ԵՐԵՒԱՆ.– ՀՅԴ «Սիմոն Վրացեան» կեդրոնին մէջ 13 Յունուարին տեղի ունեցաւ մամլոյ ասուլիս, որուն ընթացքին Ազգային ժողովի ՀՅԴ խմբակացութեան պատգամաւորներ Արմէն Ռուստամեան, Աղուան Վարդանեան եւ Արծուիկ Մինասեանը հանդիպում ունեցան լրագրողներուն հետ:
Նախքան ասուլիսին սկսիլը, պատգամաւորները իրենց ցաւակցութիւնը յայտնեցին 12 Յունուարին Գիւմրիի մէջ կատարուած ոճրագործութեան առնչութեամբ՝ յոյս յայտնելով, որ իրաւապահ մարմինները կը բացայայտեն այդ սպանդին մանրամասնութիւնները, եւ յանցագործը արժանի պատիժ կը ստանայ:
ՀՅԴ խմբակցութեան քարտուղար Աղուան Վարդանեան նշեց, որ ասուլիսին նպատակն է Սահմանադրական փոփոխութիւններու հայեցակարգին վերաբերեալ ՀՅԴի առաջարկներու ներկայացումը: «Հոկտեմբերի 15ին հրապարակուեց սահմանադրական բարեփոխումների վերջնական հայեցակարգը, մենք պատրաստել ենք այդ հայեցակարգի վերաբերեալ առաջարկութիւններ», յայտնեց ան:
ՀՅԴ խմբակցութեան ղեկավար Արմէն Ռուստամեան իր հերթին յայտնեց, որ Հայաստանի մէջ եղած խնդիրները կը պահանջեն ոչ թէ պարզ իշխանափոխութիւն, այլ՝ ամբողջական իշխանափոխութիւն: «Իշխանափոխութեանը զուգահեռ պէտք է կատարուի համակարգային փոփոխութիւն, որպէսզի չշարունակենք դժգոհել նոր իշխանութիւններից, ինչպէս արուել է մինչեւ հիմա: Մենք ցանկանում ենք այս առաջարկութիւնները պարզ ու հասկանալի դարձնել մեր հասարակութեան համար. այն խնդիրները, որոնք ունեն մեր քաղաքացիները կենցաղային մակարդակով, կապուած են Սահմանադրութեան հետ, եթէ այդ կապը չկարողանանք տեսնել, մենք սխալ ուղղութեամբ կը գնանք: Իսկ այդ կապը հաստատուած է ոչ միայն տեսական գիտելիքներով, այլ աշխարհի փորձով»:
Ներկայացուող առաջարկներով Դաշնակցութիւնը փորձած է ամրագրել այն գործընթացները, որոնք ոչ միայն կառավարման համակարգի փոփոխութիւն պիտի ապահովեն՝ դէպի խորհրդարանական համակարգ, այլ պիտի ամրագրեն այնպիսի գործընթացները, որոնք աւելի լիարժէք պիտի դարձնեն հակակշռումն ու զսպումը իշխանական համակարգին մէջ, ինչ որ, ըստ անոնց, գլխաւոր հարցն է:
ՀՅԴ պատգամաւորներուն համաձայն՝ սահմանադրութեան մէջ եթէ այդ առաջարկները չներառուին, ուրեմն անիմաստ կ՛ըլլայ ակնկալել, որ երկրին մէջ դրական փոփոխութիւններ արձանագրուին, ժողովուրդին շահերուն ծառայող փոփոխութիւններ տեղի ունենան: «Ամէն ինչ կենտրոնացուած է նախագահական աթոռի շուրջ: Դրա համար ենք ասում, որ նախագահական աթոռից պէտք է հրաժարուել, որպէսզի սկիզբ դրուի իրական ու խորքային փոփոխութիւնների: Մենք ուզում ենք, որ ժողովուրդն իր իրաւունքների տէրը լինի, եւ այդ իրաւունքները երաշխաւորուեն սահմանադրօրէն», ըսած է Արմէն Ռուստամեան:
Անոր համաձայն՝ այն մտածելակերպը, թէ ներկայ Սահմանադրութիւնն ալ արգելք չի հանդիսանար լաւ բան մը ընելու, նախնական է, որովհետեւ ոչ մէկ սահմանադրութիւն ալ չ՛արգիլեր, որ լաւ բան կատարուի, բայց Սահմանադրութիւնը պէտք է գործընթացը ամրագրէ, որպէսզի այդ լաւ բանը պարտադրաբար կատարուի, ոչ թէ միայն հռչակուի:
