ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ
ՀՅԴ Արեւմտեան Ամերիկայի «Ահարոնեան» կոմիտէութեան Յարաբերական եւ քարոզչական յանձնախմբի կազմակերպութեամբ, Յունուար 20ին, Գլենդէյլի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ «Արմենակ Տէր Պետրոսեան» սրահում տեղի ունեցաւ զրոյց՝ վերոնշեալ վերտառութեամբ: Բացման խօսքով հանդէս եկաւ «Ահարոնեան» կոմիտէի ներկայացուցիչ Միգանուշ Մելքոնեան, որ ողջունեց ՀՅԴ Արեւմտ. Ամերիկայի Կենտրոնական կոմիտէի ներկայացուցիչ Պետիկ Գազանճեանին, բանախօսներին, ներկաներին եւ հետեւեալ ձեւով բնութագրեց երեկոյի նպատակը. «Այս երեկոյի զրոյցի ընթացքում շօշափուելու է այժմէական մի նիւթ՝ Հայաստանի ներկայ իշխանութիւնների բաղդատութիւնը մեր մօտիկ անցեալի Հայաստանի Առաջին անկախ հանրապետութեան իշխանութեան հետ: Կարող է հարց ծագել, թէ ինչո՞ւ է կարեւոր այս բաղդատութիւնը: Կարեւո՛ր է, քանզի ո՛վ անցեալ ունի, չի կարող յիշողութիւն չունենալ, եւ ո՛վ պատմութիւն ունի, չի կարող ետ չնայել: Առաջին հանրապետութեան պետական այրերը իրենց գործով եւ սկզբունքայնութեամբ յստակ ուղի են գծել իրենց յաջորդների համար: Բաւական չէ մէջբերումներ կատարել նրանց խօսքերից, այլ նրանց բառին ու խօսքին, տառին ու ոգուն հետեւել է պէտք: Մի ոլորտ, ուր շատ են թերացել մեր այսօրուայ իշխանաւորները»:

Ապա Միգանուշ Մելքոնեան խօսքը փոխանցեց զրուցավար դոկտ. Ռուբինա Փիրումեանին:
Դոկտ. Ռուբինա Փիրումեան, նշելով, որ 1918թ. Հայաստանի Հանրապետութիւնը ծնունդ առաւ Համաշխարհային անելանելի իրավիճակում, մեծ ուժերի բախման կիզակէտում, հարեւանների ոտնձգութիւնների պայմաններում, արձանագրելով յաղթանակներ եւ պարտութիւններ՝ յաւելեց. «Այս առումով առաջին եւ երրորդ հանրապետութիւնների համար քիչ բան է փոխուել: Փորձենք ոչ թէ քննադատել, այլ համեմատել երկու կարեւոր շրջանների իրողութիւնները եւ դրանցից բխող մեր իշխանաւորների գործելակերպը: 1918թ. ՀՀը չգնահատուեց Խորհրդային իշխանութեան օրօք, որպէս դաշնակցական կառավարութիւն: Հայաստանը վերադարձաւ Ռուսաստանի գիրկը, իսկ անկախ Հայաստանի գաղափարը ապրեց Սփիւռքի մէջ: 1960ական թուականներին երիտասարդ գիտ-նական Ռիչարտ Յովհաննիսեան իր կեանքի նպատակը դարձրեց Հայաստանի Առաջին հանրապետութեան շրջանի ուսումնասիրութիւնը՝ ամփոփելով այն համապարփակ խօսք ասող հինգ հատորների մէջ»:
Ապա խօսք առաւ երեկոյի բանախօս դոկտ. Ռիչարդ Յովհաննիսեանը, որ իր կարգին յայտնեց. «Հայաստանի Առաջին հանրապետութիւնը հիմնուեց դժոխային պայմանների մէջ, որի անկախութեան հռչակագիրը ծնունդ առաւ Թիֆլիսի մէջ, եւ Երեւանը դարձաւ մայրաքաղաք: ՀՅԴն կազմակերպուած չէր պետութիւն դարձնելու եւ ղեկավարները շուարած էին: Մի քանիսը միայն՝ Արամ Մանուկեան, Դրաստամատ Կանայեան, Յովհաննէս Քաջազնունի, Ալեքսանդր Խատիսեան, տեղափոխուեցին Երեւան եւ ոչինչից՝ Յ. Քաջազնունիի խօսքերով՝ «անձեւ քաոսից» պետութիւն հիմնեցին: Այս մէկը գլխաւոր տարբերութիւն է Հայաստանի Առաջին եւ այսօրուայ հանրապետութիւնների միջեւ: Վերջինս Խորհրդային կարգերից ժառանգեց բազմաթիւ հիմնարկութիւններ, մինչդեռ Առաջին հանրապետութիւնը զուրկ էր տարրական բաներից, ունէր բազում կարիքներ, աղքատութիւն եւ հազարաւոր գաղթականներ: 1915 թուականով Ցեղասպանութիւնը չվերջացաւ: 200 հազար գաղթականներ մեռան Արեւելեան Հայաստանի մէջ: Յարգանք ունեմ Հայաստանի Առաջին հանրապետութեան ղեկավարների հանդէպ, որոնք ձգեցին իրենց դղեակները եւ եկան Երեւան՝ իրենց ժողովրդի պէս մէկ սենեակի մէջ ապրելու եւ նրա բախտը կիսելու համար: Ո՛չ ոք, եւ ոչ միայն դաշնակցականները, չմտածեց իր գրպանի կամ փառքի մասին: Ստեղծեցին Հանրապետութիւն, ոչ թէ Թագաւորութիւն: 1919թ. ՀՅԴի 9րդ ժողովը որդեգրեց Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի գաղափարը: Այդ ղեկավարները համոզուած էին, որ առանց դէպի ծով ելք ունենալու եւ առանց Արեւմտ. Հայաստանի՝ ազատ ու անկախ Հայաստան չի կարող լինել: Փորձեցին զատել կուսակցութիւն եւ պետութիւն գաղափարները միմիանցից: Կանայք եւ փոքրամասնութիւնները քուէարկելու իրաւունք ստացան, այն դէպքում, երբ այդ իրաւունքը զլացուած էր առաջադէմ Եւրոպայում: 1918թ. Հայաստանի Հանրապետութիւնը ձեռքբերումներ ունեցաւ՝ դրօշ ու զինանշան ստեղծեց, դրամ հատեց, համալսարան եւ դպրոցներ հիմնեց, դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատեց աշխարհի 30 երկրների հետ»:
Արեւելումի տեսակէտից՝ ըստ դոկտ. Ռիչարդ Յովհաննիսեանի՝ Առաջին հանրապետութիւնը արեւմտամէտ էր եւ չփորձեց թուրքերի հետ լեզու գտնել, որի պարագային կարելի կը լինէր Կարսը, Անին եւ Արտահանը պահել Արեւելեան Հայաստանի կազմի մէջ: Պատմաբանը կարեւորեց նաեւ անձանց դերը, դեսպանների դերը՝ նշելով, թէ ճիշդ կը լինէր, օրինակ, Աւետիս Ահարոնեանի կամ Լեւոն Շանթի փոխարէն, որոնք գրողներ էին, ուղարկել Սիմոն Վրացեանի եւ նրա նման քաղաքականութեան մէջ հմտութիւն ունեցող մարդկանց:
Դոկտ. Ռուբինա Փիրումեան ներկայացրեց երեկոյի երկրորդ բանախօսին՝ դոկտ. Լեւոն Մարաշլեանին, եւ անդրադարձաւ նրա ուսումնասիրութիւններին:
Դոկտ. Լեւոն Մարաշլեան իր խօսքը սկսեց Արցախեան շարժման, նրան յաջորդած երկրաշարժի ու հետագայ քաղաքական դէպքերի շարադրանքով՝ հասնելով մինչեւ 1991թ. Հայաստանի 3րդ հանրապետութեան ծնունդը ու

անդրադարձաւ հանրապետութիւնը գլխաւորող առաջին նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանին: Ինչպէս առաջին հանրապետութեան ժամանակ, երրորդ հանրապետութիւնը պատերազմ մղեց հարեւան Ադրբեջանի հետ ու ընկաւ շրջափակման մէջ: Այս տարիներին էր, որ ՀՅԴի գործունէութիւնը կասեցուեց Հայաստանի մէջ: Լ. Տէր Պետրոսեանին յաջորդեց Ռոբերտ Քոչարեանը, որի օրօք արդէն արմատակալած «օլիգարխիա»ն աւելի ընդարձակուեց, խրամատ յառաջացաւ հարուստների եւ աղքատների միջեւ ու Հայաստանին ուղղուած միջազգային ճնշումները ուժեղացան՝ Արցախեան հարցի կարգաւորման հարցում փուլ առ փուլ տարբերակի առաջարկով: Սակայն կապ ստեղծուեց Սփիւռքի հետ: Այսօրուայ գործող նախագահ Սերժ Սարգսեան ստանձնեց երկրի ղեկը, փորձեց բնականոն յարաբերութիւններ հաստատել Թուրքիայի հետ եւ հեղինակը դարձաւ Հայ-թուրքական արձանագրութիւններին՝ իր կառավարման ընթացքում թոյլ տրուած մեծագոյն սխալի:
Դոկտ. Լեւոն Մարաշլեան աւարտեց իր ելոյթը՝ նշելով, թէ «Հայաստանի մէջ շատ բաներ կան շտկուելիք, եւ կարեւոր է, թէ այսօրուան ղեկավարները որքա՛ն կը սիրեն իրենց երկիրը»:
Երեկոյի աւարտին դոկտ. Ռուբինա Փիրումեան ամփոփեց եւ լրացում կատարեց՝ տալով մի քանի բաղդատականներ.
– Առաջին հանրապետութեան ժամանակ ՀՅԴն առաջարկում էր միւս կուսակցութիւններին մաս կազմել կառավարութեան, իսկ երրորդ հանրապետութիւնը վտարեց ՀՅԴին երկրից:
– Առաջին հանրապետութիւնը կարճ ժամանակում դիւանագիտական յարաբերութիւններ մշակեց 30 երկրների հետ, իսկ այսօր քիչ ենք լսում մեր դեսպանների աշխատանքի մասին:
– Առաջին հանրապետութիւնը փորձեց խօսքի ազատութիւն եւ ժողովրդավարութիւն հիմնել, իսկ այսօր հակառակն է տեղի ունենում:
– Առաջին հանրապետութիւնը արեւելումի հարցում եթէ սխալւում էր՝ արեւմտամէտ լինելով, ապա այսօրուայ հանրապետութիւնը ռուսամէտ քաղաքականութիւն է վարում, որ վտանգաւոր է: Եւ ընդհանրապէս որեւէ արեւելում Հայաստանի համար կարող է վտանգ ներկայացնել:
Երեկոյի զոյգ բանախօսների ելոյթը ուղեկցուեց տեսաերիզի ցուցադրութեամբ: