ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ

«Ա»ն՝ Այբը, հայոց այբուբենի առաջին տառն է, այբուբենի գլխաւորն ու առաջնորդը, ինչպէս է այլ ժողովուրդների այբուբենների պարագայում եւս: Հայոց լեզուի առաջին դասագիրքը Այբբենարան է կոչւում: «Ա»ն առաջին տեղն է գրաւում նաեւ ձայնաւորների շարքում, ամէնից յաճախ գործածուողն է եւ թերեւս առաջին հնչիւնն է, որ արտաբերում է մարդ արարածը որպէս մանկական թոթովանք:
«Է»ն հայոց այբուբենի եօթներորդ տառն է: Այն պարզապէս, տառ լինելուց բացի, նշանակում է գոյութիւն, լինելութիւն եւ լինել բայի եզակի թուի երրորդ դէմքն է (եմ, ես, «Է»): Օժանդակ բայի այս «Է»ի գործածութիւնը լրջօրէն վտանգուած է այսօր: «Է»ն իր տեղը զիջել է «Ա»ին:
Յայտնի է, որ «Ա»ով խօսելը բարբառային երեւոյթ է, եւ «Է»ի փոխարէն «Ա» գործածելը բնորոշ է հայերէնի «ում» ճիւղին պատկանող բարբառներին: Հայերէնի «կը» ճիւղին պատկանող բարբառները բայի եզակի երրորդ դէմքի համար «Է» են գործածում: Այսօր, բարբառային «Ա»ով է խօսում ողջ Հայաստանը՝ բարձրաստիճան պաշտօնեայից սկսած մինչեւ վերջին շինականը, բացառութեամբ Շիրակ գաւառի, որի բարբառը պատկանում է «կը» ճիւղին եւ «Է» ով է խօսում:
Բարբառային «Ա»ն տեղ է գտել ոչ միայն առօրեայ խօսակցական լեզուի մէջ, այլեւ բեմ ու եթեր է բարձրացել: Ոչ միայն քաղաքական գործիչ, նախարար ու գիտնական են «Ա»ով խօսում, այլե՝ւ գրող ու դերասան, շեշտում ենք գրող ու դերասան, որովհետեւ հէնց գրողներն են լեզու մշակողը, նաեւ՝ թատրոնն ու դերասանը: Վերջիններս մոռանում են, որ գրողն է լեզու յղկողը, մոռանում են հայ թատրոնի մեծագոյն ներկայացուցիչներից Սիրանոյշին, հայոց լեզուի զարգացման խնդրի մէջ թատրոնի դերի նկատմամբ նրա ունեցած հայեացքի մասին:
Թերեւս բարբառագէտները բացատրեն, թէ երբ եւ ինչպէս է առաջացել «Ա»ի գործածութիւնը «ում» ճիւղին պատկանող բարբառներում, բայց մէկ բան պարզորոշ է, որ «Ա»ի գործածութիւնը ոչ միայն գրական չէ, այլեւ տգեղ է: Եթէ «Է»ն, ինչպէս նկատեցինք, նշանակութիւն ունի, ապա որքան մեզ յայտնի է, «Ա»ն ոչ մէկ նշանակութիւն է պարունակում: Այս ամէնից վեր՝ կայ նաեւ լեզուական ճաշակ ըմբռնումը:
Մեսրոպեան ուղղագրութեան վերականգման մասին յաճախ է խօսւում, եւ յուսանք որ ժամանակը կը շտկի հայոց լեզուին հասցուած այդ մեծ վնասը: Ոմանք ինչ-ինչ պատճառներով, ոչ գիտական հիմնաւորմամբ անշուշտ, ընդդիմանում են մեսրոպեան ուղղագրութեան վերականգնման գաղափարին: Նշում են, որ դժուար է այդ ուղղագրութեան ուսուցումը, որ, անտարակոյս, անհիմն է: Հայերէնի պէս կանոնաւոր եւ դասական քերականութիւն ունեցող լեզուի մասին տրտնջացողները ինչու են ստրկամտօրէն, առանց ծպտուն իսկ հանելու տքնում սովորել անգլերէնի դժուար ուղղագրութիւնը: Սակայն հետաքրքրական է իմանալ նաեւ, թէ ինչ փաստարկներ են հրամցնում բոլոր նրանք, որոնք չեն նպաստում գրական հայերէնի ամրապնդմանը, որ նշանակում է նաեւ հայ ազգի եւ պետականութեան ուժեղացում, եւ «Ա»ով են խօսում: Եթէ տիրապետող կարծիքն այն է, թէ պարզ ժողովրդական լեզուով են խօսում, ապա պէտք է անդրադառնալ, որ պարզութիւնը ենթադրում է նաեւ ճշտութիւն եւ գեղեցկութիւն: Եւ դարձեալ , եթէ ընդդիմանում ենք մեսրոպեան ուղղագրութեան վերականգնման գաղափարին, արդեօք կարծում ենք, որ «Է»ով խօսելն էլ է դժուար: Ի պատիւ հայ շինականի՝ պէտք է ասել, որ նա աւելի նախանձախնդիր է հայերէնի հանդէպ, եւ բնաւ էլ կիսաբարբառային հայերէնով արտայայտուող իշխանաւորների նկատմամբ հոգեհարազատութիւն կամ վստահութիւն չի տածում: Նա ճիշդ հակառակ զգացումը կ՛ունենայ, երբ քաղաքից ժամանած աստիճանաւորը գեղեցիկ ու կանոնաւոր հայերէն գործածի: Եւ, վերջապէս, միթէ այդքան դժուար է «Ա»ի փոխարէն «Է» գործածելը:
Այսօր, Հայաստանում երկրի դիմագրաւած զանազան հարցերի շուրջ հասարակական շարժում է ձեւաւորւում եւ կարծում ենք, որ այդ շարժման պայքարի մէջ առաջնային տեղ գրաւող դպրոցի եւ հայոց լեզուի հարցը իր մէջ պէտք է ներառի նաեւ գրական հայերէնին այնքան վնասող «Է»ի գործածութեան կէտը եւ թերեւս որդեգրի գրապայքար անունը, այն անուանումը, որ ազդարարեց աշխարհաբար հայերէնի պաշտպանութիւնը 19րդ դարի կէսերին:
Անցողակի, լեզուական մէկ այլ երեւոյթի մասին եւս: Այսպէս, օրինակի համար՝ պետութիւն, պետութեան եւ նմանօրինակ «ութիւն» գոյականակերտ վերջածանցով կազմուած բառերում «ուցիւն» եւ «ուցեան» հնչելը հայերէն առոգանութիւն չէ եւ կարծես հայերէնի չինական տարբերակ լինի:
Առաջնային շատ հարցեր կան այսօր Հայաստանում, բայց թող բնաւ էլ երկրորդական չթուայ լեզուական խնդիրներ արծարծելը, քանզի լեզուն քայլում է պետութեան հետ ձեռք-ձեռքի բռ-նած:
Ընդհանրապէս, քաղաքում է մշակւում եւ բիւրեղանում լեզուն, մասնաւորապէս՝ մայրաքաղաքում: Իսկ քաղաքամայր Երեւանը համազգային եւ պետական կարեւորութիւն ունեցող այս հարցում իր դերի մէջ չէ:
Սիրելի Կատիա,
Կներես, յօդուածդ ուշ կարդացի: Բայց, դե, հայկական առածն ասում է, «Ուշ լինի, նուշ լինի»:
Յամենայն դէպս, համաձայն եմ քեզ հետ՝ «է»ի փոխարէն «ա» գործածելու ոչ գրական երեւոյթի դէմ քո ունեցած մօտեցմանը: Ի դէպ ասեմ, որ ես էլ այդ մասին անդրադարձել եմ իմ մշակած «Հայոց լեզուի բիւրեղացման» յատուկ ծրագրում, որը սահիկների ցուցադրութեամբ մինչ հիմա չորս անգամ ներկայացրել եմ հայ կրթական հաստատութիւններում:
Բարեւներով,
Օննիկ