ՀՅԴ պատգամաւորները նշեցին, որ այդ առաջարկները կրնան համալրուիլ այն քաղաքական ուժերուն կողմէ, որոնք կ՛ուզեն աւելի ամրապնդել սահմանադրական փոփոխութիւններու հիմնական գաղափարները: Անոնց համաձայն՝ ասիկա կենդանի փաստաթուղթ է, որով պիտի բանակցին բոլորին հետ։ Յառաջիկային կը նախատեսուին քաղաքական խորհրդակցութիւններ: Հետագան ցոյց պիտի տայ, թէ Դաշնակցութիւնը ինչպէս պիտի կարենայ այդ առաջարկները իրականացնել սահմանադրական փոփոխութիւններու հայեցակարգին մէջ, որովհետեւ յաջորդ հանգրուանը, ըստ նախագահի հրամանագիրին, նախագահին կատարելիք խորհրդակցութիւններն են, որոնցմէ ետք՝ Ազգային ժողովի քննարկումներ եւ հանրաքուէ: «Այդ ամէնից յետոյ սկիզբ կը դրուի արմատական իրական փոփոխութիւնների, որից յետոյ կ՛ունենանք մի վիճակ, որ եթէ պէտք է երկրում վիճակ փոխել, նախ դա հնարաւոր լինի անել, եւ դա կատարուի ընտրութիւնների միջոցով: Դժբախտաբար, Հայաստանում մինչ այժմ ընտրութիւնների միջոցով իշխանութիւն չի փոխուել», դիտել տուաւ Արմէն Ռուստամեան:
Սահմանադրական փոփոխութիւններուն վերաբերեալ հասարակական պահանջին անդրադառնալով՝ Ռուստամեան նշեց, որ հասարակական պահանջը հանրաքուէի ժամանակ պէտք է երեւի, եթէ հասարակութիւնը ոչ ըսէ, ուրեմն պիտի չկատարուին սահմանադրական փոփոխութիւնները: Դաշնակցութեան համար «ամենաանցանկալին» պիտի ըլլայ այն, որ ոչ իշխանական ուժերուն պահանջը ըլլայ հետեւեալը՝ չկատարուին սահմանադրական փոփոխութիւններ, այնքան ատեն որ ընտրութիւններ չեն եղած կամ իշխանութիւնները չեն փոխուած: «Դա կը լինի քաղաքական ուժերի ամենապրիմիտիւ պահուածքը, որովհետեւ կը պարզուի, որ պայքարում էին նրա համար, որ համակարգային փոփոխութիւններ տեղի չունենան»:
Ան աւելցուց. «Հայաստանի քաղաքացիները յոգնել են տարիներ շարունակուող իմիտացիոն քաղաքականութիւնից, մարդկանց փոփոխութիւնից, որի արդիւնքում իրենց կեանքում ոչինչ չի փոխւում, կամ կեանքն աւելի է վատանում: Մենք այս առաջարկութիւններով ճանապարհ ենք առաջարկում, որ ժողովրդին հերթական անգամ չխաբեն»:
Խօսելով սահմանադրական փոփոխութիւններու հայեցակարգին վերաբերեալ ՀՅԴին ներկայացուցած առաջարկներուն եւ ոչ իշխանական այլ քաղաքական ուժերու դիրքորոշման մասին՝ Ռուստամեան նշեց, որ այդ քաղաքական ուժերը իրենք ալ դէմ չեն սահմանադրական փոփոխութիւններու գաղափարին, սակայն կը կարծեն, թէ ատոր ժամանակը չէ: «Բա ե՞րբ է դրա ժամանակը: Եթէ մենք համարում ենք, որ էսինչ բանը ճիշդ է, բայց էս ճիշդը եկէք կատարենք երկու տարի յետոյ, ինչո՞ւ, մէկը հարց տայ՝ ինչո՞ւ հիմա չանենք, եթէ դա հնարաւոր է: Եթէ չեն վստահում, որ դա կը կատարուի, դա ուրիշ հարց է: Եկէք, ուրեմն, միասին վերահսկենք, որ կատարուի: Մեր անցած փորձը ցոյց տուեց, որ դա հնարաւոր է: Անհրաժեշտ ծաւալ եւ անհրաժեշտ հիմք արդէն գոյութիւն ունի, ի՞նչն է նրանց մօտ տարակուսանքների կամ կասկածների տեղիք տալիս: Իրար հետ միանանք, աւելի խորքային կը դառնան մեր պահանջները: Իրար հետ որ պահանջենք, իշխանութիւններն աւելի կը զիջեն: Բայց հիմա մենք միայնակ ենք գնում էս ամէնին: Եկէք՝ միասին անենք եւ այդ խանդի տեսարանը չստեղծենք: Աշխատենք խորքային փոփոխութիւններով երկիրը տանել առաջ: Բոլորն էլ ասում են՝ առճակատում չենք ուզում, արիւնահեղութիւն չենք ուզում: Բա որ չէք ուզում, այս ճանապարհն է մնում, ուրիշ ճանապարհ չկայ: Մնում է ընտրութիւնների միջոցով համակարգը փոխելու ճանապարհը»:
Պատգամաւորին համաձայն՝ վերջաւորութեան պիտի ստեղծուի այն նոյն իրավիճակը, երբ Դաշնակցութիւնը կը ստեղծէ պայմաններ, յետոյ բոլորը կ՛օգտուին այդ պայմաններէն, բայց այդ ընթացքին կը հայհոյեն Դաշնակցութեան: Նա նաեւ օրինակ բերեց Ազգային ժողովում ընդդիմութեան տեղերի մեծացումը: «Հիմա ոչ ոք չի յիշում, որ ԱԺ յանձնաժողովի ոչ հանրապետական նախագահները որ կան, դա Դաշնակցութեան արածն է, բայց մենք որ նախագահ էինք մնացել, այն ժամանակ մեզ ինչ ասես ասացին: Հիմա ոչ իշխանական ուժերից քանի՞ նախագահ կայ յանձնաժողովում, բա ինչո՞ւ չեն խօսում»:
Եւրոպական Միութեան երկիրներուն 80 տոկոսը ունի կառավարման խորհրդարանական համակարգ, եւ ատիկա, ըստ Ռուստամեանի, պատահական չէ, այլ կու տայ առիթ որոշումները հաւաքաբար կայացնելու, ինչ որ Հայաստանի մէջ այսօր մէկ անձի կողմէ կը կատարուի: Պատասխանելով լրագրողներուն այն հարցումին, թէ սահմանադրական փոփոխութիւններու ընդունումէն ետք Հայաստանի մէջ ընտրութիւնները պիտի չկեղծուի՞ն՝ Արմէն Ռուստամեան ըսաւ, թէ սահմանադրական փոփոխութիւնները չեն նշանակեր իտէալական ընտրութիւններ կամ իտէալական համակարգ, որովհետեւ աշխարհին մէջ ոչ մէկ տեղ ոչ մէկ իտէալական բան կայ։ «Ամերիկայում էլ են ընտրութիւնների ժամանակ կեղծիքներ լինում, ամէն տեղ էլ կեղծիք լինում է, բայց պէտք է մեխանիզմ ունենաս՝ դրանք սահմանափակելու համար: Ինչպէ՞ս սահմանափակել նրանց ախորժակը, ովքեր ցանկանում են իւրացնել պետական միջոցները եւ հնարաւորութիւնները: Իսկ ընդդիմութեան համար աւելի հեշտ է պայքարել հաւասարակշռուած, քան թէ կենտրոնացուած իշխանութեան դէմ: Մենք մեծացնում ենք ընդդիմադիր պայքարի հնարաւորութիւնը»:
Ստորեւ կը ներկայացնենք ՀՅԴի Առաջարկները
Հայաստանի Սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական յանձնաժողովի՝ 2014թ. Հոկտեմբերին հրապարակուած հայեցակարգում վերլուծուել եւ ներկայացուել են Հայաստանում պետական իշխանութեան համակարգային հիմնական արատները, կատարուել է համապարփակ ախտաճանաչում, հիմնաւորուել է սահմանադրական փոփոխութիւնների անհրաժեշտութիւնը: Հայեցակարգով առաջադրուող լուծումներն, ընդհանուր առմամբ, կարող են նպաստել ժամանակակից սոցիալական, իրաւական եւ ժողովրդավարական պետութեան կառուցմանը՝ ապահովելով մարդու (քաղաքացու) հիմնական իրաւունքների իրացումը: Ձեւակերպուել է կարեւորագոյն խնդիր՝ յաղթահարել քաղաքական մենիշխանութիւնը, բարեփոխումներով երաշխաւորել իշխանութեան ընտրովիութեան, հաշուետուողականութեան եւ փոփոխելիութեան (իշխանափոխութեան) ժողովրդավարական գործընթացների անխափանութիւնը, վերապահել քաղաքացիական հասարակութեանն ակտիւ դերակատարութիւն՝ իշխանութեան գործունէութեան նկատմամբ հանրային վերահսկողութիւն իրականացնելու հարցում: Արժեւորուել են Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան՝ նախկինում հրապարակուած տեսակէտները, որոնք, ընդհանուր առմամբ, ներառուած են հայեցակարգում: Համակարծիք լինելով սահմանադրական մի շարք նոր ինստիտուտների ներմուծման հայեցակարգային առաջարկութիւններին (օրգանական կամ սահմանադրական օրէնքներ, քննիչ յանձնաժողովներ եւ այլն)՝ գտնում ենք, որ հայեցակարգի մի շարք մօտեցումներ ու լուծումներ առաւել յստակեցման կարիք ունեն եւ պէտք է իրացուեն սահմանադրութեան տեքստը մշակելիս: Առ այդ, ի լրումն հայեցակարգով ներկայացուող մօտեցումների, այդ թւում՝ խորհրդարանական կառավարման ժամանակակից համակարգին անցնելուն, սահմանադրական փոփոխութիւնները պէտք է իրականացուեն հետեւեալ յստակեցումներով՝
1. Ազգային ժողովը՝
1.1. Պետական իշխանութեան միակ առաջնային մանդատ ունեցող մարմինն է,
1.2. Միակ բարձրագոյն ներկայացուցչական օրէնսդիր մարմինն է,
1.3. Կազմաւորւում է ազատ եւ ուղղակի միակ համապետական ընտրութեան միջոցով՝ ժողովրդի կողմից՝ իր իշխանութիւնն իրականացնելու անօտարելի իրաւունքով,
1.4. Գործում է բացառապէս Սահմանադրութեամբ սահմանուած լիազօրութիւնների շրջանակում՝ օրէնքների եւ որոշումների ընդունման միջոցով: Ազգային ժողովի գործունէութիւնը կարգաւորւում է կանոնակարգ օրգանական (սահմանադրական) օրէնքով: Սահմանադրութեամբ պէտք է սահմանուեն Ազգային ժողովի մարմինները, այդ թւում՝ Ազգային ժողովի խմբակցութիւնը, որը պէտք է ունենայ օրէնսդրական նախաձեռնութեան, Սահմանադրական դատարան դիմելու, ինչպէս նաեւ Ազգային ժողովի վերահսկողական գործառոյթներն իրականացնելիս քննիչ յանձնաժողովներ ձեւաւորելու եւ նախագահելու իրաւունք:
2. Սահմանադրութեամբ պէտք է ամրագրել, որ կառավարութիւնը գործում է որպէս կոլեգիալ մարմին: Վարչապետը ղեկավարում է կառավարութեան գործունէութիւնը՝ համակարգելով նախարարների աշխատանքը եւ ապահովելով կառավարութեան որոշումների կատարումը: Կառավարութեան եւ վարչապետի լիազօրութիւնները սահմանւում են բացառապէս Սահմանադրութեամբ, իսկ կառուցուածքը, գործունէութեան կարգն ու նախարարների լիազօրութիւնները՝ օրէնքով: Սահմանադրական փոփոխութիւնները պէտք է բացառեն խորհրդարանական կառավարման պայմաններում վարչապետի եւ ներկայ սահմանադրական կարգաւորումներով ձեւակերպուած՝ ՀՀ նախագահի լիազօրութիւնների նոյնականութիւնը: Կարեւորելով հայեցակարգով նախատեսուած այն սկզբունքային մօտեցումը, որի համաձայն՝ պէտք է բացառել գործադիր գործառոյթ իրականացնող մարմինների՝ օրէնսդիր մարմնի վերահսկողութիւնից դուրս գործելու հնարաւորութիւնը, Ազգային ժողովի՝ Սահմանադրութեան ներկայ կարգաւորումներով սահմանուած լիազօրութիւնները պէտք է ընդլայնուեն: Այդպիսի ոլորտներ կարող են լինել, օրինակ, պաշտպանութիւնը, արտաքին գործերը, ոստիկանութիւնը եւ ազգային անվտանգութիւնը:
