ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Հայը ունի ժպտավառ դէմքեր, ոսկեվառ գինի, սիրավառ երգ… Մեր արտայայտութիւնները վառ են, յոյսերը վառ, գեղեցիկ անցեալի յիշատակները վառ… Հայ բանաստեղծը, առաւելաբար, կը զմայլի իր եարին ու կը նկարագրէ զայն քնքշալար. «Քո մազերի ցնորական փայլը պայծառ, քո աչքերի խորութիւնը հրդեհավառ» (Վ. Տէրեան): Մէկ այլ բանաստեղծ՝ սիրտը խոցուած, արիւնաքամ երկրին կը նայի ու ջերմավառ կ՛ըսէ. «Էլի ես որբ ու արնավառ իմ Հայաստան եարն եմ սիրում» (Ե. Չարենց): Պատճառն ի՞նչ էր այդ բոլոր գրական փայլատակումներուն եւ հրդեհներուն, տէրեանական եւ չարենցական միտքերուն… Միավանկ բառ մը աննշմար՝ ՎԱՌ: Այսօր, յարգելի ընթերցող, որոշեցի մեր գրականութեան լուսավառ դահլիճներուն մէջ ճեմել ու հասկնալ, թէ մենք ինչո՛ւ ենք այսպէս, ինչո՛ւ մեր բոլոր երգերն են կարօտավառ, ինչո՛ւ մեր ուրախութիւններն իսկ իբրեւ խոշոր արցունք կ՛իջնեն մեր այտերն ի վար ու մեր կիրքերն են բոցավառ…: Որոշեցի նաեւ Վահան Տէրեանի թախծոտ տողիկներով պարուրել այս պատմութիւնը, քանզի անոր Մթնշաղի Անուրջներ ժողովածուն «վառ» միտքերու ամենահարուստ շտեմարանն է:
Հայկազնեան բառապաշարի հնագոյն բառերէն մէկն է՝ «վառ»: Ոսկեդարու հայերէնը լուսաւորուեցաւ «վառիվառ, վառ ի վառեալ, վառումն, վառվառիլ, բոցավառեալ, լուսավառ, հրավառ, ջահավառ» բառերովը: Որպէս ածական, ան փայլք տուաւ մեր ժամանակակից մտածումներուն: Տեսնելու համար անոր իմաստի հարստութիւնը, բաւ է լսել քանի մը պատկերաւոր արտայայտութիւն. հայը ունի բորբոքած ու արծարծուած «Վառ թոնիր», կիզիչ ու այրող «Վառ արեւ», լուսաւոր ու լուսարձակ «Վառ աստղեր», պայծառ ու ցոլացիկ «Վառ գոհարներ», պարզ ու լուսաւոր «Վառ գիշերներ», գոյներով շողացող «Վառ ծաղիկներ», անջնջելի ու անխախտ «Վառ յիշատակներ», բուռն «Վառ զգացումներ», նմաններու մէջ աչքի զարնող «Վառ երգիչներ», կայտառ ու աշխոյժ «Վառ մանուկներ», ինչպէս նաեւ՝ տպաւորիչ «Վառ պատմութիւններ»:
Տէրեանը ինչպէ՞ս անտարբեր մնար այդ բոլոր վառ արտայայտութիւններուն առջեւ: Բանաստղծը «Մթնշաղի Անուրջներ» ժողովածուին մէջ այդ բոլորը օգտագործեց, որպէսզի երգէ իր ներաշխարհը: Այդ գիրքին ամէն մէկ քերթուածի մէջ կայ խոր զգացումներով բանուած «վառ» տողիկ: Ահա փունջ մը. «Յիշի՛ր դու խաւարում տանջուողին, քո սրտում արեւներ են վառւում… Քնքոյշ աստղեր, որ վառւում են ու մարում, կեա՛նքս, նա էլ մի լուսեղէն հեքիաթ էր… Ինձ թաղէք, երբ կարմիր վերջալոյսն է մարում, երբ տխուր գգուանքով արեգակը մեռնող սարերի արծաթէ կատարներն է վառում…»:
Գրաբարախօս մեր նախնիներու լեզուն պայծառ էր: Անոնք ունեցան երկու արտայայտութիւն. «Վառ ի վառ»՝ փայլատակող, եւ «Վառեալ բորբոքել»՝ խանդավառել, ոգեշնչել: Մինչ, հիւծախտաւոր Տէրեանը շշնջաց, երբ մտածեց իր սիրածին մասին. «Քո մազերի ցնորական փայլը պայծառ, քո աչքերի խորութիւնը հրդեհավառ… Քո խենթ մարմնի սարսուռները երջանկութեան, ախտաբորբոք արեւներ են բոցավառում… Կարօտավառ երազում ենք միշտ իրար… Երկնքում անուրջ աստղեր կը վառես, կը լցնես հոգիս անոյշ երազով…»:
«Վառ» բառը պատճառ դարձաւ, որ մեր մայրենին ունենայ հարիւրէ աւելի պատկերալից բաղադրեալ բառեր: Նպատակ չունիմ բոլորը շարադրել, սակայն կ՛արժէ ընտիր ութեակի մը անդրադառնալ, քանզի անոնք մեր վառ մտածողութեան արտացոլացումներն են. աստուածավառ, արփիավառեալ, մշտավառ, մշտնջենավառ, վայելչավառ, մշտավառ, ջերմավառ, տենդավառ:
Տէրեանը սիրավառ խօսքեր ուղղեց նաեւ իր սիրեկանին. «Քեզ իմ կարօտի կսկիծն է վառել, իմ քոյր, իմ դահիճ, իմ սուրբ սիրեկան… Շուրթերդ վարդ բոցավառուած են իմ առաջ, ցանկութիւնով արիւնատենչ ու մեղսական… Միթէ՞ դու պիտի վառես նոր փափաք, միթէ՞ դու պիտի հրդեհես յուզում…»:
Ո՞վ կայծ տուաւ Տէրեանի գրիչին… Աշուղ մը, որուն սիրտը այրած էր մեզմէ 500 տարի առաջ: Նահապետ Քուչակն էր ան: Անփորձ վանեցին օր մը, խանդավառուած իր եարի կիսաբաց, սպիտակ, լուսաւոր ծոցէն՝ համարձակօրէն ըսաւ. «Ուր որ դու կանգնած լինիս, չէ պատեհ վառեն մոմեղէն»: Մէկ այլ երկտողի մէջ տղան դարձեալ արտայայտեց իր բարի հիացումը. «Քո ծոցդ է ճերմակ տաճար, քո ծծերդ է կանթեղ կի վառ»: Քուչակէն հարիւր տարի ետք, Տէրեանի համար ներշնչման մէկ այլ աղբիւր՝ սիրոյ վառ տաղեր գրեց Նաղաշ Յովնաթանը. «Ղալամ ունքեր կապած կամար, աչքերն վառ շամսի ղամար»:
Տէրեանը ունէր «վառ» ներաշխարհ, մերթ մռայլ, մերթ լուսաւոր: Ան ըսաւ՝ «Տեսայ երազ մի վառ», ապա պատմեց իր յոյզերը. «Կը ցրեմ կեանքի յուշերը ցաւոտ, ու հեքիաթային լոյսեր կը վառեմ… Վառւում է յաւէտ մի անանց կարօտ, տխուր ու մենակ լուսնեակն է վառւում»:
Տէրեանի օրերուն աշուղներ եկան ու վառեցին նոր սէրեր, նոր տաղեր. «Կարօտ եմ լուսնեակ պատկերիդ, տասնըհնգած վառ երեսիդ»՝ Գուսան Շահէն, «Վառ շուրթերիցդ իմ մարալ աղջիկ, համբոյրով սրտիս վառ հուրը մար»ջ՝ Գուսան Զաքարեան, «Վառ էշխիդ աշուղ դարձայ»՝ Աշուղ Շերամ, «Քո փափաքով վառւում եմ, արի, սիրական, ո՞ւրտեղ ես»՝ Աշուղ Ճիւանի:
Տէրեանի համար ներշնչում եղան նաեւ բնութեան պատկերները: Հետեւեալ երկտողերը, յարգելի ընթերցող, հայկական քնարերգութեան քնքշագոյն խօսքերն են, թեւաւոր եւ երազկոտ. «Երեկոն վառեց լոյսեր դժգունակ, ծաղիկներն անուշ բոյր են բուրվառում… Գարո՜ւն, ամէն տեղ նոր կեանք ես վառել, իմ սրտում էլ ես թեւերդ փռել… Հողը կը գրկեմ, ջերմ կը հեկեկամ, վառ աստղերի հետ անոյշ կ՛երազեմ… Գարունը այնքա՛ն ծաղիկ է վառել, գարունը այնպէ՛ս պայծառ է կրկին…»: Իսկ, երբ օրը վերջացաւ ու յայտնուեցան աստղերը, Տէրեանը դիտեց վայելչավառ երկինքը ու ըսաւ. «Ցերեկը լռեց… Երկինքը վառեց ոսկէ բուրվառներ»:
Յարգելի ընթերցող, իրաւունք ունիք հարցնելու… Առաջին անգամ ո՞վ բուրվառ շարժեց հայկական քերթողութեան մէջ… Նարեկացի՛ն էր անկասկած՝ իր Մատեանին մէջ. «Բուրվառաւ կամացս առաքել առ քեզ»:
Տէրեանը հայկական գրականութեան առաջին այրող սիրտը չէր անկասկած, ո՛չ ալ վերջինը: Հետեւաբար, կ՛առաջարկեմ յաջորդ շաբաթ այլ բանաստեղծներու եւ երգահաններու լուսաւորած էջերու վրայ ճեմել, որպէսզի «վառ» բառի պատմութեան մէջ չմնան որեւէ մութ ծալքեր: Գալիք շաբաթ կը վայելենք Իսահակեաններու, Վարուժաններու, Շանթերու եւ այլ սիրավառ քերթողներու գրականութիւնը, ու կը հասկնանք, թէ ինչո՛ւ հայու ժպիտը տրտմավառ է, աչքերը վառվռուն, իսկ հոգին՝ միշտ կարօտավառ: Մինչ այդ ժամանակ՝ վառ պահեցէք ձեր սիրտերը:
