ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ «ԱԶԱՏ ԱՐՑԱԽ»Ի
Մայիսի 9ին Արցախում ազգովին նշեցինք Մեծ յաղթանակի օրը, ԼՂՀ պաշտպանութեան բանակի ստեղծման ու Շուշիի ազատագրման 25ամեակը: Մինչդեռ նոյն այդ մայիսեան օրերին, սակայն՝ 23 տարի առաջ, տեղի ունեցաւ մէկ այլ իրադարձութիւն եւս: 1994թ. Մայիսի 12ի լոյս գիշերն ուժի մէջ մտաւ ադրբեջանա–ղարաբաղեան հակամարտութեան գօտում հրադադարի հաստատման մասին համաձայնագիրը, որը վերջ դրեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան դէմ Ադրբեջանի սանձազերծած պատերազմին: Ու թէեւ դա վերջնական խաղաղութիւն չէր, այլ՝ հրադադար, այդուհանդերձ, այն կարեւոր նշանակութիւն ունի:
Այսօր՝ գրեթէ քառորդ դար անց, թերեւս շատերը, առաջին հերթին երիտասարդ սերունդը, չգիտեն՝ ինչպիսին էր խաղաղութեան տանող ճանապարհը: Մինչդեռ սեփական պատմութիւնը, առաւել եւս՝ ոչ հեռաւոր անցեալի, պէտք է իմանալ: Գոնէ այն բանի համար, որ նրանից օգտակար դասեր քաղուեն: Եւ այսպէս, խաղաղութեան տանող ճանապարհը դիւրին չէր: Վերոյիշեալ համաձայնագիրն ստորագրելու պահին Արցախում արդէն 3 տարուց աւել դաժան պատերազմ էր ընթանում: Յոյսեր կապելով ղարաբաղեան հիմնախնդիրը ուժով լուծելու հետ՝ Ադրբեջանի ռազմաքաղաքական ղեկավարութիւնն ամէն անգամ մերժում էր մարտական գործողութիւնները դադարեցնելու՝ միջազգային միջնորդների, մասնաւորապէս՝ ԵԱՀԽ/ԵԱՀԿ առաջարկները: Այն քամահրել է նաեւ ՄԱԿի Անվտանգութեան խորհրդի 1993թ. 4 բանաձեւերը, որոնց գլխաւոր պահանջը ցանկացած տիպի ռազմական գործողութիւններն անյապաղ դադարեցնելն էր: Նոյն այն բանաձեւերը, որոնք պաշտօնական Բաքուն այսօր շահարկում է՝ վերածելով դրանք իր կեղծ քարոզչութեան գործիքների եւ հայկական կողմին մեղադրելով այդ բանաձեւերը չկատարելու մէջ:
Բայց վերադառնանք 1994 թուական: Այն ժամանակ ադրբեջանա–ղարաբաղեան ճակատում ստեղծուած իրավիճակը ցոյց տուեց, որ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնը ոչնչացնելու Բաքուի յոյսերը ցնորական էին: 1993-94թթ. ողջ ճակատի երկայնքով ծաւալելով լայնամասշտաբ յարձակում՝ Ադրբեջանը ջախջախիչ պարտութիւն կրեց: ԼՂՀ պաշտպանութեան բանակի հուժկու հարուածների արդիւնքում ադրբեջանական ղեկավարութիւնը, որը յայտնուել էր ներքաղաքական սուր ճգնաժամի շեմին ու նոր տարածքներ կորցնելու սպառնալիքի առաջ, ստիպուած էր խաղաղութիւն հայցել ու նստել բանակցութիւնների սեղանի շուրջ: Ընդ որում, կարեւոր է ընդգծել, որ կրակը դադարեցնելու խնդրանքներով Ադրբեջանի իշխանութիւնները՝ այն ժամանակ Հէյդար Ալիեւի ղեկավարութեամբ, դիմել էին ոչ միայն միջազգային միջնորդներին, եւ ամէնից առաջ Ռուսաստանին, այլ նաեւ ԼՂՀ ղեկավարութեանը: Սա չպէտք է մոռանայ ներկայիս նախագահ Իլհամ Ալիեւը, ով որպէս քաղաքական գործիչ շատ է զիջում իր հօրը, բայց այսօր սնապարծօրէն յայտարարում է բանակցութիւններում Լեռնային Ղարաբաղի մասնակցութեան անթոյլատրելիութեան մասին:
Հետեւենք հրադադարի մասին համաձայնագրի կնքման ժամանակագրութեանը: Դրան նախորդել էին ԱՊՀ պետութիւնների ղեկավարների խորհրդի 1994թ. Ապրիլի 15ի յայտարարութիւնը՝ կրակն անյապաղ դադարեցնելու պահանջով, եւ ԱՊՀ Միջխորհրդարանական վեհաժողովի հովանու ներքոյ նոյն տարուայ Մայիսի 5ին ստորագրուած Բիշքեկեան արձանագրութիւնը: Այս երկու փաստաթղթերն էլ գործնականում հիմք հանդիսացան Մոսկուայում հրադադարի մասին համաձայնագրի ստորագրման համար, որը, ինչպէս վերը նշեցինք, ուժի մէջ մտաւ 1994թ. Մայիսի 12ին:
Եւս մէկ ոչ պակաս կարեւոր փաստ. ե՛ւ Բիշքեկեան արձանագրութեան, ե՛ւ հրադադարի մասին համաձայնագրի տակ կան հակամարտութեան բոլոր երեք կողմերի՝ Ադրբեջանի, Լեռնային Ղարաբաղի եւ Հայաստանի ստորագրութիւնները, ինչն անպատճառ պէտք է յիշեն ոչ միայն պաշտօնական Բաքուն, այլեւ միջնորդները: Որպէսզի համաձայնագիրը կեանքի կոչուէր ու ակտիւ մարտական գործողութիւնները դադարեցուէին, միջնորդական մեծ ջանքեր էր գործադրել Ռուսաստանը: Ոչ մի կերպ չնսեմացնելով կարգաւորման գործընթացում միջազգային մոդերատորների ներդրումը, այնուամենայնիւ, նշենք, որ գլխաւոր ուժը, որն Ադրբեջանին հարկադրեց ստորագրել հրադադարի համաձայնագիր, ԼՂՀ պաշտպանութեան բանակն էր, որը ջախջախիչ հարուածներ էր հասցրել հակառակորդին: Ու պէտք է ասել, որ հակամարտութեան գօտում յարաբերական կայունութիւն պահպանող հիմնական գործօնը մինչ օրս մնում են ղարաբաղեան զինուած ուժերը, որոնք տարածաշրջանում, փաստօրէն, խաղաղարար առաքելութիւն են իրականացնում:
Դժբախտաբար, անցած 23 տարիների ընթացքում հրադադարն այդպէս էլ չփոխակերպուեց լիարժէք խաղաղութեան, քանի որ Ադրբեջանը յամառօրէն մերժում է ընդունել հրադադարի ռեժիմն ամրապնդելու վերաբերեալ նոր համաձայնագիր ստորագրելու միջազգային միջնորդների առաջարկը: Բաքուի դիրքորոշումը, որը բացէիբաց խօսում է հակամարտութեան ուժային լուծման հնարաւորութեան մասին, գնալով աւելի արմատական է դարձել, ինչը դրսեւորւում է մշտական զինուած սադրանքների մէջ, որոնց բարձրակէտը դարձաւ 2016թ. ապրիլեան պատերազմը: Դատելով ամէնից՝ 90ականների պատերազմի դասերն Ադրբեջանի համար օգտակար չեղան: Պատմութիւնը կրկնուեց: Ու թէեւ հակառակորդը գործի դրեց իր ողջ զինանոցը, Բաքուի իշխանութիւնների հերթական ռազմական արկածախնդրութիւնը ձախողուեց, եւ ինչպէս ղարաբաղեան առաջին պատերազմի շրջանում էր, Պաշտպանութեան բանակն Ադրբեջանին խաղաղութիւն պարտադրեց: «Ինչպէս եւ 1994թ. Մայիսին, այնպէս էլ 2016թ. Ապրիլին Ադրբեջանն ստիպուած էր դիմել պաշտօնական Մոսկուայի միջնորդութեանը՝ հրադադար հաստատելու խնդրանքով», Մայիսի 5ին մամուլի ասուլիսի ժամանակ ասել է Արցախի Հանրապետութեան պաշտպանութեան նախարար Լեւոն Մնացականեանը՝ յայտարարելով, որ ղարաբաղեան հիմնախնդիրն ուժի դիրքից լուծելու Ադրբեջանի բոլոր փորձերը դատապարտուած են ձախողման: Այլ խօսքով՝ քանի դեռ Ադրբեջանում չեն հրաժարւում ռազմական ռեւանշի (վրէժի-Խմբ.) իրենց անհեռանկար քաղաքականութիւնից, ԼՂՀ պաշտպանութեան բանակն այսուհետ եւս հանդէս կը գայ որպէս մեր հանրապետութեան անվտանգութեան ու տարածաշրջանային կայունութեան կարեւորագոյն երաշխիք: