՝ շատ նեղլիկ, դարձդարձումներով փողոցները, որոնց միւս ծայրը չի երեւում, սակայն շէնքերի անկիւնապատերի, պատշգամբների, լուսամուտների ու տանիքների միահիւսուած ու չաւարտուող մի հեռապատկեր է նկարւում հայեացքիդ մէջ, որը բարձրանալով՝ բացւում է դէպի երկնքի կապոյտը ձգուող աշտարակներով… Իսկ ներքեւում մէկը կանգնած ծխում է (տեսնես ի՞նչ է մտածում…), մի ուրիշ տեղ երկու հոգի զրուցում են… մի կատու՝ իր գործերին հետամուտ, ծուլօրէն անցնում է կողքովդ… ու ծաղիկներ, ծաղիկներ, անհամար ծաղիկներ ամէնուր…
Նայում եմ աջ ու ձախ՝ փորձելով այս ամէնը յիշողութեանս մէջ լուսանկարել, պահել-կուտակել… Յանկարծ հայեացքս կարդում է «Արարատ»… հայ մարդու էութեան մի մասնիկը կազմող այս անուն-պատկերը, բնականաբար, վայրկենաբար արձագանգում է մտքումս ու սրտումս, եւ աչքերս սկսում են որոնել հայի ու հայկականութեան ներկայութեան այլ հետքեր եւս: Ինչպէ՞ս, հա՞յ. այս ուրիշ ժամանակներում, ուրիշ աշխարհում, ուրիշ հարթութեան մէջ… հա՞յ: Ահա՛, հիմա հերթական անգամ կը կատարուի այն, ինչ կատարւում է, երբ օտար աշխարհում «հայը հանդիպում է հային». լռում է համայն տիեզերքը ու հետեւում հայի տիեզերքին, որ բացւում է, երբ օտար հողում «հանդիպում են հայը ու հայը»…
Ու մինչ ես հայեացքով տենդագին փնտռում եմ իմ հայկականութիւնը, բարեկամուհիս բարձրաձայն կարդում է փակ դռան ապակու վրայ գերմաներէն գրուածը: Այդ ամբողջ շղթայից ուղեղիս մէջ մի բառ է մեխւում՝ «Անատոլիա» կամ «անատոլիական», որը սրտումս ծնում է անհասկանալի, մինչ այդ չապրուած ու անծանօթ զգացում… դրա ինչ լինելը չգիտեմ եւ անուանել չեմ կարողանում դեռեւս…
Ոչինչ չեմ ասում, շարունակում ենք քայլել (տեսնես Ռուքսին ի՞նչ մտածեց այն պահին, երբ ձայնիս ու հայեացքիս մէջ բոցավառուած ոգեւորութիւնը յանկարծ ընդհատուեց)… Այլեւս ոչինչ չեմ տեսնում, բայց մտապատկերներիս խառնաշփոթի մէջ մէկիկ-մէկիկ վերականգնւում ու գնահատւում են տեսածիս պատառիկները… Փաստօրէն, ես հայկական ոչինչ չէի տեսել. տառերը, որոնցով գրուած էր անունը, հայերեն չէին. այո՛, դրանք, անշուշտ, լատինական տառեր էին, բայց ախր բոլորովին «հայերէն» չէին ո՛չ իրենց ձեւով, ո՛չ շնչով, ո՛չ տրամադրութեամԲ… ո՛չ մի հարազատ բան չկար այդ գրառման մէջ, այդպիսի տառատեսակով ոչ մի անգամ «Արարատ» գրուած չէի տեսել. ամէն ինչ օտար ու խորթ էր այդ բառապատկերի մէջ…
Յետոյ մտքումս վերականգնուեց սարի պատկերը… սա նոյնպէս մեր Արարատի‘ իմ Արարատի հետ ոչ մի առնչութիւն չունէր, եւ ամենեւին էլ ո՛չ այն պատճառով, որ, անշուշտ, դիտուած էր հակառակ կողմից, եւ սարերի յաջորդականութիւնը պէտք է որ տարբրր լինէր,- ո՛չ, դա բոլորովին ուրի՛շ սար էր, եւ ես չէի ճանաչում այդ սարը, ահա թէ ինչո՛ւ չէի տեսնում իմ սարը, երբ հայեացքով հայկականութիւն էի փնտռում…
Քայլում եմ լուռ, բայց գլխումս աղմուկ է, մտքերս՝ խռնուած, կամաց-կամաց պարզւում են, ու հասկանում եմ, որ էութիւնիցս ինչ-որ շատ թանկ ու նուիրական բան եմ կորցրել… մի տեսակ կողոպտուած, թալանուած եմ կարծես… որովհետեւ Արարատից ինձ մնացել է միայն ձայնը՝ բառի հնչումը…
***
Հիմա Երեւանում եմ, սա իմ տունն է, եւ Արարատը ամուր-ամուր գրկել-պահել եմ հայեացքիս մէջ…