- Լուսանկարչական կադրում մարդիկ որ աւելին են, քան կեանքը
ՄԵՐԻ ՄՈՒՍԻՆԵԱՆ
Երջանկայիշատակ լուսանկարիչ Գալուստ Պապեանը հայրենիքում ընդամէնը մէկ անգամ է անհատական ցուցահանդէս ունեցել՝ 2006 թուականի Նոյեմբերին, Երեւանի «Ալբեր եւ Թովէ Բոյաջեան» պատկերասրահում։ Լուսանկարչական ցուցահանդէսն ընթանում էր «Դէմքեր Եւ Դէպքեր» խորագրի ներքոյ։ Լուսանկարիչը ներկայացրել էր Կանադայում եւ Հայաստանում արուած իր տարբեր տարիների աշխատանքները։
Գալուստ Պապեանը կանադահայ համայնքի սիրուած մտաւորականներից էր, հայրենիքի խնդիրներով ապրող, հայապահպանութեանն ու հայկական մշակոյթին անձնուիրաբար ծառայած մի ջերմ ու վեհ անձնաւորութիւն։ Բայց նա առաջին հերթին մեծ լուսանկարիչ էր, որի աշխատանքները բանաստեղծական շնչով լուսանկարներ են, կենտրոնում մարդը՝ իր բազմաշերտ դիմագծերով ու հոգեվիճակով։
Գալուստ Պապեանը ծնուել է Լիբանանում՝ 1938 թուականին։ Կրթութիւնը ստացել է տեղի Լուսինեան Ազգային վարժարանում։ 1961 թուականին տեղափոխուել է Ֆրանսիա, սկզբում՝ Մարսել, ապա՝ Փարիզ, որտեղ մտերիմ է եղել հայ գրողների շրջանակի հետ։ 1967 թուականին տեղափոխուել է Կանադա, մի կարճ շրջան ապրել Մոնրէալում, ապա հաստատուել է Տորոնտոյում։ 1970-75 թուականներին ապրել է Նիւ Եորքում եւ հէնց այստեղ է բացայայտել ու զարգացրել իր մէջ լուսանկարչութեան հանդէպ սէրը։ Նիւ Եորքում նա աշակերտել է Միացեալ Նահանգներում մեծ համբաւ ունեցող հայ լուսանկարիչ Յարութիւն Չօլաքեանին, որին ամբողջ կեանքում շարունակել է համարել իր ուսուցիչն ու իրեն յաւերժօրէն լուսանկարչութեան հետ կապողը։ Վերադառնալով Տորոնտօ՝ Գալուստ Պապեանն իր լուսանկարչական ստուդիան է բացել։
1980 թուականին առաջին անգամ նա այցելել է Հայաստան՝ անմոռանալի ապրումների, թանկ յիշողութիւնների ու հանդիպումների այդ շրջանը յաւերժացնելով իր լուսանկարներում, որոնք յետագայում անուանեց «Հայաստանը Ութսունականներին»։ Երեւանեան պատկերներ, մարդիկ, Կոնդի առօրեայ, գիւղական կեանք, հայրենի եզերքի խօսուն դրուագներ, երեխաներ, յայտնի մտաւորականներ, հասարակական գործիչներ. այս լուսանկարները մի կողմից շատ իրատեսօրէն պատմում են ութսունականների Հայաստանի մասին, միւս կողմից ասես բանաստեղծութիւններ լինեն հայրենիքը տեսնելու երազանքի եւ այդ բաղձալի հանդիպման մասին։
Գալուստ Պապեանի լուսանկարչութիւնը կարելի է անուանել կինոպատմութիւն, որն ինքը՝ լուսանկարիչը, իր ալբոմում պայմանականօրէն բաժանել է երեք խմբի՝ «Սփիւռքի Համաստեղութիւն», որը ներկայացնում է սփիւռքահայ մտաւորականների դիմանկարներ, «Հայաստանը Ութսունականներին», որի ներքոյ ներկայացուած լուսանկարները ստեղծուել են Հայաստան այցելութեան ժամանակ, եւ երրորդը՝ Փարաջանովի հետ ճակատագրական հանդիպումից ծնուած լուսանկարների մի շարք, որը նոյնպէս ստեղծուեց Հայաստան այցելութեան ժամանակ, երբ Գալուստ Պապեանը որոշեց հանդիպել Փարաջանովին Թիֆլիսի իր բնակարանում։ Այս երեք բաժիններն ի մի են բերուած «Ներաշխարհ Ոսպնէակէն» հայերէն եւ անգլերէն գրքում, որը հրատարակուել է Գալուստ Պապեանի կենդանութեան օրօք, 2011 թուականին, Համազգային կրթամշակութային կենտրոնի աջակցութեամբ։ Նա իր լուսանկարներով ստեղծել է Սփիւռքի հայ մտաւորականների եւ հասարակական գործիչների մի ամբողջական դիմանկար՝ Շարլ Ազնաւուր, Ատոմ Էկոյեան, Արտօ Չաքմաքչեան, Գրիգոր Պըլտեան, Ալիսա Կիրակոսեան, Արսինէ Խանճեան, Յակոբ Կարապենց, Նիկոլ Պեզճեան, Լեւոն Խանգալտեան, Լեւոն Իշխանեան, Նուրհան Արման, Վահէ Պէրպէրեան, նրանք բոլորը, վստահաբար, շնորհիւ Գալուստ Պապեանի՝ ունեն իրենց ներաշխարհը բնորոշող լաւագոյն լուսանկարներ։ Ալբոմի միւս՝ հայաստանեան հատուածում, բացի հայրենի եզերքի պատկերներից, մեր մտաւորականներն են՝ Հրանտ Մաթեւոսեանը, Սօս Սարգսեանը, Սիլվա Կապուտիկեանը, Տիգրան Մանսուրեանը, Վարդգէս Պետրոսեանը, Համօ Սահեանը, Մուշեղ Գալշոյեանը, Զօրայր Խալափեանը, Յովհաննէս Չէքիջեանը, Հենրիկ Էդոյեանը, Հրաչեայ Ղափլանեանը, Յակոբ Յակոբեանը, Ռուդոլֆ Խաչատրեանը եւ ուրիշներ։
Այս բոլոր լուսանկարները կեանքի, ապրած ու անցած ժամանակի զգայուն կադրեր են, որ այնպէս բանաստեղծօրէն յաւերժացել են սեւ-սպիտակ ժապաւէնի վրայ՝ շնորհիւ իրենց հեղինակի՝ կեանքը եւ աշխարհը բանաստեղծօրէն ընկալող Գալուստ Պապեանի։ Անուանի քանդակագործ Արտօ Չաքմաքչեանն այսպէս է բնորոշել նրան՝ «Գալուստ Պապեան արուեստագէտի համար լուսանկարչութիւնը սոսկ պահի արձանագրութիւն չէ։ Այն կեանքի բազմաթիւ արտայայտութիւնների մէջ ներթափանցելու միջոց է»։
Գալուստ Պապեանին ես հանդիպեցի 2017 թուականի գարնանը՝ Տորոնտոյի իր բնակարանում։ Կեանքի վերջին տարիներին նա վատառողջ էր, սակայն հաճոյքով համաձայնեց զրուցել։ Հանդիպման առաջին իսկ րոպէներից պարզ էր, որ ոչ միայն հանդիպել էի իր գործի բացառիկ նուիրեալի, լուսանկարչութեան մեծ սիրահարի, Հայաստանն իր սրտում ամբողջութեամբ կրող մի մտաւորականի, այլեւ մի մարդու, որն իր պատկառելի տարիքում փայլող աչքերով պատմում էր իր աշխատանքի նրբութիւնների մասին եւ զրուցակցին վարակում էր լուսանկարչութեան հանդէպ բանաստեղծական սիրով։
«Նախքան լուսանկարելն, առաջինը, որ պիտի անես, այդ մարդուն ուսումնասիրելն է, պիտի փորձես հնարաւորինս ճանաչել նրա կերպարը։ Որովհետեւ նա իր սիրտը, իր հոգին բացելուց առաջ պիտի քեզ վստահի այնպէս, ինչպէս մի երիտասարդ աղջիկ, որը երբ բժշկի է գնում, իր շապիկը կը հանի միայն այն դէպքում, երբ հարիւր տոկոսով վստահի բժշկին։ Լուսանկարչութիւնը սիրտը բացելու արուեստ է։ Մարդիկ լուսանկարչական ապարատի առաջ ակամայ «կոճկւում» են։ Կարեւոր է իմանալ՝ ինչպէ՞ս անել, որ նրանք իրենց ներաշխարհը «չկոճկեն», եւ լուսանկարիչը կարողանայ տեսնել այն իր ամբողջ գեղեցկութեամբ։ Բոլոր լուրջ լուսանկարիչները երազում են այդ մասին, բայց շատ քչերին է իրականում դա յաջողւում։
«Ամէն մարդ զգայուն է, ամէն մարդու մէջ մի քնած բանաստեղծ կայ, այդ բանաստեղծին արթնացնելը եւ նրան ամէն օր սնունդ տալն է կարեւոր։ Դա է որ տարբերում է արհեստավարժ լուսանկարչին սիրողական լուսանկարչից, արհեստավարժին՝ հանճարից», ասում էր լուսանկարչութեան վարպետը։
Գալուստ Պապեանի ծնողները Ցեղասպանութիւնից փրկուած որբեր էին։ Անսահման երախտագիտութեամբ էր խօսում նրանց մասին. «Սովորաբար երեխաներն իրենց տարեդարձներին խաղալիք կամ այլ զուարճանքի իրեր են ստանում, ինձ ծնողներս գիրք էին նուիրում։ Ես Համաստեղի «Սպիտակ Ձիաւորը» տասնհինգ տարեկանում կարդացի եւ պարզապէս ապրում էի դրանով։ Արուեստի հանդէպ յատուկ սէր կար մեր ընտանիքում, ինչպէս նաեւ Լիբանանի դպրոցի իմ հայ ուսուցիչների շնորհիւ ես կապուեցի հայ գրականութեանն ու մշակոյթին», յուզմունքով յիշում էր նա՝ աւելացնելով, որ այդ տարիներին դժուար էր կեանքը Լիբանանում եւ ապրուստ հայթայթելը՝ գերխնդիր։ Բայց բախտաւոր էինք, որ մեր ընտանիքներում եւ վարժարանում մեծանում էինք վեհ արժէքներով։ Իմ սերունդը մեծացել է Հայաստանի մասին լսելով, բայց Հայաստանը երազ էր, որ ապրում էր մեր երգերի մէջ։ Ոչ թէ միայն տեսնելու ցանկութիւն կար, այլեւ այն շօշափելու, շօշափելու հողը, այնտեղ ապրող ամէն ինչ։ Գուցէ ենթագիտակցօրէն ինքս ինձ ուզում էի համոզել եւ ի լուր աշխարհի ասել՝ ահա, դուք ուզեցիք սպանել մեզ, դուք ուզեցիք մէկ հայ թողնել թանգարանում, բայց ահա իմ երկիրը, ահա իմ ապրող ժողովուրդը»։
Գալուստ Պապեանի՝ Հայաստանում արուած լուսանկարներն իսկապէս ասես հայրենիքի «շօշափումներ» լինեն։ Նրա արուեստը բնորոշելիս կանադահայ գրող, հասարակական գործիչ, Գալուստ Պապեանի լուսանկարների գրքի խմբագիր Վրէժ Արմէնը նկատել է. «Այս հատորը մեր առջեւ կը բանայ սիրտը սփիւռքահայ մարդուն՝ պանդուխտ հայորդիին, որ կը նկրտի «անաղարտ պահել հայ մարդու արժանապատուութիւնը», եւ որուն համար «բոլոր ճամբաները Հայաստան կը տանին»:
Գալուստ Պապեանը Փարաջանովի արուեստի մեծ սիրահար էր։ Հայաստան այցելութեան ժամանակ, երբ Փարաջանովը թիֆլիսեան իր բնակարանում տնային կալանքի մէջ էր, նա սեփական նախաձեռնութեամբ մեկնում է Թիֆլիս՝ յոյսով, որ կը կարողանայ հանդիպել Վարպետին։ Տան հասցէն նրան տալիս է Տիգրան Մանսուրեանը։ Երկու արուեստագէտները ոչ միայն ջերմ հանդիպում են ունենում, այլեւ այդ օրը Գալուստ Պապեանը ստեղծում է լուսանկարների մի հրաշալի շարք, որը Փարաջանովի կեանքի արժէքաւոր վաւերագրութիւն է՝ արուած բացառիկ սիրով ու պրոֆեսիոնալիզմով։ Գալուստ Պապեանը Փարաջանովի հետ հանդիպումը համարում էր իր կեանքի ամենանշանակալի օրերից մէկը։ Նա ապրում էր այդ հանդիպմամբ եւ այդ օրուայ լուսանկարներով, որոնք Փարաջանովի կեանքի մէկ օրն էին՝ յաւերժացրած սեւ-սպիտակ ակնթարթների մէջ։
«Լուսանկարչական ապարատս հետս էի վերցրել՝ յոյսով, որ ինձ կը յաջողուի նրան լուսանկարել։ Դուռը թակեցի՝ բարձր բղաւելով՝ Սերգե՜յ, Սերգե՜յ։ Նա դուրս եկաւ պատշգամբ։ Մտայ ներս, ձեռքը սեղմեցի, ասացի՝ եկել եմ ձեզ շնորհակալութիւն յայտնելու, որ ձեր արուեստով ինձ այսպիսի հպարտութեան առիթ էք տուել որպէս հայ եւ որպէս արուեստագէտ։ Չգիտեմ, գուցէ իմ անյաւակնոտ կեցուածքը, մի քիչ երկիւղածութիւնս նրան տրամադրեցին դէպի ինձ, գուցէ ինքն էլ պահանջ ունէր մէկի հետ խօսելու։ Երբ նկատեց դրան մօտ դրուած պայուսակս, հարցրեց՝ ի՞նչ է դա։ Ասացի՝ ֆոտօխցիկ։ Զարմացաւ, ուրախացաւ։ Մօտեցրի, տուեցի իրեն, սկսեց ուշադիր նայել, շօշափել։ Կամերան, որն իր կեանքն էր, իր ձեռքից վերցրել էին այդ պահին, ու նա անսահման տխուր էր, կարօտած։ Համբուրեց կամերաս, երեւակայիր այդ պահը, թէ ինչ զգացողութիւններ ունեցայ. Փարաջանովը՝ իմ լուսանկարչական ապարատը ձեռքին, յետոյ՝ այն համբուրելիս… ի՜նչ էր դա ինձ համար։ Չգիտեմ ինչպէս չխենթացայ… այդ մի քանի վայրկեանում մենք մտերմացանք։ Եւ յետոյ արդէն ոչ թէ ես էի լուսանկարում իրեն, այլ՝ ինքն էր լուսանկարւում։ Դրանք իմ կեանքի ամենայիշարժան պահերն էին, դրանք սովորական լուսանկարներ չեն ինձ համար…
«Հարցրի նրան՝ վարպետ, ի՞նչ է քեզ համար հայը, ո՞րն է հայի բնորոշումը։ Դա կարեւոր հարց էր ինձ համար, այդ հարցը ես ամէն օր ինքս ինձ էի տալիս։ Փարաջանովն արագ ձեռքը գցեց մի թղթի, արագ շարժումներով իր դիմանկարն արեց՝ փշերի մէջ, յետոյ մկրատ, որը փշալարն է կտրում եւ նկարի տակ որպէս ստորագրութիւն գրեց՝ ԴԱՐԴ։ Ասաց՝ ինձ համար հայութիւնը Դարդ է։ Այդ նկարն իմ մօտ է, մեծացրել եմ եւ սենեակումս դրել։ Մնաց ինձ հետ իր «Դարդը», եւ դա իմ կեանքի ամենամեծ փորձառութիւններից մէկը եղաւ։
«Փարաջանովի հետ հանդիպումից ես հասկացայ, որ կան երկու տիպի մարդիկ՝ մենք սովորական մարդիկ ենք, իսկ իրենք, ամերիկացիները լաւ խօսք ունեն՝ «larger than life», աւելի մեծ, քան ինքը՝ կեանքն է։ Փարաջանովն էդպիսին էր՝ աւելին, քան կեանքը», պատմեց Գալուստ Պապեանը:
«Արթ Քալեճ»