3. Արդարադատութեան համակարգի, որպէս իշխանութեան այլ ճիւղերին հակակշռող իշխանութեան ճիւղի, բացառութեամբ Սահմանադրական դատարանի, ձեւաւորման հարցում պէտք է վերանայել արդարադատութեան խորհրդի դերն ու կազմաւորման մեխանիզմը: Ի լրումն նիւթական, գործառութային եւ կազմակերպական սահմանադրական անկախութեան, պէտք է քննարկել տարբեր կառուցակարգերով դատաւորին պաշտօնի նշանակման ու ազատման տարբերակը: Առանձնայատուկ խնդիրներ են սահմանադրական լիազօրութիւնների հարցով իշխանութեան մարմինների միջեւ առաջացող վէճերի լուծման, իրաւակիրառ պրակտիկայի հետեւողական սահմանադրականացման, ինչպէս նաեւ սահմանադրական դատարանի որոշումների կատարման կառուցակարգերի՝ սահմանադրական մակարդակով երաշխաւորումը:
4. Կարեւոր է, ըստ էութեան, արբիտր նախագահի ինստիտուտի սահմանումն ու հայեցակարգային այն մօտեցումը, որի համաձայն՝ երկրի նախագահի ընտրութիւնը կարող է կատարուել ոչ միայն Ազգային ժողովի, այլ աւելի լայն ընտրիչների կոլեգիայի միջոցով՝ Սփիւռքի ներգրաւուածութեամբ: Այս դէպքում հայեցակարգային պէտք է համարել այն, որ ընտրիչները պէտք է լինեն Հայաստանի քաղաքացիութիւն ունեցող անձինք, արտերկրի ներկայացուածութեան համամասնականութիւնը չպէտք է խիստ տարբերուող գերազանցութիւն ստեղծի հայահոծ օտարերկրեայ տարբեր պետութիւններում բնակուող հայութեան համար: Սահմանադրութեամբ պէտք է յստակ սահմանել Նախագահին պաշտօնանկ անելու, ինչպէս նաեւ նրա լիազօրութիւնները դադարեցնելու բոլոր հնարաւոր դէպքերն ու ընթացակարգերը:
5. Ի լրումն ընտրական իրաւունքի եւ ընտրական համակարգի վերաբերեալ մօտեցումների՝
5.1. հայեցակարգում նշուած «երկբեւեռ քաղաքական համակարգ» հասկացութիւնը չպէտք է ընկալուի եւ մեկնաբանուի որպէս երկկուսակցական համակարգ, այլ «իշխանութիւն-ընդդիմութիւն» քաղաքական օրգանիզմ՝ դրանից բխող փոփոխութիւնների երաշխաւորմամբ: Ընդդիմութիւնը պէտք է ունենայ ոչ միայն վերահսկողական լիազօրութիւններ, այլ նաեւ իրական ազդեցութիւն իշխանութեան մի շարք մարմինների կազմաւորման գործում:
5.2. Կայուն ընտրական համակարգ ունենալու հայեցակարգային նպատակը պէտք է լրացնել այն մօտեցմամբ, որ Ազգային ժողովի ընտրական համակարգը հիմնւում է ամբողջութեամբ (100 տոկոս) համամասնական ընտրակարգի վրայ՝ սահմանադրական փոփոխութիւններով եւ ընդունուելիք օրգանական (սահմանադրական) օրէնքով ապահովելով դրա իրականացման մեխանիզմները:
5.3. Պէտք է բացառել Ազգային ժողովում արհեստական մեծամասնութեան ձեւաւորումը, օրինակ՝ ընտրական համակարգով բոնուսներ նախատեսելու տարբերակը:
5.4. Հայեցակարգով նախատեսուած՝ Կենտրոնական ընտրական յանձնաժողովի քանակական կազմը եւ յանձնաժողովի անդամների ընտրութեան համար պատգամաւորների անհրաժեշտ ձայների քանակը, օրինակ՝ 3/5-ը, պէտք է սահմանել Սահմանադրութեամբ:
5.5. Կենտրոնական ընտրական յանձնաժողովի սահմանադրական կարգավիճակի յստակեցման հայեցակարգային պահանջի ներքոյ՝ սահմանադրական փոփոխութիւնները պէտք է յստակ սահմանեն ԿԸՅի՝ որպէս ազատ ընտրութիւնների կազմակերպման պատասխանատուի գործառոյթը, դրան համարժէք լիազօրութիւնները (այդ թւում՝ ընտրախախտումները բացայայտելու եւ կանխելու ուղղութեամբ յատուկ լիազօրութիւնները) եւ ամբողջական պատասխանատուութիւնը:
5.6. Պէտք է յստակեցնել Հայաստանի Հանրապետութիւնից բացակայող քաղաքացիների ընտրելու իրաւունքի իրացման հարցը:
5.7. Սահմանադրական փոփոխութիւններով պէտք է երաշխաւորել, իսկ օրգանական օրէնքով ապահովել ընտրութիւն կատարող անձանց մասնակցութեան վերաբերեալ կասկածների փարատումը: Ընտրութիւնների եւ հանրաքուէների իրական մասնակցութեան վերաբերեալ հանրային վստահութիւնը ապահովելու համար, օրինակ՝ ընտրութիւնների եւ հանրաքուէների աւարտից անմիջապէս յետոյ ընտրութիւններին (հանրաքուէներին) մասնակցած անձանց ստորագրուած ցուցակները հրապարակւում են ընտրատեղամասում, երկու օրուայ ընթացքում, ըստ տեղամասերի որոնման եւ ներբեռման հնարաւորութեան, տեղադրւում ԿԸՅ պաշտօնական կայքէջում կամ, նկատի առնելով տեխնիկական զարգացման ներկայ մակարդակը, կիրառւում է կասկածների փարատումը երաշխաւորող այլ համակարգ: Եթէ պահպանուելու են միայն Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքում գտնուելու դէպքում քուէարկութիւններին մասնակցելու ներկայումս գործող իրաւակարգաւորումները, ապա կարող է քննարկուել հանրապետութիւնում գտնուող եւ բացակայող ընտրողների զատորոշմամբ ընտրացուցակների տարբերակը: Պէտք է վերանայել նաեւ քուէաթերթիկների եւ անթափանց ծրարների կիրառման ընտրական կանոնները՝ դրանց միաժամանակեայ օգտագործման դէպքում առաջնահերթութիւնը տալով ընտրութեան մասնակցութեան վերաբերեալ հանրային վստահութեան եւ գաղտնի քուէարկութեան երաշխաւորման մակարդակի բարձրացմանը:
5.8. Կուսակցութիւնների խոշորացման եւ կուսակցական համակարգի կայունութեան ապահովման համար հայեցակարգով նախատեսուած «առանձին արգելապատնէշներ» հասկացութիւնը չպէտք է նշանակի արհեստական պահանջների սահմանում, որոնց արդիւնքում կուսակցութիւնները կամ կուսակցութիւնների դաշինքները դուրս կը մղուեն քաղաքական համակարգից: Աւելին՝ կուսակցութիւնների դերի մեծացման նպատակով հարկ է սահմանադրական փոփոխութիւններով մեծացնել կուսակցութիւնների ֆինանսաւորման եւ ներքին ժողովրդավարացման հնարաւորութիւնները:
6. «Իշխանութիւն-ընդդիմութիւն» միասնական համակարգի ձեւաւորման հարցում հայեցակարգային մօտեցումները նախատեսում են Ազգային ժողովում ընդդիմութեանը քուոտաներ տրամադրելու հնարաւորութիւնը: Նաեւ պէտք է ընդլայնել ընդդիմութեան դերակատարութիւնը անկախ պետական այլ մարմինների (օրէնքով ստեղծուող յանձնաժողովների, խորհուրդների եւ այլն), կենտրոնական բանկի խորհրդի կազմաւորման, գլխաւոր դատախազի ընտրութեան հարցում:
7. Տեղական ինքնակառավարման համակարգի վերաբերեալ հայեցակարգով սահմանուած մօտեցումները պէտք է նախատեսեն պետական կառավարման ապակենտրոնացման, ինչպէս նաեւ տեղական ինքնակառավարման համակարգի ֆինանսական, կազմակերպական եւ կառուցուածքային անկախութեան իրական հնարաւորութիւններ: Այս առումով կարեւոր է, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները կազմաւորուեն համամասնական ընտրակարգով (Երեւանի օրինակով՝ բացառելով բոնուսային տարբերակը): Այս խնդրի արդիւնաւէտ լուծումներից է տեղական ինքնակառավարման շրջանային տարբերակի լայն կիրառումը՝ հիմնուած սոցիալ-տնտեսական շրջանացման սկզբունքի վրայ: Ըստ այդմ՝ պահանջւում են հայեցակարգային լուծումներ նաեւ տարածքային կառավարման սահամանադրական համակարգում, այդ թւում՝ լուծումներ մարզպետների գործառոյթների, կարգավիճակի, նշանակման եւ նրանց լիազօրութիւնների հարցերում:
8. Մարդու հիմնական, այդ թւում՝ սոցիալական եւ տնտեսական իրաւունքների, դրանց իրականացման ու պաշտպանութեան մեխանիզմների սահմանադրական ամրագրման վերաբերեալ հայեցակարգով ներկայացուող մօտեցումները ընդունելի լինելով հանդերձ՝ պէտք է լրացնել եւ ընկալել հետեւեալ սկզբունքներին համահունչ.
8.1. սոցիալական իրաւունքներից պետութեան նպատակների տարանջատման հայեցակարգային լուծումը պէտք է ապահովի սահմանադրական ներկայ կարգաւորումների ներքոյ հռչակուած սոցիալական իրաւունքների լիարժէք իրացումը: Աւելին՝ այս իրաւունքների իրացման համար ոչ միայն անհրաժեշտ է իրաւունքի գերակայութեան սկզբունքի անշեղ գործադրում, այլ նաեւ պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազօրութիւնների ամրագրում՝ գործառոյթ-ինստիտուտ-լիազօրութիւն հայեցակարգային մօտեցմանը համահունչ:
8.2. Ի լրումն վերը նշուածի, սահմանադրական փոփոխութիւններով մարդու՝ աշխատանքի ընտրութեան ազատութեան իրաւունքի ամրագրումից զատ, հայեցակարգային անդրադարձ պէտք է կատարել «աշխատանքի իրաւունքին» (օրինակ՝ Էստոնիայի սահմանադրութիւն):
8.3. Հայեցակարգային լուծմամբ պէտք է երաշխաւորել այն, որ որեւէ ձեւով չի կարող արդէն իսկ ձեռք բերուած սոցիալական առաջընթացը նուազեցուել սոցիալական առանձին խմբերի կամ նոյն սոցիալական խմբի տարբեր ենթախմբերի միջեւ, եթէ այն պայմանաւորուած չէ այնպիսի օբյեկտիւ հանգամանքով, ինչպիսիք տնտեսական ճգնաժամերն են կամ ֆորս մաժորի այլ դէպքերը: Այս իրավիճակներում սահմանափակումները կարող են կիրառուել բացառապէս պետական բիւջէի սեկուեստրի միջոցով:
8.4. Իրաւունքով սահմանափակուած լինելու՝ պետութեան պարտաւորութեան հայեցակարգային լուծման շրջանակներում անդրադարձ պէտք է կատարել խտրականութեան արգելման սահմանադրական դրոյթներին՝ դրանք սկզբունք-նպատակից վերածելով գործադրուող իրաւական նորմերի:
8.5. Մարդուն ազատութիւնից զրկելու դէպքերի եւ պայմանների սահմանադրական ներկայ կարգաւորումները հայեցակարգային մօտեցման անհրաժեշտութիւն ունեն՝ իրաւունքի որոշակիութեան սկզբունքին բաւարարելու, սպառիչ եւ տարակերպ մեկնաբանութիւններից զերծ լինելու, իւրաքանչիւրի անձնական ազատութիւնը եւ անձեռնմխելիութիւնը իրացնող նախադէպային իրաւունքը կիրառելի դարձնելու տեսանկիւնից:
8.6. Տնտեսական հիմնական իրաւունքների ամրագրմանն ու իրացմանն ուղղուող սահմանադրական փոփոխութիւնները պէտք է կատարելագործեն սահմանադրական ներկայ կարգաւորումների ներքոյ հռչակուած՝ ձեռնարկատիրական գործունէութեամբ ազատօրէն զբաղուելու՝ իւրաքանչիւրի իրաւունքի իրացումը՝ հիմնուած սեփականութեան իրաւունքի պաշտպանութեան եւ հակամենաշնորհային ակտիւ պետական քաղաքականութեան վրայ:
8.7. Հետեւողականօրէն պէտք է զարգացնել բիզնեսի եւ քաղաքականութեան տարանջատման սահմանադրական առկայ իրաւակարգաւորումները՝ նախատեսելով օրգանական (սահմանադրական) օրէնքներով ամրագրուող սահմանափակումների եւ պատասխանատուութեան հնարաւորութիւններ: Օրինակ՝ կարող է արգելուել բարձրագոյն պաշտօնատար անձանց եւ նրանց հետ փոխակապակցուած անձանց կողմից, պաշտօնավարման ընթացքում, արտերկրում խոշոր ներդրումներ կատարելը (անշարժ գոյք, արժեթղթեր, բանկային հաշիւներ եւ այլն), ինչպէս նաեւ նոյն անձանց համար կարող են սահմանուել հաշուետուողականութեան առաւել խիստ ստանդարտներ, իսկ թուարկուած պայմանների խախտումը հիմք կը հանդիսանայ պաշտօնատար անձանց լիազօրութիւնների դադարեցման եւ պատասխանատուութեան ենթարկելու համար:
8.8. Հայեցակարգային մօտեցումներով անմիջական ժողովրդավարութեան ընդլայնմանը միտուած՝ քաղաքացիների կողմից հանրաքուէների եւ հանրային հարցումների նախաձեռնութեան իրաւունքի իրականացման մեխանիզմները սահմանադրական փոփոխութիւններում յատուկ ուշադրութեան են արժանի՝ նպատակ ունենալով երաշխաւորել դրանց անխափան եւ համաչափ գործողութիւներով իրացումը:
9. Պետութեան հիմնական նպատակների թուարկման սահմանադրական առկայ մօտեցումները պէտք է լրացնել մասնակցային ժողովրդավարութիւնը ընդլայնելու, այդ թւում՝ պետական մարմիններին ուղղուած քաղաքացիական նախաձեռնութիւնները խրախուսելու, ինչպէս նաեւ հասարակութեան ինքնակառավարման համակարգերը (օրինակ՝ համատիրութիւնները, կորպորատիւ կառավարման համակարգերը) ակտիւացնելու պետական քաղաքականութեան դրոյթներով:
10. Հայեցակարգային մօտեցումները պէտք է լրացնել Սահմանադրութեան անցումային դրոյթներով, որոնք մի կողմից կ՛ապահովեն պետական կառավարման եւ տեղական ինքնակառավարման նոր համակարգի փուլային անցումը, միւս կողմից կը նախատեսեն կոնկրէտ ժամկէտներ՝ դրանց իրականացման համար: Մասնաւորապէս՝ սահմանադրական փոփոխութիւններին զուգընթաց պէտք է մշակուի ընտրական օրգանական օրէնսգիրքը, որով պէտք է անցկացուեն յառաջիկայ խորհրդարանական ընտրութիւնները:
