ԷԼԻՆԱ ՄԻՐԶՈՅԵԱՆ
Հայոց Ցեղասպանութեան թեման Թուրքիայում երկար տարիներ տաբու (արգիլուած-Խմբ.) էր: Քննուող թեմայի շուրջ առաջին քիչ թէ շատ համեմատաբար լայն անդրադարձը սկսում է նկատուել միայն 1965թ., երբ ՀԽՍՀ-ում եւ Սփիւռքում Ցեղասպանութեան 50ամեակի միջոցառումների մասին լուրերը եւ քննադատութիւնները տեղ են գտնում թուրքական մամուլում(1): Այս ընթացքում ձեւաւորւում էին ստի եւ կեղծիքի վրայ հիմնուած թուրքական պաշտօնական թէզերը, եւ իրար յաջորդող իշխանութիւնները որդեգրում ու հետեւում էին դրանց, միեւնոյն ժամանակ Հայոց Ցեղասպանութեան վերաբերեալ այլընտրանքային կարծիքները խստիւ արգելւում էին ե՛ւ մամուլում, ե՛ւ գիտական ու գեղարուեստական գրականութեան մէջ, այդ թւում՝ պոլսահայ մամուլում: Իսկ քաղաքական կեանքում գերիշխում էին բացառապէս պետական տեսակէտները՝ ներկայացնելով այսպէս կոչուած «Թուրքիայի պաշտօնական դիրքորոշումը»: Հայոց Ցեղասպանութիւն եզրոյթը եւս վերածւում է տաբուի եւ մամուլում կիրառւում է կա՛մ չակերտներով, կա՛մ «այսպէս կոչուած» բառակապակցութեան ուղեկցութեամբ:
Հարկ է նշել, որ աւելի ուշ՝ (Հայկական Ցեղասպանութեան Արդարութեան Մարտիկներ եւ) ԱՍԱԼԱի գործունէութեան սկզ-բնական շրջանում եւս Ցեղասպանութեան թեման շարունակում էր տաբու մնալ, սակայն աստիճանաբար սկսում է որոշակիօրէն տեղ գրաւել թուրքական հասարակական-քաղաքական քննարկումներում, ինչպէս Հրանտ Դինքն է նկատել տալիս, քուրդ մտաւորականների շնորհիւ, մասնաւորապէս Իսմայիլ Բեշիքչիի կողմից, ապա Ֆիքրեթ Բաշքայայի, Օսման Այթարի, յետոյ միայն թուրք այլախոհ մտաւորականների կողմից(2)՝ այդպէս խախտելով տաբուի հիմքերը:
Այսօր արդէն կարող ենք վստահաբար ասել, որ Հայոց Ցեղասպանութեան թեմայի, ինչպէս նաեւ եզրոյթի վրայ եղած տաբուն որոշ չափով կոտրուել է Թուրքիայում, եւ դրանում կարեւորագոյն դեր ունի այլընտրանքային մամուլը՝ առաջին հերթին «Ակօս» շաբաթաթերթը(3) եւ, ինչպէս նշեցինք, այլախոհ մտաւորականները. «Թուրքիայի պաշտօնական դիրքորոշումից» անջատ՝ հայերի հանդէպ վարած քաղաքականութիւնը որպէս ցեղասպանութիւն ճանաչող մտաւորականները սկսում են հարթակ որոնել բարձրաձայնելու ուղղութեամբ: Ահա շաբաթաթերթը հնարաւորութիւն է տալիս ձեւաւորելու բազմակողմ հարթակ՝ կարծիքների արտայայտման, հայեցակէտեր եւ տեսութիւններ առաջադրելու համար: Այս ճանապարհով «Ակօս»ն առողջ բանավէճի ասպարէզ ապահովեց՝ գիտակցելով, որ «առաջին մտահոգութիւնը պէտք է ըլլայ Թուրքիայի հաւաքականութեան համար պատմութեան վերաբերեալ ազատ տեղեկութեան հոսք»(4):
Չափազանցուած չի լինի, եթէ ասենք, որ «Ակօս»ի ամենամեծ առաքելութիւնը հէնց այդ տաբուն կոտրելն էր, որը նա արեց յաջողութեամբ: Շաբաթաթերթը խնդիր է դնում պետական թէզից տարբերուող տեսակէտներին տեղ տալու ծրագրային ուղեգիծը՝ յստակ գիտակցելով, որ դա ընդունելի չի լինելու շատերի համար: Այս մասին թուրք պատմաբան Թաներ Աքչամը գրում է. «Կարգ մը նիւթեր կարգ մը անձերու կողմէ տարբեր ձեւերով կ՛ընկալուին կամ կը մեկնաբանուին ու նոյնիսկ տարբեր կը պատմուին կամ կը բացատրուին: Նման նաեւ կարգ մը հարցեր, որոնք Թուրքիոյ մէջ բնաւ չեն պատմուած ու խօսուած: Ասոնք պէտք է պատմուին ու Թուրքիոյ մէջ մարդիկ պէտք է որ անհաճոյ բաներն ալ իմանան ու գիտնան: Շատ ցաւալի պատմութիւններ են պատահածները եւ որուն կողմէ կամ ինչ պատճառով ալ կատարուած ըլլայ, պատմութեան ընթացքին գործուած ամէն արարք բացէ ի բաց պէտք է ըսուի»(5):
«Ակօս»ը վերլուծութեան սկզբունք է ընդունում այն, որ թուրք ժողովուրդը չգիտի իրականութիւնը, ուստի պաշտպանում է այն, ինչ իրեն է յայտնի: Սկսած 1915թ.ից մինչեւ օրս՝ թուրքական կրթական համակարգը, մամուլը, պաշտօնական քարոզչամեքենան լծուած են հասարակութեանն իրականութեանը չհամապատասխանող, աղաւաղուած պատմութիւն պարտադրելու գործին: Ուստի շաբաթաթերթն իր էջերը տրամադրում է առողջ բանավէճի, հայ եւ օտարազգի հեղինակների տեսակէտների քննարկումների համար՝ որպէս սկզբունք ընդունելով «գիտականութեան բարոյականութիւնը»(6): Այս մասին Հրանտ Դինքը նկատել էր տալիս, որ մտաւորականներ կան՝ չեն ընդունում Հայոց Ցեղասպանութիւնը, սակայն սկսել են գոնէ իրենց «խիղճը գործածել»:
Իրականութիւնն իր զանազան ոլորտներով մարտահրաւէր է ինքնաարտայայտման ձգտող լեզուական գործիքի համար՝ ստանալով քաղաքական շահարկումի աստառ, հետեւապէս առանցքային պէտք է դիտարկուի գիտականութեան բարոյականութեան մօտեցումը:
Շաբաթաթերթն այս հարցում առաջադրում է հետեւեալ մօտեցումը. «Շատերը այն «կոտորած», շատերը «գենոցիդ», շատերը «տեղահանութիւնէ, շատերն էլ «ողբերգութիւն» են անուանում: Մեր նախնիներն էլ «Անատոլիայի խօսակցականով» «kiyim» (ջարդ) են ասում»(7): Անկախ այն բանից, թէ ինչպէս են երկու կողմերը 1915 թիւն անուանում, կարեւորն այն է, թէ «ուրիշները» ինչպէս են անուանում եւ ճանաչում, քանի որ Հայոց Ցեղասպանութեան խնդիրը, ինչպէս նկատել է տալիս Դինքը, ոչ միայն մեր՝ հայերի, այլեւ ուրիշների հարցը պէտք է լինի, քանի որ այն քրէօրէն պատժելի յանցանք է համայն մարդկութեան համար՝ չանտեսելով իհարկէ իր ազգային ինքնութեան բարձրանիշն այս հարցում. «…Թուրքիոյ կողմէ ընդունուիլը կամ չընդունուիլը ոչ թէ հայերուն, այլ ուրիշներուն հարցը պէտք է ըլլայ: Հայերուն ընդունում կամ չքմեղանք որոնելը կամ ալ այս երկերեսութեան դիմաց կացութիւնը մուրացկանութեան աստիճանին հասցնելը մեր նախնիներուն ոսկորները կը կսկծեցնէ… Մեր բուն պարտականութիւնը պէտք է ըլլայ փաստել, որ մեր նախնիները չեն կրնար փճացուիլ, անոնք իրենց թողած մեծ ժառանգութեամբ մեր գոյութեան հետ կ՛ապրին»(8): Բայց այս երբեք չի նշանակեր որ Ցեղասպանութիւնը կը մոռնանք…»: Ապա շարունակում է՝ ընդգծելով, որ ոչ մի հայ ցեղասպանութեան ենթարկուած իր պապերին չի կարող մոռանալ. «Մեր գիտցածին կասկա՞ծ ունինք: Աշխարհ գիտէ այդ բոլորը: Մէջն էր այդ բոլորին…։ Ես իմ դատս շալկած պէտք է տանիմ…։ 85 տարի սպասեցի: Ինծի համար կարեւորը այն է, որ թուրքը գիտնայ եւ ընդունի այդ բոլորը. ասոր համար ալ, Թուրքիոյ մէջ այս մասին թրքերէն կը գրեմ: Մենք մեր պապերուն կը պարտինք ապագայ մը, որ Հայաստանի ապագան է»(9):
Ընդհանրապէս «Ակօս»ում հրապարակուած նիւթերի ուղեգիծը վերապահումով էր մօտենում աշխարհին Հայոց Ցեղասպանութիւնը ճանաչել տալու հայութեան ջանքերին, ուստի գտնում էր, որ Թուրքիան պէտք է այն ճանաչի եւ հատուցի՝ միայն ժողովրդավար երկիր դառնալով. դա էլ կը դառնայ հատուցման ճանապարհներից մէկը: Դինքը կարծում էր, որ աշխարհը եւ յատկապէս արեւմտեան տէրութիւններն իրենց շահերին են ծառայեցնում Հայոց Ցեղասպանութեան խնդիրը՝ առաջնորդուելով «նապաստակին՝ փախի՛ր, բարակին՝ բռնէ՛» ռազմավարութեամբ(10):
1998թ. Ֆրանսիայի Ազգային ժողովը հանդէս եկաւ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման օրինագծով: 2000թ. այն դարձաւ Ֆրանսիայի Սենատի օրինագիծ, իսկ 2001թ.՝ օրէնք: Դրանից յետոյ օրակարգ մտաւ Հայոց Ցեղասպանութեան ժխտումը քրէականացնելու խնդիրը, ինչին Դինքը կտրուկ դէմ էր: Նա գտնում էր, որ Թուրքիային ժողովրդավարական արժէքներ պարտադրելու փոխարէն Ֆրանսիան իւրացնում է նրա սխալ օրէնքները: Հայութեան համար որոշակիօրէն անընդունելի եւ անհասկանալի մնաց Դինքի այն սկանդալային պնդումը, թէ եթէ Ֆրանսիայում Հայոց Ցեղասպանութեան ժխ-տումը քրէականացուի, ապա ինքը կը լինի առաջիններից, ով կը գնայ Ֆրանսիա եւ կը փորձի խախտել այն, եւ Թուրքիան ու Ֆրանսիան թող մրցակցեն միմեանց հետ, թէ ով է առաջինն իրեն բանտ նետելու(11): Լրագրողի այս մօտեցումն առաւելապէս յենուած էր թուրքական իրականութեան ճանաչման, ինչպէս նաեւ իր որդեգրած ձախակողմեան գաղափարախօսութեան որոշակի սկզբունքների վրայ: Նա իր այդ մօտեցումը բացատրում էր նրանով, որ աշխարհի խորհրդարանների որոշումներից ու վճիռներից աւելի կարեւոր է, որպէսզի թուրք ժողովուրդը գիտակցի իրականութիւնը եւ կարողանայ գտնել այն հարցի պատասխանը, թէ ««ի՞նչ կ՛ըսեն այս հայերը, ինչո՞ւ շարունակ կը պնդեն ցեղասպանութիւն կատարուած ըլլալուն մասին, ի՞նչ առնելիք-տալիք ունին այս մարդիկը թուրքերուն հետ»(12): Ապա ընդգծում է, որ անգամ Եւրոպան որոշ զգայուն հարցերում չի կարողանում պայքարել ժողովրդավարութեան հիմնական սկզբունքների՝ մտքի եւ խօսքի ազատութեան համար: Այդ օրէնքով, ինչպէս նկատել է տալիս Դինքը, մարդկանց դատապարտելու փոխարէն այն պէտք է ծառայեցնեն սեփական ժողովրդին ցեղասպանութեան երեւոյթը բացատրելու եւ հետեւանքները «բուժելու» համար: Այն հասարակութիւններում, որտեղ տեղեկացուած լինելու իրաւունքը բաւականաչափ չի օգտագործւում, մարդիկ խօսում են իրենց իրազեկուածութեան չափով, իսկ եթէ պաշտպանում են այն, ապա դա ինչպէ՞ս կարող է յանցանք համարուել: Իսկ երբ դա վերածուի յանցանքի, միթէ՞ այդ անձնաւորութեանը միացրած չեն լինի ցեղասպանութեան ճանաչման պայքարին: Եթէ մարդ գործում է իրազեկուածութեան իր չափով, ապա, ինչպէս իրաւացիօրէն շարունակում է հեղինակը, այդ ընդունած օրէնքն ինչպիսի՞ փոփոխութիւն կարող է մտցնել այդ անձնաւորութեան հայեացքներում(13):
Շաբաթաթերթն իր առաջադրած նիւթերով նաեւ պաշտպանում էր այն վիճելի տեսակէտը, թէ Թուրքիան պէտք է Հայոց Ցեղասպանութեան խնդիրը դուրս բերի արեւմտեան տէրութիւնների քաղաքական գործիքների շարքից: «Ես գիտեմ իմ իրականութիւնը, գիտեմ՝ շալկել եմ պապերուս գլուխէն անցած այդ ցաւը եւ չեմ հաւատար ո՛չ Ֆրանսայի, ո՛չ Գերմանիոյ, ո՛չ միւսին, որ Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցը նոյն ատեն չեն գործածեր, չեն շահագործեր իրենց քաղաքականութեան Թուրքիոյ հետ ունեցած մարզին մէջ»(14), գրում է Դինքը: Երբ 2005թ. Գերմանիայի խորհրդարանում բարձրացուեց Հայոց Ցեղասպանութեան հարցը, Դինքը բոլոր հայերին կոչ արեց. «Սթափուէ՛ք, Մերկելը սա ձեզ համար չի անում»(15): Ապա անդրադառնալով Թուրքիային՝ ասաց. «Մերկելի ցաւն այլ է՝ ինչպիսի խաղաթուղթ օգտագործել Թուրքիայի Եւրամիութեանն անդամակցելու դէմ»: Ըստ Դինքի՝ Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելն ասում է. «Այո՛, գիտեմ, որ Ցեղասպանութեան հարցը Թուրքիայում ազգայնականների համար շատ նուրբ թեմա է: Թուրքիան այս հարցում, եթէ անհրաժեշտ լինի, անգամ Եւրամիութեանը կը մերժի. այդ նկատառումով էլ այստեղ դնեմ այդ հարցը»(16): Ուստի հէնց Թուրքիայի խորհրդարանում թուրք պատգամաւորներին կոչ էր անում Մերկելին այդպիսի ուժ չտալ:
Յաճախ է անդրադարձ արւում նաեւ ԱՄՆի նախագահի ամէնամեայ ապրիլքսանչորսեան ուղերձին եւ Genocide իրաւական եզրի կիրառմանը: Այս մօտեցմամբ այն նկատել է տալիս, որ աշխարհը, յատկապէս գերտերութիւններն արմատախիլ արուած ու բնաջնջուած ժողովրդի ցաւը դարձրել են խաղաքարտ. ելնելով իրենց շահերից՝ մէ՛կ Թուրքիայի դէմ են օգտագործում, մէ՛կ Հայաստանի. «Ես պատմական ողբերգութիւն մը ապրեր եմ, որուն ճակատագիրը այսօր կը գտնուի Միացեալ Նահանգներու նախագահին երկու շրթներուն միջեւ, անոր երկրին ազգային շահերուն կապուած ըլլալով»(17):
Թուրքիայում Հայոց Ցեղասպանութեան թեմատիկայի շրջանակներում է գտնւում կեղծիքի վրայ հիմնուած եւ ցեղասպանութեան փաստը հերքող քարոզչութիւնը, որը տարածուած է նաեւ դպրոցական եւ բուհական դասագրքերում: Հեռուստատեսութեամբ ցուցադրւում են հակահայկական բնոյթի քարոզչական փաստագրական ֆիլմեր ու հաղորդումներ, անգամ տարրական ու միջնակարգ կրթական հաստատութիւններում յանձնարարւում են Հայոց Ցեղասպանութեան փաստը հերքող շարադրութիւններ, կազմակերպւում են ազգամիջեան թշնամանք հրահրող աշակերտական միջոցառումներ: Նման քարոզչական դրեւորումները, սակայն, չեն վրիպում Եւրոպայի աչքից. եւրոպական 160ից աւելի քաղաքական, իրաւաբանական, կրթական կազմակերպութիւնների համատեղ ջանքերով ստեղծւում է «Թուրքական վարժարանների մէջ ուրացման քաղաքականութեան դէմ եւրոպական կոալիցիա»(18): Այդ կառոյցը հանդէս եկաւ Թուրքիայի խիստ քննադատութեամբ եւ կոչ արեց զրկել նրան տարեկան միլիոնաւոր եւրոների կրթական օժանդակութիւնից: «Ակօս»ում տեղ գտաւ նաեւ Եւրոպայի հայկական ֆեդերացիայի նախագահ Հիլդա Չոբոյեանի՝ Եւրոպական խորհրդարանի յանձնաժողովի խորհրդի վարիչներին ուղղուած կոչը, որտեղ նա գրում է. «Ինչպէս որ նիւթապէս չի քաջալերուի Հրէական ցեղասպանութեան ուրացումը կամ ալ հարաւային Ափրիկէի «ափարթյայտ»ի (ցեղապաշտական քաղաքականութեան) պաշտպանութիւնը, այնպէս ալ որքան ատեն որ Եւրոպայի կողմէ որդեգրուած սկզբունքներուն դէմ գործող արժէքները կը շարունակէ տարածել, թուրք կրթական ու դաստիարակչական դրութիւնն ալ պէտք չէ տնտեսապէս մատակարարուի Եւրոպայի տնտեսական միջոցներով»(19):
Թուրքական հակահայկական եւ իր բնոյթով հակագիտական քարոզչութիւնը, սակայն, աւելի լայն հոսքով շարունակուեց նաեւ «գիտական» ասպարէզում: Այդ հարցում յատկապէս ակտիւ էին «Թուրքական պատմագիտական ընկերութիւնը» եւ վերջինիս նախկին նախագահ պատմակեղծարար Իւսուֆ Հալաչօղլուն: Նրա՝ կեղծիքներով հարուստ գրքի շուրջ մամուլում հեռակայ բանավէճ է սկսւում Հալաչօղլուի եւ Հրանտ Դինքի միջեւ: Հալաչօղլուն անգամ բողոքի նամակ է յղում «Ակօս»ի խմբագրատուն, որում պատմում է իր «հետազօտութիւններ»ի մասին եւ նշում. «Անշուշտ, դուք ալ կ՛ուզէք, որ օտար վաւերագիրներու լոյսին տակ իրողութիւնը մէջտեղ դրուի: Երկու հաւաքականութիւններուն միջեւ այդ թուականներուն բախում մը պատահած է անկախ հայկական պետութիւն մը հիմնելու համար: Այդ պատճառաւ ալ մեռնող հայեր եղած են: Ես ներողամտութեամբ կը դիմաւորեմ ձեր հեգնական հակազդեցութիւնը: Որովհետեւ, մինչեւ այսօր միմիայն հայերու սպանութիւնը լսելով մեծցանք: Բայց ասոր փոխարէն՝ հայկական կազմակերպութիւններու ըրածներուն մասին բնաւ չխօսուեցաւ»(20): Հալաչօղլուից յետոյ թուրք ուսումնասիրող Մուրադ Բարդաքչըի աշխատասիրութեամբ հրատարակւում է Թալէաթ փաշայի օրագիրը, որում փաստեր կային հայերի տեղահանութեան եւ ոչնչացման վերաբերեալ:
Թուրքական քարոզչամեքենան սկզբում այս գիրքը փորձում է օգտագործել ի շահ իրեն, սակայն յետագայում պարզ է դառնում, որ օրագրում առկայ որոշակի փաստեր այնքան էլ ձեռնտու չեն պետական թէզին: Թուրքական իշխանութիւնների եւ քարոզչամեքենայի այս վայրիվերումները դառնում են «Ակօս»ում քննարկման նիւթ, որտեղ էլ բաւական հետաքրքիր շեշտադրումներով բացայայտւում է կեղծիքի վրայ հիմնուած քարոզչութեան սնանկութիւնը(21):
«Ակօս»ում սկսւում է Հայոց Ցեղասպանութեան հետ կապուած մէկ այլ թեմատիկ բանավէճ, որը, սակայն, կրկին խնդրահարոյց է, եւ որի գիտականութիւնը լուրջ կասկածների տեղիք է տալիս: Խօսքը Թուրքիայի Հանրապետութեան հիմնադիր Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթիւրքի կողմից Հայոց Ցեղասպանութեան խնդրին տրուած գնահատականին է վերաբերում: Որոշ թուրք պատմաբաններ փորձում են արդարացնել Մուսթաֆա Քեմալին եւ նրան ներկայացնել որպէս այլ կողմնորոշում ունեցող գործիչ, սակայն օբյեկտիւ փաստերը ցոյց են տալիս, որ նա եղել է նոյն երիտթուրքական մօտեցման կրող եւ շարունակել է հայերի դէմ ցեղասպանական քաղաքականութիւնը:
Այնուհանդերձ, յիշեալ թեմայով սկսուած քննարկումները շաբաթաթերթի էջերում որոշակի դրական նշանակութիւն ունէին, քանի որ արծարծւում էր Հայոց Ցեղասպանութեան խնդիրը:
Այս թեման առաւելապէս տեղ է գտնում Թաներ Աքչամի յօդուածներում: Այսպէս, Աքչամը գրում է. «Եթէ Աթաթիւրք այսօր ապրելու ըլլար, 1915թ. պատահածները չէր պաշտպաներ: Պետութիւնը եթէ ցոյց տալու ըլլար Մուսթաֆա Քէմալի 1919-1920- շրջանին քաղաքացիական արիութիւնը, այսօր իր գտնուած տեղէն շատ աւելի տարբեր տեղ մը կը գտնուէր»(22): Մուսթաֆա Քեմալը, ըստ Աքչամի, 1920թ. Ապրիլի 24ին Ազգային մեծ ժողովում իր ելոյթում իբրեւ ասել է, որ անցեալում հայերի հետ պատահածը շատ ծանր դէպք է: Ապա ռադիօհաղորդումներից մէկում նշել է. «Երաշխիք կու տամ, որ անգամ մըն ալ հայոց սպաննութեան նման չարիք մը պիտի չպատահի»(23): Իհարկէ, նման յայտարարութիւններ եթէ նոյնիսկ եղել են, ապա ուղղուած էին արտասահմանեան լսարանին եւ նպատակ են ունեցել ի ցոյց դնելու Թուրքիայի՝ իբրեւ թէ «փոխուող նկարագիրը»:
Շարունակելով այս թեման՝ Աքչամը նշում է, որ Թուրքիայում ցեղասպանութիւն բառն առաջին անգամ գործածել է Աթաթիւրքի ընկեր Ֆալիհ Ռըֆքը Աթայը: Նա 1968թ. «Դիւնեա» թերթում տպագրել է. «Ասիկա Ցեղասպանութիւն Մըն Է» վերնագրով յօդուածը, որտեղ պատմել է Աթաթիւրքի հետ կապուած իր յուշերը. «Աթաթիւրք, 1915թ. Հալէպի մէջ «Օթել Պարոն»ը մնալով, հոն կը տեսնէ հայերու բնակեցման գործերով զբաղուող Չերքեզ Հասան Ամճան: Աթաթիւրք երբ զայն կը տեսնէ, շատ կը բարկանայ եւ կը գոչէ. «Ոճրագործնե՛ր, բոլորդ ալ ճակատի ետեւի շարքերուն մէջ հայ սպաննելու համար շրջագայող ոճրագործներ էք: Ձեզմէ ո՛չ մէկը ճակատ գալով կը պատերազմի»: Բայց յետագային ներման կ՛արժանանայ, որովհետեւ հայերու տեղադրման գործը լրջօրէն կատարած ըլլալուն պատճառաւ Հասան Ամճան ալ պաշտօնազուրկ եղած է»(24):
Հայոց Ցեղասպանութեան հետ ուղղակիօրէն կամ անուղղակիօրէն առնչուող թեմաների շարքում աւելորդ չէ առանձնացնել մէկ դրուագ եւս: Թուրքական իշխանութիւնները ժամանակ առ ժամանակ կազմակերպում էին հայ-թուրքական յարաբերութիւններին նուիրուած միջոցառումներ, որոնք մեծ մասամբ ունէին իմիտացիոն (նմանակում-Խմբ.) բնոյթ եւ միտուած էին երկխօսութեան տպաւորութիւն ստեղծելուն: Նմանատիպ մի հանդիպման ժամանակ, որը տեղի ունեցաւ 2005թ. Ապրիլի 5ին եւ վերնագրուած էր՝ «Հայ-թուրքական յարաբերութիւնները պատմական գործընթացում», հրաւիրուած էին հայ համայնքը «ներկայացնող» երեք մասնակից՝ Հրանտ Դինքը, լրագրող եւ հրապարակախօս Էթիեն Մահչուփեանը եւ «պոլսահայ» իշխանամէտ ու «թուրք ազգայնամոլ» գրող Լեւոն Փանոս Դաբաղեանը: Մասնակիցներից իրականում միայն Դինքն էր ներկայացնում հայ համայնքը, քանի որ միւս երկուսը կապ չունէին համայնքի հետ(25) եւ պարզապէս ծագումով էին հայ: Այդ սեմինար-քննարկման ժամանակ Դինքը մի հետաքրքիր հարց է առաջ քաշել՝ յայտարարելով. «Դուք յուշարձաններ էք կառուցում, արարողութիւններ կատարում, իսկ ես, կորցրած լինելով իմ նախնիներին, չեմ կարողանում յիշատակել Ապրիլի 24ը»(26): Այս խօսքերը լուրջ հակազդեցութեան տեղիք տուեցին, իսկ Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան պատգամաւոր Ինջի Օզդեմիրը, յարձակուելով Դինքի վրայ, ասաց. «Էլ ինչպէս էիք յիշատակելու, աշխարհում ամէնուրեք յուշարձաններ էք կառուցել»(27): Սակայն դրանից յետոյ էլ Դինքը չի դադարել իր եւ իր նման մտածողների հետ պատմական փաստարկումներ է առաջ մղել շաբաթաթերթում:
Այսպիսով՝ «Ակօս»ում 1996-2007թթ. սկիզբ առած գործընթացը մի կողմից նպաստեց Թուրքիայում Հայոց Ցեղասպանութեան թեմայի արծարծմանը եւ դրա ու ցեղասպանութիւն եզրոյթի կիրառման յետագայ աստիճանական զարգացմանը, միւս կողմից լուրջ ազդակ հանդիսացաւ «թուրքական տաբուներ»ի կոտրման համար: Չնայած շաբաթաթերթում Հայոց Ցեղասպանութեանն առնչուող յօդուածները երբեմն ոչ ամբողջութեամբ էին արտացոլում հայ ժողովրդի իրական շահերը եւ նպատակները, երբեմն կրում էին թուրքական քարոզչութեան որոշակի տարրեր (յատկապէս որոշ թուրք հեղինակների յօդուածներում), սակայն, այնուամենայնիւ, խաղացին լրջագոյն դեր թեմայի զարգացման գործում: Կարեւոր է շեշտել, որ Հայոց Ցեղասպանութեան թեման աւելի մեծ ծաւալներ ստացաւ թուրքական մամուլում եւ «Ակօս»ում յատկապէս Հրանտ Դինքի սպանութիւնից յետոյ, ինչը շատերի մօտ ասոցացուեց որպէս Ցեղասպանութեան շարունակութիւն: Միեւնոյն ժամանակ փաստերը եւ որոշակի «Ակօս»ում տպագրուած այդ թեմատիկայով յօդուածների ուսումնասիրութիւնը միանշանակ թոյլ է տալիս պնդել, որ հէնց Դինքի խմբագրապետութեան տարիներին արուած քայլերը եւ ընդունուած սկզբունքները հիմք հանդիսացան Հայոց Ցեղասպանութեան թեմայի յետագայ ծաւալմանը թուրքական եւ թուրքահայ մամուլում:
(1) Հայոց Ցեղասպանութեան խնդրին 1965թ. թուրքական մամուլի արձագանցի մասին մանրամասն տե՛ս Korucu S., Nalci A., 2015ten 50 Yel Once… 1915ten 50 Yel Sonra, 1965, Istanbul, Ermeni Kulturu ve Dayamsma Dernegi, 2014:
(2) Հայ Դատն այսօր, 4րդ խորհրդաժողով, Թեհրան, 2007, էջ 78-79:
(3) «Ակօս» երկլեզու (հայերէն-թուրքերէն, որը Պոլսի մէջ նմանատիպ առաջին շաբաթաթերթն էր) շաբաթաթերթը հիմնադրուել է 1996թ. Ապրիլի 5ին Հրանտ Դինքի կողմից, ով էլ մինչեւ իր մահը (2007թ.) եղել է թերթի գլխաւոր խմբագիրը: Հարկ է նշել նաեւ, որ մեր ուսումնասիրութեան շրջանակներում այդ ժամանակահատուածի ընտրութիւնը պատահական չէ, քանի որ այդ տարիներին էին շաբաթաթերթով հիմք դրուել նշուած թեմայի զարգացման հիմնական եւ ամենաբնորոշ միտումները, բարձրացուել թեմային առնչուող հարցադրումները՝ ի ցոյց դնելով քննուող հարցի դինամիկան, տաբուի ճեղքումը պոլսահայ մամուլի էջերում:
(4) Պատմական հանդիպումը, «Ակօս», շաբաթաթերթ, Պոլիս, 8 04 2005: Բոլոր մէջբերումները պահպանուած են բնագրային ուղղագրութեամբ:
(5) Անցեալին հետ առճակատինք, «Ակօս», 29 04 2005:
(6) Տե՛ս յօդուածագիրներէն փունջ մը, «Ակօս», 29 09 2000:
(7) Dink H., Dink H., «Neye Karsi cikiyoruz?», Agos, 3. 11. 2000. այս մասին առաւել մանրամասն տե՛ս նաեւ Շաբթուան հրատապ յօդուածը, «Ակօս», 12 06 1998:
(8) Վասն խաղաղութէան, «Ակօս», 5 9 2003:
(9) «Վայ Այն Ոտքերուն, Որոնց Տակ Ճանապարհ Չկայ», «Ակօս», 6 09 2002:
(10) Տե՛ս ««Ակօս» Շաբաթաթերթին Առաքելութիւնը», «Ակօս», 14 04 2000:
(11) «Օրինագիծը Անցաւ», «Ակօս», 6 10 2000:
(12) «Ֆրանսայի Ճարպիկութիւնը», «Ակօս», 9 02 2001:
(13) Տե՛ս Դինք Հ., «Երկու Մօտ Ժողովուրդ, Երկու Հեռու Հարեւան», Երեւան, 2007, էջ 106:
(14) Հայ Դատն այսօր, 4րդ խորհրդաժողով, Թեհրան, 2007, էջ 83-84:
(15) Նոյն տեղում:
(16) Դինք Հ., նշ. աշխ., էջ 158:
(17) Ֆրանսայի Ճարպիկութիւնը», «Ակօս», 9 02 2001:
(18) Տե՛ս «Եւրոպայէն՝ Ազդարարութիւն», «Ակօս», 1 08 2003:
(19) Նոյն տեղում:
(20) Տինք Հ., «Կիպրոսը Ո՜ւր, Ղարաբաղը Ո՜ւր», «Ակօս», 20 02 2004:
(21) Տե՛ս «Հաշիւները Տակնուվրայ…», «Ակօս», 29 04 2005:
(22) Նոյն տեղում:
(23) Տե՛ս «Աթաթիւրք Կը Գոչէր. «Ոճրագործներ»», «Ակօս», 29 04 2005: Տե՛ս նաեւ Հասան Ամջայ, «Տեղահանութիւն Եւ Ոչնչացում, Հայոց Ցեղասպանութեան Թանգարան-Ինստիտուտ», Երեւան, 2007:
(24) Նոյն տեղում:
(25) Էթիեն Մահչուփեանն ինքը բազմիցս յայտարարել է, թէ «դասական» իմաստով հայ համայնքի անդամ չէ եւ իրաւասու չէ ներկայացնելու հայ համայնքը: Տե՛ս, օրինակ՝ Mahcupyan: Benim Ermeni cemaatini temsil etme gibi bir yetkim yok, http://www.ermenihaber.am/tr/news/2014/10/29/Mah%C3%A7upyan-Benim-Ermeni-cemaatini-temsil-etme-gibi-bir-yetkim-yok/14100: Իսկ Լեւոն Փանոս Դաբաղեանը հայ համայնքում անվերապահօրէն ընկալւում է որպէս դաւաճան, դուրս է համայնքային ցանկացած զարգացումներից, ուստի ոչ մի կերպ հնարաւոր չէ նրան համարել հայ համայնքի ներկայացուցիչ:
(26) Չաքրեան Հ., Ցեղասպանութեան հարցի քննարկումներ Մէջլիսում՝ մասնակցութեամբ թուրքահայ գործիչների, «Ազգ» օրաթերթ, Երեւան, 7 04 2005:
(27)Նոյն տեղում:
«Ցեղասպանագիտական Հանդէս» 4(1), Երեւան, 2016
ԷԼԻՆԱ ՄԻՐԶՈՅԵԱՆ՝ Թուրքագէտ, բանասիրական գիտութիւնների թեկնածու
ԵՂԵՌՆԻՆ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ ԱՅՍ ԹԻՒԻ ՀՈՎԱՆԱՒՈՐՆԵՐԷՆ
Dr. Marc Kotoyan
1300 N Vermont Ave. #804
Los Angeles, CA 90027
323-662-9711
Մուսա Լերան Հայրենակցական Միութիւն
Iraqi Armenian Family Association
Իրաքահայերու Ընտանեկան Միութիւն
In Memory of our Beloved Father
Jacob Orphali MD
Jaina, Raffi and Cindy
Mr. & Mrs. Albert & Sona Shahinian
Utah
Խաժակ եւ Հիլտի Սարգիսեաններ
Սան Ֆրանսիսքօ
