Գիտութեան Եւ Կրթութեան Նախարար Լեւոն Մկրտչեանի Հարցազրոյցը «Ասպարէզ»ին

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Մեր խորին համոզումով, կրթութիւնը գերակայ խնդիր է որեւէ պետութեան համար: Հայաստանի պարագային՝ առաւել եւս, որովհետեւ մեր հիմնական ներուժը մեր ժողովուրդի իմացական բարձր աստիճանն է: Այսօր վարուող պետական կրթական քաղաքականութիւնը ինչքանո՞վ համահունչ է այս տեսակէտին, եւ այդ քաղաքականութիւնը իրականացնելու համար Հայաստան բաւարար մարդուժ ունի՞:

ՊԱՏԱՍԽԱՆ.-Ժամանակակից աշխարհում իւրաքանչիւր պետութեան համար, իսկապէս, գիտութեան, կրթութեան եւ մշակոյթի ոլորտների առաջանցիկ զարգացումը դառնում է անվտանգութեան բաղկացուցիչ։ Դա յատկապէս կարեւոր է Հայաստանի նման երկրների համար, որոնք իրենց պետութիւնը զարգացնում են աշխարհաքաղաքական բարդ միջավայրում, ու ստիպուած են յաղթահարել պետութիւն կառուցելու բաւականին դժուարին ուղին։ Ի վերջոյ, 15-20 տարին նորանկախ պետութիւնների համար ընդամէնը սկիզբ է։ Դա սկիզբ է նաեւ կրթութեան համակարգի համար։ Վստահ եմ, որ հայ ժողովուրդն ունի բաւականին ներուժ այս հարցը կարգաւորելու համար, քանի որ դեռ Խորհրդային տարիներին Հայաստանը համարւում էր առաւել ինտելեկտուալ հանրապետութիւններից մէկը։ Այժմ էլ ունենք փոքր տարածքներին ոչ յարիր հզօր դպրոց թէ՛ բնագիտութեան, թէ՛ տեղեկատուական արհեստագիտութիւնների, թէ՛ տնտեսական նշանակութիւն ունեցող գիտութիւնների առումով։ Սա այն լուրջ հիմքն է, որը զարգացնելու պարագայում երկիրը կարող է հասնել նոր հանգրուանների, ու պատահական չէ, որ մեր քաղաքականութիւնն ուղղուած է հէնց այդ դպրոցների պահպանմանը եւ զարգացմանը։

Հ.- Խորհրդային քաղաքական եւ վարչատարածքային համակարգը փլուզուեցաւ: Այսօր բոլոր նախկին հանրապետութիւնները հապճեպով կը փորձեն ձերբազատուիլ խորհրդային «ժառանգութենէն»: Կրթական նոր քաղաքականութիւնը որակական ի՞նչ փոփոխութիւններ կ’ենթադրէ, նաեւ հին «ժառանգութենէն» ի՞նչ որդեգրուած է:

Պ.-«Ժառանգութիւն» բառը ենթադրում է երկու հատուած. ցանկացած ժառանգութեան մէջ՝ այդ թւում ցաւալի, կայ նաեւ որոշակի որակ։ Խորհրդային ժառանգութեան առումով մենք պէտք է յստակ տարանջատենք եւ հասկանանք, թէ կրթական համակարգում ի՞նչ կարող ենք ունենալ։ ԽՍՀՄն այն ժամանակի համար ունէր հզօր եւ զարգացած, բարձր որակ ունեցող կրթական համակարգ։ Ի վերջոյ, համատարած գրագիտութիւն եւ կրթական որակի չափորոշիչներ կային, որոնք կատարւում էին, եւ հասարակութիւնը շատ զարգացած էր։ Խորհրդային Միութեան բացասական հետքը կրթական ոլորտում գաղափարախօսութեան մէջ էր. ողջ հասարակութիւնն ու կրթական համակարգն ունէին մենատիրական գաղափարախօսական չափանիշներ եւ ըստ էութեան, մեր հումանիտար առարկայախումբը՝ իրաւագիտութիւն, պատմութիւն եւ այլն, այդ առումով խիստ տուժած էր։ Ճիշդ չէր նաեւ կառավարման մեթոտը, քաղաքացու դաստիարակութիւնը դպրոցում հզօր կերպով կրում էր միայն միակուսակցական գաղափարական ազդեցութիւն։

Սրանք լուրջ բացասական ազդեցութիւններ են, որոնցից այսօր էլ դեռեւս ամբողջութեամբ չենք կարողացել ձերբազատուել։ Այժմ մեր կրթական համակարգի խնդիրը կայանում է նրանում, որ կարողանանք պահպանել այն որակը, գիտական դպրոցները, կրթութեան խոշոր օճախները, որոնք ունեցել ենք, եւ դրա հետ միաժամանակ փորձենք ձեւաւորել նոր յարաբերութիւններ՝ ազատ մարդու համար։ Վերջապէս, յատկապէս հանրակրթութեան մէջ խիստ կարեւոր է քաղաքացու դաստիարակութիւնը՝ ազգային գաղափարներով, հայրենիքին նուիրուած, բայց միաժամանակ քաղաքակիրթ աշխարհի ողջ դրական արդիւնքն իր մէջ ամփոփող քաղաքացու դաստիարակութիւնն է հանրակրթութեան հիմնական նպատակը։ Գիտելիքի եւ դաստիարակութեան յարաբերակցութիւնը հանրակրթութեան մէջ 50/50 է։ Մասնագիտական կրթութեան մէջ արդէն աւելի մեծ ուշադրութիւն է դարձւում մասնագիտական որակին։ Այստեղ է, որ լուրջ խնդիր ունենք լուծելու, քանի որ այն, ինչի մասին խօսում էինք անցեալում՝ իբրեւ գիտելիքի երկիր Հայաստան, այսօր այլ կերպ է ներկայանում։ Մենք պէտք է հասկանանք, որ հայ ժողովուրդը՝ Արեւելքի ու Արեւմուտքի քաղաքակրթութիւնների միջեւ դարեր ի վեր ունենալով գիտելիքի երկրի դերակատարում, այսօր իբրեւ պետականութիւն ունեցող ժողովուրդ նաեւ իւրօրինակ հնարաւորութիւն ունի իսկապէս պետականօրէն դառնալու քաղակրթութիւնների երկխօսութեան տարածք։ Այս առումով, եթէ կարողանանք մեր կրթական որակի հիմքում դնել եւրոպական չափանիշներ եւ մեր կրթութիւնն՝ իր բոլոր աստիճաններով՝ հանրակրթութիւն, մասնագիտական կրթութիւն, ընդունելի դարձնենք Եւրոպայի համար, շատ հետաքրքիր ու ընկալելի կը լինենք մեր հարեւանների՝ Իրանի, Հնդկաստանի ու արաբական աշխարհի երկրների համար։ Այսպիսով, Հայաստանը հնարաւորութիւն կ’ունենայ դառնալու տարածաշրջանային կրթական կամ գիտական բարձրորակ ծառայութիւններ մատուցող երկիր, ինչը չափազանց կարեւոր է նաեւ շրջափակման պայմաններում։ Մենք իրաւունք չունենք Հայաստանի ապագան տեսնելու իբրեւ միջին մակարդակի կրթական ծառայութիւնների երկիր։

Սա է պատճառը, որ նախարարութիւնն յառաջիկայում փորձելու է հանրակրթութեան մէջ առաւել ուժեղացնել բնագիտական առարկաների, տեղեկատուական արհեստագիտութիւնների, մաթեմաթիկայի ուսուցանումը, մեծացնելու եւ հզօրացնելու է լեզուների դասաւանդումը եւ հայագիտութիւնը։ Ի վերջոյ, հայագիտութեան համապարփակ զարգացման միակ կենտրոնը, որը կարող է իր վրայ վերցնել ֆինանսական եւ կազմակերպական պատասխանատուութիւնը, հայրենիքին է։ Ահա այս երեք կարեւոր անկիւնաքարերի վրայ է կառուցւում մեր քաղաքականութիւնը։

Հ.- Կրթական համակարգի պաշտօնեաները հասարակութեան առաւել խոցելի խաւերէն են: Հայաստանի կրթական նախարարութիւնը ի՞նչ քայլերու դիմած է կրթական մշակի աշխատանքը աւելի հրապուրիչ դարձնելու եւ երիտասարդ մարդուժ գործի լծելու առումով:

Պ.-Մեր կրթական համակարգի աշխատողները՝ յատկապէս ուսուցչութիւնը, իսկապէս այս տարիների ընթացքում անցաւ դժուարին ճանապարհ։ 1998 թուականին ուսուցչի միջին աշխատավարձը Հաաստանում ընդամէնը 30 ԱՄՆ տոլարին համարժէք դրամ էր։ Այսօր կարողանում ենք մէկ դրոյքի համար ուսուցչին վճարել աւելի քան 200 ԱՄՆ տոլարին համարժէք դրամ։ Սա նոյնպէս բաւարար չէ, եւ մեր քաղաքականութիւնն ուսուցչի ընկերային դերի մեծացման ուղղութեամբ շարունակուելու է։ Նախեւառաջ, խնդիր ունենք մեծացնել ուսուցչի դերակատարութիւնը հասարակութեան մէջ՝ վերականգնելով յարգանքը եւ հեղինակութիւնը նրա, «դասախօս», «փրոֆեսէօր» հասկացութիւնների հանդէպ։ Յաջորդ ոչ պակաս կարեւոր խնդիրը մեր կրթական հաստատութիւնների վերանորոգումն է, որովհետեւ ամենամեծ ծրագրերը կը ձախողուեն, եթէ տանիքը կաթում է կամ ձմրանը շէնքը չի տաքացւում։

Երիտասարդացման քաղաքականութեան առումով էլ, ինչը շատ կարեւոր է, ոլորտն այսօր հրապուրիչ չէ հէնց ցածր աշխատավարձի եւ նշածս միւս խնդիրների պատճառով։ Մենք պէտք է յատուկ քաղաքականութիւն վարենք գիտութեան մէջ երիտասարդական ներուժ ապահովելու, քարացած գիտական դպրոցները երիտասարդացնելու, նոր մտածողութիւն ներդնելու ուղղութեամբ։ Այստեղ շատ կարեւոր է ինովացիոն քաղաքականութիւնը, աշխատաշուկայի հետ կրթական հաստատութիւնների կապի ապահովումը, գործարար աշխարհի ներգրաւումը յատկապէս միջին եւ բարձրագոյն կրթութեան կառավարման ոլորտ։ Սրանք արդէն մեր կրթական բարեփոխումների եւ մինչեւ 2015 թուականն ուղղուած կրթական քաղաքականութեան անկիւնաքարերից են։

Հ.- Այս օրերուն եւ մանաւանդ Հայաստան-Սփիւռք խորհրդաժողովներու նախօրէին շատ կը խօսուի Հայաստանի մէջ արեւմտահայերէնը զարգացնելու, դասաւանդելու մասին: Գործնական գետնի վրայ կրթութեան նախարարութիւնը ի՞նչ քայլերու դիմած է այս առնչութեամբ:

Պ.- Իսկապէս, հայրենիք-Սփիւռք խորհրդաժողովների գիտակրթական հատուածը տարիներ շարունակ ամրագրում է հայոց լեզուի երկու ճիւղերի ուսումնասիրման, նրանց շուրջ աստիճանաբար դրական մթնոլորտի, դասական ուղղագրութեան նկատմամբ երբեմն ի յայտ եկող լարուածութեան մեղմացման քաղաքականութեան անհրաժեշտութիւնը։ Այս առումով շատ կարեւոր է, որ Հայաստանը կարողանայ ստանալ Սփիւռքի վստահութիւնը՝ դառնալով ոչ միայն հայագիտական կենտրոն, այլեւ, նախեւառաջ, արեւմտահայ մշակոյթի՝ այդ թւում նաեւ լեզուական, ուսումնասիրման կարեւոր կենտրոն։

Առաջին քայլը, որ կատարել ենք, արեւմտահայերէնի բաժանմունքի բացումն է Երեւանի պետական համալսարանի Բանասիրութեան բաժանմունքում, հայրենիք-Սփիւռք ուսուցչական վերապատրաստման ծրագրերն են, որոնց շրջանակներում ուսուցչական բաւականին մեծ կազմ վերապատրաստւում է թէ՛ արեւմտահայերէնով, թե՛ արեւելահայերէնով եւ դասագրքաստեղծ գործունէութեան մեթոտիկաների մշակումը։ Վերջինիս առումով աշխատանքը նոր է սկսուած։ Ինքը՝ Սփիւռքը, արդէն մէկ ամբողջութիւն չէ, եւ հսկայական է կրթութեան մէջ մեթոտական տարբերութիւնը լիբանանահայ, ամերիկահայ կամ եւրոպական դպրոցների միջեւ։ Խօսել մէկ ընդհանուր դասագիրք ունենալու կամ մեթոտ ունենալու մասին չի կարելի։ Այստեղ պէտք է զգոյշ լինել՝ աստիճանաբար որոնելով այն մեծ նպատակային հէնքերը, որոնք նոյն են բոլոր հայկական դպրոցների համար, ինչն էլ արւում է։

Նախարարութիւնում աշխատում է Սփիւռքի հետ կապերի բաժինը, որը մեծ գործունէութիւն է ծաւալում երկու՝ աւանդական Սփիւքի եւ նախկին ԽՍՀՄ երկրների հայութեան ուղղութեամբ։ Վերջիններս որպէս գաղթօճախներ դեռ ձեւաւորման փուլում են, եւ գործընթացը շատ բարդութիւններով է ընթանում։

Որոշակի աշխատանքներ իրականացւում են, բայց կարիք ունենք նաեւ Սփիւռքից ստացուող առաջարկների ու մասնագէտ-քատրերի մասնակցութեան։

Հ.- Ինչո՞վ կը բացատրէք էապէս ապազգային տեսակէտներ առաջադրող պատասխանատուներու գոյութիւնը Հայաստանի կրթական համակարգէն ներս: Հարցը կը վերաբերի Աշոտ Բլէեանին (ու իր հաւանական նմաններուն), որ վերջերս հեռատեսիլէն անգամ մը եւս ազգային առումով անընդունելի տեսակէտներ փորձեց զարգացնել:

Պ.-Քիչ առաջ խօսում էինք կրթութեան մէջ մենատիրական համակարգի գոյութեան անթոյլատրելիութեան մասին։ Այս առումով կ’ուզենայի զանազանել երկու տարբեր խնդիրներ. Հայաստանի Հանրապետութեան դպրոցը խորապէս ազգային է, եւ մեր պետական դպրոցի «պատկերը» բացառապէս կախուած է կրթական ծրագրերից։ Իսկ կրթական ծրագրերում, փոքր տարիքից սկսած, ուսուցանում ենք հայերէնագիտութիւն, հայրենի բնութիւն, հայոց պատմութիւն, հայ եկեղեցու պատմութիւն, ունենք կամընտրական՝ հայկական հարցի պատմութիւն, կան նաեւ քաղաքացիական կրթութեան, ռազմագիտութեան, ռազմահայրենասիրական դաստիարակութեան դասընթացներ։ Երեխայի՝ որպէս քաղաքացի կայացման գործընթացում շեշտուած է ազգային հէնքը։

Իւրաքանչիւր տնօրէն իրաւունք ունի ունենալ իր հայեացքները, եւ եթէ մեզ համար այդ հայեացքներն ընդունելի չեն, դա դեռ չի նշանակում, որ նա իրաւունք չունի հավատարիմ լինելու դրանց։ Սակայն անթոյլատրելի է, որ տնօրէնն իր հայեացքներից բխող քաղաքականութիւն իրականացնի դպրոցում՝ անկախ նրանից, ինչ գաղափարախօսութեան կրող է նա։ Սա է պատճառը, որ մենք Հայաստանի բոլոր դպրոցներում պահանջում ենք պետական ծրագրի պարտադիր կատարում։ Եթէ այն խեղաթիւրուի ու դրա մէջ մտնեն այնպիսի տարրեր, որոնք յարիր չեն մեր քաղաքականութեանը, ապա պետութիւնը պարտաւոր է միջամտել։

Տուեալ դէպքում հաստատութիւնը, որը ղեկավարում է Ա. Բլէեանը, յատկապէս նախադպրոցական եւ արհեստագործական կրթութեան առումով մեր օրինակելի հաստատութիւններից է եւ տալիս է շատ լաւ արդիւնք։ Նրա քաղաքական հայեացքներն ու գաղափարախօսութիւնը բոլորովին այլ խնդիր են, որոնց իրաւունքը նա ունի ու կարող է դրանք ազատօրէն արտայայտել կամ՝ ոչ։ Ժամանակն է, որ հասկանանք. նման հարցեր միշտ լինելու են, եթէ խօսում են ժողովրդավարական հասարակութեան մասին։

Նշեալ հաղորդումը չեմ տեսել, բայց գիտեմ, որ տուեալ դպրոցում առաջնորդւում են բացառապէս պետական կրթական չափորոշիչով եւ ծրագրերով, որոնք ուսուցանում են տարբեր՝ այդ թւում նաեւ ազգայնական գաղափարախօսութիւն կրողներ, ինչը դեռ ոչինչ չի նշանակում։