
ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
ԿԱԽԱՐԴԱԿԱՆ ԳԻՇԵՐԸ

Գնչուհին այս գիշեր ճակատագիրս պիտի գուշակէ: Զինք գտեր եմ գռիհներու մէջ, ուր երգ, երաժշտութիւն, առատ գինի եւ գիշերային կարճատեւ սէր կայ: Դուռը բաց էր: Պառաւը հագած է սեւ-կարմիր շրջազգեստ, գլուխը կապած՝ դեղին կոկոնազարդ գլխաշորով: Զիս կը տանի տան խորքը կիսամութ սենեակ մը: Կ՛անցնիմ շերտավարագոյրէ մը: Պարզ է ներսը: Սեղան մը, պահապան ուլունքներով լի ափսէ մը, պատերու վրայ բժշկական ծէսերու, անէծքներու եւ կախարդութիւններու համար պիտանի իրեր, կիսահալ մոմերով աշտանակ մը եւ երկու աթոռ: Նստաւ: Նստայ:
– Երազ տեսայ,- ըսի,- երկու անգամ: Խորհրդաւոր: Կը մեկնաբանէ՞ք:
– Կը մեկնաբանեմ,- հաստատեց գլուխով:
– Ի՞նչ կ՛արժէ:
– Ոչի՛նչ: Դուն կը մեկնաբանես, թէ ո՛վ եմ ես: Մենք ալ քու երազիդ պէս խորհրդաւոր ենք,- ըսաւ ժպտալով:
Բռնեց ձեռքերս: Բառեր մրմնջեց: Գնչուական աղօ՞թք էր…։
Այս գիշեր, յարգելի ընթերցող, մինչ գնչուհին ափիս մէջ երազս պարզող նշաններ փնտռէ, ես հայկական գրականութեան մէջ որոնեմ «գնչու» բառին հմայիչ կեանքը:
Ի՞ՆՉ ԿԸ ԳՆՉԵՍ
Հայաստանը գնչուներու առաջին հաստատուած երկիրներէն մէկն է, ճշգրտօրէն՝ երկրորդը, 8րդ դարուն: Ի՞նչ անուն տայինք անոնց, երբ կը փորձէին հայերէն խօսիլ՝ բառերը աղաւաղելով: «Գնչել» բայը յարմար եկաւ, կը նշանակէ՝ «խոճկորի ձայն հանել»: Բնաձայն անուն է: Արմատը «նչ» է: Մենք բազմաթիւ բառեր ունինք այդ երկու պարզ ձայնով. շ-նչ-ել, փ-նչ-ել, խ-նչ-ել, բ-նչ-ել, կա-նչ-ել: Աւելին՝ միջնադարեան աղբիւրներ կը վկայեն, թէ կակազող, թլուատ մարդիկ կը կոչուէին «գնչոտ» կամ «գնչուտ»: Ուստի, այդ անցողիկ ժողովուրդը անուանեցինք «գնչու»: Յիշեցնեմ, թէ անոնց ինքնանուանումը «ռոմ» կամ «լոմ» է, այսինքն՝ մարդ, տղամարդ, անոնց լեզուն՝ լոմավրէն: Հայաստանի մէջ այժմ ծածկալեզու է լոմավրէնը: Իսկ հայերէնի մէջ «գնչու» բառին առաջին յիշողութիւնը գրի առնուած է 1335 թուականին, Վայոց Ձոր գաւառի Գլաձորի յայտնի մենաստանին մէջ, «նետողաց» ագգէն Ապու-Սայիտ խանի աշխարհակալութեան օրերուն, գրիչ Գրիգորի կողմէ: Յիշատակարանին մէջ գրիչը կը բացատրէ, թէ գնչուները ի՛նչ ձեւով աղաւաղած էին «Գլաձոր» տեղանունը. «Մենաստանիս Գլաձոր, որ յանհմուտ եւ գնչու արանց Գայլաձոր ասի»:
«ԴԱՐՁԱՆՔ ԳՆՉՈՒ ԱԶԳ»
Հայու մտածողութեան մէջ սարսափելի գաղափար է անհայրենիք դառնալ, ըլլալ թափառական եւ տեղահանուած: Այդ վախը արտայայտելու համար ստեղծած ենք «գնչու դառնալ» արտայայտութիւնը: Տարի մը առաջ բռնի տեղահանուած արցախցի կինը, բողոքի ցոյցի ժամանակ, վրդոված ձայնով ըսեր էր. «Ղեկավարութիւնն է մեղաւոր, դառանք գնչու ազգ»: Սակայն, գրող, բանաստեղծ, մտաւորական Կարօ Փօլատեան գնչուներու եւ հայրենիքի մասին բոլորովին տարբեր կարծիք ունէր: 4 Նոյեմբեր 1961ին, Պէյրութի «Ազդակ» թերթին մէջ լոյս տեսած յօդուածով մը ան զրուցեց գնչուի մը հետ. «Միակ ազատ ազգերը անոնք են, որոնք հայրենիք չունին: Որոնց մէջ, բարեբախտաբար նաեւ դուք՝ գնչուներդ»: Փօլատեան բացատրեց, թէ հայրենիք ունենալը վտանգներ ունի՝ զինուորական, քաղաքական, տնտեսական, կուսակցական… Ազգը մէկ է: Բայց, երբ ան տիրանայ պետութեան՝ կը դառնայ ճեղքուած. հայրենիք եւ սփիւռք:
ԻՄԱՍՏՈՒՆ ԳՆՉՈՒՀԻՆ
Զգլխիչ գեղեցկուհի էր Զուլման՝ Արշակ Գիւմրեանի «Գնչուհին» վէպի գրական հերոսուհին: Ան սիրոյ զաւակ մը ունեցաւ Հրաչէն: Այդ գնչուհին նաեւ լաւ վերլուծեց հայոց մեծագոյն թերութիւնը: «Գնչուհին» ունի ընդվզեցուցիչ տողեր, ուր գնչուհի մը հայուն քաղաքական դաս կու տայ. «Մենք, գնչուներս, անցնում ենք աշխարհից աշխարհ ու գիտենք ինչ ենք ուզում ու ինչ փնտռում, ես չհասկացայ, թէ դուք, հայե՛րդ, ձեր եդեմական երկիրը թողած ու՞ր, ու՞ր էք գնում, ի՞նչ էք ուզում գտնել երկրից թանկ, որ թողնում էք ձերը, ձեր երկիրը օտարին»: Այդ կինը նաեւ ունակութիւնը ունէր հայուն քարոզելու. «Դուք ունէք երկիր, տուն, ծառ: Դուք էդ տունը, ծառը, երկիրը կորցնում էք ու յետոյ ընկած աշխարհով մէկ ման էք գալիս, չհասկանալով, որ փնտռում էք հէնց էն, ինչից դուք ձեզ զրկեցիք… եւ դրանով էլ դուք նման էք բոլոր յիմարներին ու խելօքներին: Ես դա եմ հասկացել իմ տեսած հայերի հետ նստել-ելնելուց, խօսք ու զրոյցից»:
ԲԱԶՄԱՆՈՒՆ ԳՆՉՈՒՆ
«Ռոմ» եւ «լոմ»: Ահա, թէ ինչպէ՛ս կ՛անուանէ գնչուն ինքն իրեն: Հայաստանի մէջ «բոշա» է ան: Վերջինը արհամարհական եւ վիրաւորական է, ու կը նշանակէ «հոտած»: Իսկ ես հարցուցի իմ բախտագուշակիս, թէ ինչ է ի՛ր անունը: Ժպտեցաւ. «Անո՜ւնս կ՛ուզես գիտնալ… Գնչուներս,- ըսաւ առանց ինծի նայելու,- երեք անուն կ՛ունենանք: Առաջինը մօր տուածն է ծննդեան պահուն: Զայն գիտէ միայն մայրը»: Գուշակեց զարմանքս: «Մենք,- շարունակեց ձեռքս դիտելով,- կը հաւատանք, թէ այդ ձեւով գաղտնի կը մնանք չար ոգիներէն, աչքերէն եւ անէծքներէն: Երկրորդը՝ հոսող ջուրի մէջ կատարուած մկրտութեան անունն է, աւազանի անունը: Զայն կը գործածենք համայնքի մէջ: Իսկ երրորդը ձեզի՝ ոչ-գնչուներու հետ շփման համար է: Ես զայն ստացայ այն օրը, երբ մկրտուեցայ քրիստոնէական ծէսով»: Ապա, շնորհեց իր երրորդ անունը. Զինա, կամ՝ Զմրուխտ:
ՔՆԱՐԱԿԱՆ ԳՆՉՈՒՆ
Հայկական բանաստեղծութեան մէջ դժուար է հանդիպիլ գնչուին, ինչպէս դժուար է Հայաստանի մէջ գտնել զայն. ընդամէնը վաթսուն-եօթանասուն հոգի են: Բայց մեր լեզուն կը վայելէ գնչուական կենցաղի գունաւոր արտայայտութիւններ: Ահա զուարթ օրինակներ. Գնչուական պար, ռոմանս, երգ, երաժշտութիւն…։ Հայկական գրականութեան մէջ գնչուներու նուիրուած սակաւաթիւ էջերէն մէկը կը պատկանի Արշակ Չօպանեանին: Ըստ անոր, գնչուները «խորհրդաւոր եւ անկայուն» են: Հայրենի բանաստեղծ Յուսիկ Արան գնչու կինը նկարագրեց հետեւեալ ձեւով. «Սէգ գեղեցկուհի», «Աննուաճելի», «Խոլ նժոյգի պէս վայրի», «Կատաղի», գեղուհի մը, որ կրնար «մոգի հայեացքով» սիրոյ վէրքեր բուժել: Վերջապէս մէջբերեմ ժամանակակից բանաստեղծ Իգնատ Մամեանի «Գնչուհի Լելան» պոէմէն միտքեր եւ տողիկներ: Այդ գիրքին մէջ, դուք, յարգելի ընթերցող, կը գտնէք բանաստեղծի «պատանութեան առաջին առասպել, չքնաղ, անբախտ բախտագուշակ» Լելանին նուիրուած ընտիր լարեր: Մամեանը նախ մեզի բացատրեց, թէ գնչուները ինչո՛ւ կը թափառին. «Գնչուները, / Գնչուները… / Բախտ են փնտռում ճամբաներին»: Գնչուն նաեւ ունի յարաշարժ կեանք. «Եւ չգիտէ ոչ մի գնչու, / Թէ շիրիմը իր նախորդի, / …Կամ ո՞ր աստղի տակ է, արդեօք, / Իր զաւակը աշխարհ գալու»: Իսկ Լելա՞ն… «Լելան– մորմոք, Լելան– կրակ, / Լելան–հեքիաթ գիշերային, / Շուրթեր ունի քնքոյշ ու տաք / Եւ շշուկներ եթերային»: Լելանի տունը կարաւանն է: Բանաստեղծը երբ փափաքեցաւ Լելանին տուն տանիլ, ազատատենչ գեղեցկուհին աչքերէն զարմանք կաթեցնելով պատասխանեց. «Տունն ինչի՞ն է պէտք գնչուի, / Բոյնն ինչի՞ն է պէտք թռչունի, / Երբ աստղերն են նրան կանչում»: Գնչուն ինչո՞ւ անտուն, անկայուն եւ անդադար կեանք ունի: Այս հարցումին պատասխանեց Վրթանէս Փափազեան՝ 1899ին «Հայ Բոշաներ» ազգագրական ուսումնասիրութեան մէջ…
«ԿԸ ՀՈՏԻՆՔ ԵԹԷ ՉՇԱՐԺԻՆՔ»
Վ. Փափազեան հեղինակն է գնչուները եւ յատկապէս հայացած բոշաները ուսումնասիրող լայնածաւալ ուսումնասիրութեան: Ան հիացում ունէր այդ ցեղախումբի տոկունութեան. «Ոչ մի ցեղ այնքան դիմացկուն, չարքաշ է, որքան գնչուն. նա հեշտութեամբ տանում է բոլորը, ցուրտը, որպէս եւ տաքը. ոչ մի կլիմայ չի ընկճում նրան. բոկոտն, ցնցոտիներով, գլխաբաց նա թափառում է ամէն եղանակի մէջ՝ չվախենալով ոչնչից»: «Գնչուն,- համոզուած էր Փափազեան-, միայն թէ ազատ լինի եւ անկաշկանդ… Նա առանց ազատութեան մի օր չի կարող ապրել. եւ ոչ մի հարստութիւն կամ փառք չի փոխել նրա հետ»: Փափազեանը զրոյց ունեցաւ բազմաթիւ գնչուներու հետ եւ անոնց հարցուց, թէ ինչո՛ւ յարաշարժ կեանք ունին: Ահա պատասխանը. «Տիեզերական օրէնքը շարժումն է: Չկայ կեանք, առանց շարժումի… Մենք՝ գնչուներս, կը շարժինք եւ կը շարժինք ազատօրէն: Անշարժութիւնը, մանաւանդ անազատութեամբ, ամէն ինչ կը նեխէ… Շրջիլ, շարժիլ, տեղափոխուիլ անհրաժեշտ են. ապա թէ ոչ՝ կը հոտինք»:

ԼԱՒ ՆՇԱՆՆԵՐ ԱՓԻ ՄԷՋ
Այժմ, յարգելի ընթերցող, կը մօտենամ գնչու պառաւին տուած այցելութեանս աւարտին: Ան մեկնաբանեց երազս. «Տեսեր ես գանձ, հեռաւոր երկրի մէջ: Լա՛ւ լուր է: Դուն սեփական առասպել ունիս: Տիեզերքի նշաններուն պէտք է որ հետեւիս: Սակայն, եթէ կասկածիս՝ պիտի չկարենաս անոր հասնիլ: Իսկ իմ առասպելս… Եթէ ես ձեր լեզուն այսքան լաւ կը խօսիմ, ուրեմն ստուգաբանականօրէն զիս կարելի չէ կոչել գնչու: Այդպէս չէ՞: Նաեւ զգուշացնեմ. ձեր յաջորդ երազին մէջ խուսափեցէք գնչու տեսնելէ, քանզի սա նշան է ձախողութեան եւ նիւթական կորուստի»:
***
Դուրս ելայ գոհացած: Արդեօք պառաւը, մտածեցի, գիտէ՞ր, թէ հայկական երգարուեստն ալ ունի գնչուական կոկիկ երգացանկ մը: Մտաբերեցի Ռուբէն Հախվերդեանի «Ծեր Գնչուհին», Նազելի Գրիգորեանի «Սիրոյ Գնչու» եւ Արտաշ Ասատրեանի «Գնչուհի» երգերը: Ապա ձեռքերս գրպանիս մէջ դրած՝ նեղլիկ, մութ փողոցներու մէջ սկսայ սուլելու Լիլիթ Յովհաննիսեանի «Գնչուհին» երգը.
«Գնչուհի քո մայրը մի անգամ
գուշակեց ճակատագիրս.
Նա ասաց հեռու ման չգամ,
բախտս դու ես, իմ կողքին ես:
Գնչուհի քո մայրը մի օր
գուշակեց ճակատագիրս.
Բայց ինչո՞ւ չասաց նա ինձ,
որ դու անսիրտ ու անհոգի ես»: