«Մեր Ազգային Հիմնախնդիրներու Լուծման Բանալին Ղեկավարութեան Մտայնութեան Յեղափոխութիւնն է», Կը Հաստատէ Յակոբ Պալեան

Զրուցավար՝ ՍԵԴԱ ԳՐԻԳԻՐԵԱՆ

Ապրիլ 8էն ի վեր եւ մինչեւ Մայիս 5 անհատական բնոյթով Լոս Անճելըս կը գտնուի Համազգայինի Կ. Վարչութեան «Բագին» գրական հանդէսի խմբագիր Յակոբ Պալեան, որուն հետ առիթ ունեցանք Համազգայինի Ար-եւմտեան Ամերիկայի Շրջ. վարչութեան նստավայրին մէջ բաց սրտով զրուցելու ազգային հիմնախնդիրներու եւ հայութեան ցաւերուն մասին, այլեւ բարձրաձայն մտորելու գալիքի հաշուոյն: Մեր զրոյցը սկսանք ազգային տագնապներու շօշափումով, յատկապէս Լոս Անճելըսի համայնքը յուզող, նկատի առնելով, որ Պալեան տարին գէթ երկու անգամ կ՛այցելէ այս գաղութը եւ կը հանդիպի բարեկամներու, ընկերներու, կ՛այցելէ կառոյցներ, եւ իր մասնակցութեամբ կը կազմակերպուին հանդիպումեր: Յ. Պալեանի այս այցելութիւնը պիտի յատկանշուի չորս ձեռնարկներով՝ Ապրիլ 26, 28, 30 եւ Մայիս 2: Մանրամասնութիւնները տեսնել վարի տողերուն եւ զրոյցին կցուած ծանուցագիրին մէջ:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- Որքանո՞վ ծանօթ էք Լոս Անճելըսի հայութեան եւ անոր տագնապներուն:
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Գաղութին ծանօթ չեմ այնքան, որքան տագնապներուն, որ քիչ մը ամէն տեղ նոյնն է թէեւ, բայց հոս քիչ մը աւելի «պատկերազարդ» են, որովհետեւ հոս՝ համայնքի, բնակչութեան կազմութիւնը ինքնին բազմերանգ է: Հոս ապրողները ոչ միայն սփիւռքներէն հաւաքուած են, այլեւ հասած են Հայաստանի զանազան շրջաններէն, վստահ եմ մեծ թիւով նաեւ ռուսահայեր կան, եւ ուրեմն բոլորովին տարբեր «խառնարան» մը կը պարզէ համայնքը: Պիտի խնդրեմ որ «խառնարան» բառը նկատի ունենաք իր ամէնէն դրական իմաստով եւ, հետեւաբար, կ՛ենթադրեմ, որ այս համայնքը տակաւին իր ներքին միութիւնը չէ գտած: Թէ կը գտնէ՞ օր մը, թէ կը հալի եւ կը չքանա՞յ, ասիկա արդէն այլ, հաւանաբար ընկերաբանական-հասարակագիտական ուսումնասիրութեան հարց է:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- Կ՛ապրինք ազգային ճգնաժամ՝ Հայաստան-Սփիւռք: Ըստ ձեզի ո՞ւր եւ ինչպէ՞ս կը բանաձեւուին հարցերը, կը ձեւաւորուին դիրքորոշումները՝ աղէտալի մեր ներկային լուծումներ ապահովելու համար:
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Այնքան կազմակերպութիւններ կան, այնքան, այսպէս կոչուած՝ «ղեկավարութիւններ» կան, որ դժուար թէ կարելի ըլլայ հասարակաց դիրքորոշում մը որդեգրել: Օրինակ՝ հարցերուն մէկ մասին լուծումը կը գտնուի Հայաստան: Այն իմաստով, որ Հայաստան ինքը, Սփիւռքի զգայնութիւնը, Սփիւռքի հասկացողութիւնը չունի, որպէսզի կարենայ Սփիւռքի հարցերով զբաղիլ, թէեւ այդ փափաքը կայ՝ զանազան պատճառներով եւ զանազան մեկնաբանութիւններով: Եթէ Հայաստան ի՛նքը կարենայ իսկական վերաբերում ունենալ, նախ հայաստանաբնակ, հայրենաբնակ մեր ժողովուրդին համար եւ ի՛նք առաջքը առնէ այս աղէտ-արտագաղթին (որովհետեւ արտագաղթը աղէտ է, եւ ինչպէս Սիլվա Կապուտիկեան օրին ըսաւ, թէ մեր ժողովուրդին վիճակուած ծանրագոյն աղէտը՝ 1915էն ետք, կը հանդիսանայ արտագաղթը, բայց զինք ոչ ոք լսել ուզեց), հոն թերեւս կարելի է լուծումներ գտնել այս հարցին: Որովհետեւ, այսպէս ըսուած՝ դասական Սփիւռքն ալ ի վիճակի չէ այս արտագաղթը իր մէջ առնելու եւ համայնքին նոր դիմագիծ ստեղծելու, հետեւաբար, ըսուածին պէս՝ «խառնարան»ի կացութիւն մը կայ, անգլուխ ըլլալու կացութիւն մը կայ, եւ ասիկա կը վերաբերի ե՛ւ քաղաքական, ե՛ւ մշակութային, ե՛ւ ընկերային հարցերուն եւ մանաւանդ ձուլման հարցին, որուն մասին յստակօրէն պէտք է խօսիլ, որովհետեւ արդէն Սփիւռքի մէջ ձուլման ընթացք մը կար, թերեւս կարգ մը գաղութներու եւ Ամերիկայի պարագային որոշ հաւասարակշռութեամբ մը, բայց արտագաղթողներու այս մեծ բազմութիւնները այսօր աւելի արագ ձուլուելու, աւելի արագ օտարախօս դառնալու հակամէտ են, քան այսպէս կոչուած՝ դասական Սփիւռքը: Եւ այս հարցը, դժբախտաբար, որեւէ տեղ չի քննուիր, որեւէ տեղ օրակարգի նիւթ չի դառնար իբրեւ հիմնահարց:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- Ըստ ձեզի, բացի արտագաղթի հարցէն, ուրիշ ի՞նչ հիմնական հարցեր թուել կրնաք, որոնք չդարձան քննարկման առարկայ, թէեւ մօտիկ անցեալին համահայկական բնոյթով խորհրդաժողովներ տեղի ունեցան եւ տակաւին կը կազմակերպուին…
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Օրինակ՝ լեզուի պաշտպանութեան հարցը, անոր առնչուած՝ ուղղագրութեան հարցը, որոնք ոչ մէկ ժամանակ օրակարգի նիւթ դարձան: Չուզեցին դնել նոյնիսկ օրակարգի վրայ, ընդհակառակն, այս հարցերուն գծով յաճախ շատ բացասական վերաբերումներ դրսեւորուեցան: Նաեւ՝ կրօնական հարցը, քաղաքական ըմբռնումներու հարցը, օրինակ՝ ասկէ մօտաւորապէս երեսուն-քառասուն տարի առաջ ըմբռնելի էր, որ կար երկու մեծ ուժերու հակամարտութեան, պաղ պատերազմի հարց, որ ներկայիս վերջացած է թէեւ, բայց ես կը զարմանամ, թէ ինչո՞ւ հիմա եւս մրցակցութիւններ կան:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- Կ՛ակնարկէք ներազգայի՞ն առումով մրցակցութիւններու. այն, որ մենք մեզի հե՞տ կը մրցինք եւ ի՞նչ մակարդակի:
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Այո, այո, ներազգային առումով եւ ամէն մակարդակի վրայ. այն, որ միջկուսակցական մրցակցութիւններ կան եւ եթէ բացորոշ չեն այդ մրցակցութիւնները, ուրեմն հատուածական են, մտայնութիւններու մէջ արմատացած են, իսկ եթէ վէճ կայ, ես ալ կը սիրեմ վիճիլ, դէմ չեմ անոր, բայց պէտք է գիտնամ, թէ ինչո՛ւ: Եւ այս բոլորին մէջ պէտք չէ անգիտանալ նաեւ միջեկեղեցական, դաւանական խնդիրները:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- Ըստ ձեզի, կա՞յ լուծում՝ առնուազն ներազգային մրցակցութիւնները «անուշի կապելու»:
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Ես միշտ խորհած եմ, որ մեր ժողովուրդը իր ներքին միութիւնը պէտք է գտնէ, յաղթահարելով՝ նախ եկեղեցական, այսպէս կամ այնպէս տեւող տագնապը, օրինակ՝ աշխատանքի բաժանման հիմամբ. թող նստին-խօսին, ըսեն, որ ա՛յս է հայութեան կացութիւնը մեր մոլորակի ամբողջ տարածքին, եւ թէ միջեկեղեցական հարցերու լուծման աշխատանքը ինչպէ՞ս կրնանք կազմակերպել միասին, ո՛վ ի՛նչ պէտք է ընէ, որ մենք ազգովին քիչ մը աւելի կարենանք տոկալ եւ տեւել:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- Այսօր Միջին Արեւելքի հայկական գաղութները կը դիմագրաւեն աղէտալի ճգնաժամ՝ «արաբական գարուն» անուան տակ ծայր տուած անկանխատեսելի եւ կործանարար պատերազմներու պատճառով, վերջինը՝ Սուրիա եւ սուրիահայութիւն: Կը կարծէ՞ք, որ կարելի պիտի ըլլայ՝ իբրեւ ազգային գոյատեւման ամուր կռուան, վերակազմակերպել միջին արեւելեան գաղութները դարձեալ. եթէ այո, ապա ինչպէ՞ս:
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Ամէն բանի լուծումը կայ, պայմանաւ որ խուճապի հոգեբանութիւն չստեղծուի: Միջին արեւելեան մեր գաղութներու ապակայունացումը առաւելաբար խուճապի հոգեբանութեան հետեւանքով եղաւ: Մեր ղեկավարութեան, մտաւորականութեան աւագ պարտականութիւնն է կանխել խուճապը: Դէպքը պատահելէն ետք այլեւս չես կրնար առաջքը առնել խուճապին: Ուրեմն, պէտք է կանխել զայն առաջին հերթին եւ այս՝ կանխատեսումի կապուած խնդիր է: Ֆրանսացիները կ՛ըսեն՝ «Կառավարելը կանխատեսել է», այդպէս ալ մենք պէտք է շարժինք: Ինչ կը վերաբերի Միջին Արեւելքին, հարցը պէտք է յստակ ըլլայ: Ինչ որ ունինք Միջին Արեւելքի մէջ, ուրիշ որեւէ տեղ չենք կրնար փոխադրել: Սուրիոյ, Հալէպի ապակայունացումը նաե՛ւ այս օրերուն՝ ծանրագոյն հարուած է, այն իմաստով որ Հալէպը այն յատուկ շրջանակն էր, ովասիսն էր, ուր մաքուր լեզու, աւանդութիւն կը պահուէր: Եւ եթէ օր մը մէկը ուզէ վիճակագրութիւն մը պատրաստել՝ տեսնելու համար, թէ Սփիւռքի ազգային-հասարակական կեանքին մէջ գործողներուն քանի՞ տոկոսը Հալէպէն առած է իր սնունդը, այն ատեն լաւապէս պիտի հասկնայ Հալէպի համայնքին, մեր կառոյցներուն կարեւորութիւնը: Պէտք է յուսալ, որ շուտով կ՛աւարտի սուրիական պատերազմը, եւ սուրիահայ կեանքի վերակենդանացման համար իսկապէս որ մեծ զոհողութիւններ ու ճիգ ի գործ կը դրուին, որպէսզի կեանքը վերադառնայ իր հունին: Օրինակ՝ կը լսեմ, որ Հալէպէն արաբական երկիրներ գաղթած հայեր, վիճակով լաւ ընտանիքներ ներկայիս Ամերիկա, յատկապէս Արիզոնա կը հաստատուին: Ինչո՞ւ քիչ մը չեն համբերեր եւ իրենց բնական տեղը չեն վերադառնար: Հոն, ուր իրենց սիրելիներուն գերեզմանները կան, իրենց լաւ յիշատակները կան, բարեկամները, ազգականները կան: Հոս եւս խուճապն է, մէկը միւսը քաշելու հարցն է, որ կը գործէ: Մինչդեռ դրախտային վայր կարծուած Արեւմուտքը մեր աւանդական ապրելաձեւին համար հակոտնեայ իրականութիւն է եւ, հետեւաբար, յանկարծ կը մտնեն օտարումի մթնոլորտի մը մէջ, իրենց զաւակներով եւ յարաբերութիւններով, կը մտնեն տարբեր աշխարհ մը, որուն վարժուած չեն իրենք եւ իրենց աշխարհը չէ այդ:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԷԱՆ.- Այս իրականութիւնը ինչպէ՞ս, ո՞վ պիտի բացատրէ եւ ո՞ր բեմերէն, որպէսզի մարդիկ լսեն եւ խուճապին զոհ չերթան:
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Այս բոլորը պէտք է խօսիլ ոչ թէ միայն թերթով. պէտք է խօսիլ մարդոց, երթալ բացատրել անոնց, բեմէն ըսուած ճառ մը՝ համոզուածները համոզելու կը ծառայէ, մինչդեռ պէտք է երթալ դէպի մարդիկը, դէպի իրենց ապրած տեղը:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- Եւ ո՞վ պիտի ստանձնէ այս պարտականութիւնը:
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Ղեկավարութիւնը:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- Այսինքն՝ պատրաստուած գործիչնե՞ր պէտք է գործուղուին Հալէպ եւ շրջակայք:
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Նախ տեսիլքը պէտք է ունենայ ղեկավարութիւնը եւ ապա ճշդէ ներդրումներու առաջնահերթութիւնը: Թերեւս այո, եթէ այդ է միջոցը:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- Արամ վեհափառի՝ իբրեւ հոգեւոր ղեկավարի, սուրիահայութեան նկատմամբ ցուցաբերած կեցուածը ինչպէ՞ս կը բնութագրէք:
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Արտակարգ:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- Սլաքի ուղղութիւնը տանինք դէպի գրականութիւն: Իրականութիւն է, որ այս եզերքը տակաւին չկրցաւ ծնիլ հայերէնով արտադրող գրող, թէեւ այս մասին արտայայտուողներ, տագնապողներ կան, սակայն չկան առաջադրանք-լուծումներ, մինչդեռ, միւս կողմէ, անգլերէնն ու օտարագիր հայ գրողներ, արժանի կամ ոչ, լեցուցած են հրապարակը՝ հայերէնն ու հայ գրողը ամէն օր քիչ մը աւելի մղելով դէպի մոռացութեան փոսը, այսպէսով կտրելով նաեւ հայ գրականութեան շարունակականութիւնը ապահովող պորտալարը: Այս մասին ի՞նչ է ձեր կարծիքը:
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Հայ գրողը իրաւունք ունի իր գրիչով ապրելու, ինչպէս օտարներու պարագային: Մեր ժողովուրդը կը զլանայ այս իրաւունքը հայ գրողին: Այս յանցանք է: Այս յանցանքն է նաեւ մեր կազմակերպութիւններուն, որոնք կրնան հայ գրողին ընձեռել պայմաններ, բայց չեն ըներ: Այլ՝ նպարավաճառի հաշիւներ կ՛ընեն: Կայ նաեւ հարցին միւս երեսը: Ինչպէ՞ս կ՛ուզէք որ հայերէն գրողը քաջալերուի, երբ գիրքը իր անհատական ճամպրուկով կը ճամբորդէ, նուէր կու տայ, քանի որ հայերէն գիրքը միայն նուէր կը տրուի, իսկ անդին՝ օտար լեզուով գրողը քանի մը էջ կը մրոտէ, բովանդակութիւնն ալ իբր թէ հայկականութեան հետ կապ ունի, բայց իրականութեան մէջ արուեստական «թուքով կպցրած»ի համ կու տայ, դռնէ դուռ կը պտտցնեն, կը ծափահարեն, էջեր կը յատկացնեն, շքանշան կը կախեն: Ա՛յս ալ խնդիր է եւ ղեկավարութեան հետ կապ ունի. ղեկավարութիւններ այս իմաստով ուղղակի վնաս կը հասցնեն ազգին:
Էական խնդիր է նաեւ այն, որ հայերէնով գրողը ինքզինք լաւ դերի մէջ պէտք է զգայ: Այդ դերը չկայ. չէ տրուած հայերէն գրողին: Այս հարցերուն մասին իրապէս պէտք է խօսիլ եւ համապատասխան եզրակացութեան յանգիլ, ոչ թէ բանաձեւի մը սահմաններու մէջ, այլ՝ իրականացման համար: Ուրեմն եւ՝ միջոցներ պէտք է ստեղծուին, որպէսզի հայերէն գրողը ինքզինք ապահով զգայ եւ արտադրէ: Պիտի խնդրեմ, որ այս հարցը չշփոթենք արագ մշակոյթին հետ, նկարչական ցուցահանդէսներ կազմակերպելը արմատական խնդիրներ լուծելու չի ծառայեր, նոյնիսկ եթէ նիւթական ապահովէ: Կայ հայերէնի, հայերէն գրողի պաշտպանութեան հարց, որուն լուծման միջոցներ պէտք է հայթայթել: Սրտիս ցաւ եղած է բանաստեղծուհիի մը այն պատասխանը, թէ ինչո՞ւ պիտի գրեմ, որո՞ւն համար պիտի գրեմ, երբ ոչ ինձմով եւ ոչ ալ գիրքերովս հետաքրքրուող կայ, ոչ վճարել ուզող կայ, ոչ կարդացող կայ, ոչ ալ զիս հանրութեան ներկայացնելու դոյզն նեղութիւնը յանձն առնող կայ:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- «Բագին»ի կապուած հեռանկարներ կա՞ն:
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- «Բագին»ը շարունակութիւնն է այս իրականութեան: Ըլլալով միակ արեւմտահայերէն գրական հանդէսը, որ տեւած է յիսուներկու տարի, այսօր կը շարուակէ տարին չորս թիւ լոյս ընծայել, հիմնական նպատակ ունենալով արեւմտահայերէնի պահպանումն ու զարգացումը: Արեւելահայերէնով շատ գրողներ կան, նոյնիսկ կրնանք խճողել մեր էջերը, բայց «Բագին»ի խնդիրը արեւմտահայերէնով արտադրութիւններ խթանելն է, իսկ եթէ ընթերցողներու թիւի նահանջ արձանագրուած է, այդ եւս ղեկավարութեան տեսիլքի բացակայութեան հետեւանք է:

ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- Լուծո՞ւմ… մանաւանդ, երբ կը գտնուինք Համազգայինի 7րդ Պատգամաւորական ժողովի սեմին…
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Հայ ազգի ղեկավարման ընդհանուր մակարդակի վրայ պէտք է այսօրուան տիրող մտայնութեան մէջ յեղափոխութիւն պատահի: Այս է որ ներկայիս մեր կեանքէն կը բացակայի: Միշտ կ՛ըսեմ՝ հայերէնի ուսուցիչները պէտք է աւելի՛ վարձատրուին մեր վարժարաններուն մէջ, մնացեալ բոլոր նիւթերէն, որպէսզի ստեղծուի հետաքրքրութիւն, տղաքը գլուխ կոտրեն, որպէսզի ըլլան հայերէնի ուսուցիչ, նոյնը նաեւ՝ խմբագիրներու, մեր կառոյցներուն մէջ վարչական գործեր վարողներու պարագային, որովհետեւ միտքի աշխատանքը պէ՛տք է վարձատրուի եւ լա՛ւ վարձատրուի՝ հայերէնի գործիչներուն ապահովելով արժանավայել կեանքի բաւարար պայմաններ: Օրինակ՝ «Բագին» տարիներէ ի վեր, թէեւ ոչ մեծագումար, բայց խորհրդանշական վճարում մը կ՛ընէ իր աշխատակիցներուն, որպէսզի գնահատուած զգան իրենց ըրած աշխատանքին համար: Եւ այս սկզբունքը պէտք է հող գտնէ առաջին հերթին մեր ղեկավարութեան մօտ եւ ապա՝ մեր բոլոր կառոյցներուն մէջ:
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ.- Անցնող օրերուն, Համազգայինի Շրջանային վարչութեան գրական-գեղարուստական յանձնախումբի եւ խումբ մը միութենական եւ մշակութասէր բարեկամներու (Մհեր Պապեան, Վաղարշակ Վարդանեան, Օշին Քէշիշեան, Մինաս Գոճայեան եւ ուրիշներ) հետ ծրագրեցինք չորս ձեռնարկներ, օգտուելով Լոս Անճելըս ձեր այցելութենէն: Կրնա՞ք այս ձեռնարկներուն մասին քիչ մը մանրամասնութիւն փոխանցել Լոս Անճելըսի մտաւորական եւ ընթերցասէր հանրութեան:
ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ.- Ուրախ եմ, որ բարի կամեցողութիւն եղաւ, եւ ես այս օրերուն չձանձրացայ, լաւ նախաձեռնութիւններ կան. կլոր սեղան մը հայեցի կրթութեան եւ հայերէնի նշանակութեան մասին՝ իբրեւ ազգային ռազմավարութիւն, որուն շուրջ գործակցութիւն ցուցաբերեցին վեց միութիւններ եւ այս իսկապէս ուրախալի երեւոյթ է եւ այնքան կարեւոր, նաեւ դասախօսութիւն պիտի տամ լեզուի հարցերուն կապուած, մանաւանդ որ Սփիւռքի մէջ հայերէնի հարցով անտիրութիւն կայ, յուսալով որ լսող ականջներ ալ կ՛ըլլան: Երրորդ ձեռնարկը նուիրուած է երեք վէպերուս ներկայացման՝ «Անանուններու Կեանքի Շերտը», «Ամերիկա, Ամերիկա…», «Աննային Սէրը, Սէրերը Եւ Միւսները», մամուլի տակ է չորրորդ վէպս՝ «Տենչերու Սերունդ Մը» եւ պատմուածքներու հատոր մը, իսկ ձեռնարկներու վերջինը նուիրուած է «Բագին»ի եւ Սփիւռքի գրական հարցերուն, որոնց մասին պէտք է որ խօսինք, որովհետեւ մեր իրականութեան մէջ գրական հանդէս մը յիսուն եւ աւելի տարիներ տեւէ, իսկապէս որ երեւոյթ է, տեւէ՛ նաեւ այն պարագային, երբ ժողովրդական նեցուկը պակսած է: Եթէ նման հանդիպումներ յաճախակի կազմակերպուին, թերեւս մեր ժողովուրդը կ՛արթննայ, խտիղ կ՛ունենայ եւ դարձեալ իր նեցուկը կը բերէ: Ճիգ թափենք, որ «Բագին» գրական հանդէսը տուները մտնէ: Մարդիկ իրենք կը տեսնեն եւ կը կարդան, իրենց զաւակներն ալ կը հասկնան ի վերջոյ, որ մենք որեւէ այլ ժողովուրդէ ետ չենք մնացած: Ես յաճախ կ՛ըսեմ, որ երբ մենք Անանիա Շիրակացի ունէինք եւ հայերէնով տիեզերքի հետ կը խօսէինք, ուրիշ ազգեր տակաւին ծառերու վրայ կ՛ապրէին: Ա՛յս ալ պէտք է կարենանք մեր նոր սերունդներուն հասկցնել: