ՁՕՆ՝ ՆՍՕՏՏ ԱՐԱՄ Ա. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻՆ, ԸՆՏՐՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ՕԾՄԱՆ 16ՐԴ ՏԱՐԵԴԱՐՁԻՆ ԱՌԻԹՈՎ
ԳՐԻԳՈՐ Ծ. ՎՐԴ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ
Անթիլիասի արխիւատան թէ թանգարանին մէջ ի պահ դրուած պատմական լուսանկարներու մէկ մասին վրայ ակնարկ նետելով, անոնցմէ ոմանց անկրկնելի ու եզակի ըլլալը բացայայտ դարձաւ: Լուսանկարներ, որոնք թէ՛ հնութեամբ եւ թէ իրենց ներկայացուցած պատկերին բովանդակութեամբ արժէքաւոր են:
Տակաւին ամբողջութեամբ չցանկագրուած լուսանկարներուն մէջէն մեր ուշադրութիւնը գրաւեց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան Սիսի Մայրավանքի Ս. Սոփիա Մայր Տաճարի Հայրապետական գահուն պատկերը, որուն մասին աղօտ ու հարեւանցի ծանօթութիւններ կան հոս ու հոն ցրուած: Սոյն պատկերին իսկական օրինակներէն մէկն ալ զետեղուած է Անթիլիասի «Կիլիկիա» թանգարանի առաջին յարկին վրայ:
Այս Աթոռին պատմութիւնը մենք նկատի ունեցանք ո՛չ թէ միայն Սիսի Ս. Սոփիա Մայր Տաճարին մէջ եղած ու 1915ին, թրքական բարբարոսութեան զոհ գացած գահու իբրեւ պատմութիւն, այլ՝ անոր շարունակութիւնը եղող Անթիլիասի նոր կայքին մէջ յարմարեցուած Սրբոց Թարգմանչաց թիթեղածածկ փայտաշէն եկեղեցւոյ համար պատրաստուած եւ Երանաշնորհ ՏՏ Սահակ Բ. Խապայեան Կաթողիկոսին ձօնուած Հայրապետական գահու իբրեւ ուսումնասիրութիւն, եւ ի վերջոյ Կաթողիկոսարանիս Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Մայր Տաճարին մէջ գտնուող մարմարակերտ Աթոռին շինութեան պատմութիւն: Երեքը մէկ ամբողջութիւն նկատի ունենալով կատարուած է սոյն ուսումնասիրութիւնը:
Եկեղեցւոյ Նուիրապետութեան պարագային, ընդհանրապէս տուեալ հոգեւոր կեդրոն կը ճանչցուի նաեւ «Աթոռ» բառով, նշելու համար այս կամ այն Նուիրապետական կեդրոնը եկեղեցւոյ:
«Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւն» կոչումը, սոսկ Նուիրապետական Աթոռի նշանակութիւն չունի Հայոց Պատմութեան մէջ, այլ «Կիլիկիոյ Տան»՝ Կիլիկիոյ արքայական աթոռանիստին յիշատակը իր մէջ ունեցող պատուանուն է անիկա, որ Կիլիկեան թագաւորութեան անկումէն (1375) ետք մանաւանդ շարունակուեցաւ Կիլիկիա նստող հայրապետներուն տրուիլ, որոնք այնուհետեւ ո՛չ միայն եկեղեցւոյ պետեր, այլ նաեւ ազգապետներ նկատուեցան Կիլիկիոյ հայութեան:
Մեր նպատակէն դուրս ըլլալով Հայոց Պատմութեան մանրամասութիւնները քննել, նախ պիտի կեդրոնանանք այն գահուն, որ մինչեւ 1915 կը գտնուէր Սիսի Սուրբ Սոփիա Մայր Տաճարին մէջ:
Սիսեցիներու առաջին աքսորէն ետք, 1915ին, Ս. Սոփիան կը վերածուի մզկիթի: Այսքանով պիտի չբաւարարուէին սակայն զայն բռնագրաւողները: Կէօյ Ֆագը անունով թուրքը աղերսագիր կը յղէ տեղւոյն կառավարատունը, որպէսզի տաճարին Խաչկալը վար առնուի, պատճառաբանելով թէ ետեւի պատուհաններէն ներս մտնող արեւուն լոյսը կը խափանէ: Կաթողիկոսական փոխանորդ Եղիշէ արք. Կարոյեանի բանաւոր յուշերէն վերցուցած է հաւանաբար այս անձին անունը Սիս-Մատեանը կազմող Միսաք Քէլէշեան, որովհետեւ յականէ յանուանէ ճանչնալով զայն, սրբազանը դատ բացած է անոր դէմ հետագային՝ զինադադարէն ետք: Դժբախտաբար մեզի չէ հասած Խաչկալին արձանագրութիւնը, սակայն ըստ «Սիս-Մատեան»ի փոխանցած տեղեկութեան, ատիկա նուէր էր ատանացի Պուլտուգեան գերդաստանէն, հաւանաբար 1790ին շինուած: Խնդրագիրը կառավարիչին հաւանութեան կ՛արժանանայ, եւ գիւղացի թուրքերէ կազմուած խումբը հրահանգ կը ստանայ կացիններով քանդել ու փշրել ոսկեզօծ հոյակապ Խաչկալին վարի մասերը: Ապա, վերի բարձրադիր մասերէն պարաններ կապելով կը տապալեն ամբողջութեամբ: Հսկայ Խաչկալին աջակողմը՝ Մովսէս, իսկ ձախակողմը՝ Եղիա մարգարէներու տպաւորիչ իւղանկարները եղած են, իսկ Մայր Խորանի ինը աստիճաններով հսկայ խորանը, Սուրբ Երրորդութեան խորհրդաւոր իւղանկարը ունեցած է, ինչպէս կ՛երեւի պատմական լուսանկարին մէջ: Նոյն միջոցին, միեւնոյն ճակատագրին կ՛արժանանայ նաեւ Հայրապետական գահը, որուն բեկորներուն հետ Խաչկալին մնացորդացը եւս վանքին ախոռը կը տանին, ուր հայ գործաւորներուն կը ստիպեն իրենց մուրճերով փշրել ու մանրել դարերու հարստութիւնը:
Զինադադարին, երբ հայութեան մէկ մասը դարձեալ կը վերադառնայ Սիս, ու Ֆրանսացիներու հաստատած իշխանութեան տակ ապահով իր կեանքը վերստին կը ծաղկեցնէ, Եղիշէ Արք. Կարոյեան պատժելու համար թուրք հրոսակները, որոնք յաջողած էին այդ վանտալութիւնը գործադրել, դատ կը բանայ կառավարութեան դէմ եւ 50.000 օսմանեան ոսկիի գումար կը պահանջէ վնասուց իբրեւ հատուցում: Տեղական դատարանին մէջ, Կէօյ Ֆագը, որ բուն ծրագրաւորողն էր այդ կործանարար արարքին, կառավարական արտօնագիրը ցոյց տալով դատաւորին, ազատ կ՛արձակուի եւ կառավարութիւնը կը բռնադատուի վճարել վերոյիշեալ գումարը: Ըստ թրքական աղբիւրի, որ Սիսի պատմութիւնը կը ներկայացնէ, պետական երեք անձերու անուններ կը յիշուին, որոնց դէմ կը բացուի այս դատը. տնօրէն Իպրահիմ, հաշուապահ Րակըպ Գոչ եւ վերաքննիչ Իսմայիլ Հագգը: Դարձեալ նոյն աղբիւրին համաձայն, դատարանը միայն կոտրած Կաթողիկոսական Գահուն իբրեւ վնասուց հատուցում կը վճռէ մէկ միլիոն ոսկի: Գործը ձգձգելու համար, Ատանայի վերաքննիչ ատեանին կը դիմէ տեղւոյն իշխանութիւնը: Սակայն, ժամանակը հայութեան դէմ կը գործէր…: Ֆրանսական զօրքին հեռացումով եւ ուստի Կիլիկիոյ վերջնական հայաթափումով, դատական հարցն ալ «յաւիտենական քուն» կը մտնէ, սպասելով մարդկային իրաւանց ռահվիրայ պետութիւններէ գալիք արդարութեան:
Իրենց պատմութեան արմատները հին ժողովուրդներու պատմութեան մէջ փնտռող թուրքերը, իրենց թանգարաններուն մէջ ի պահ դրուելիք թանկագին հնութիւններ կործանած եղան վրէժխնդրութեան ու նախատինքի զգացումներով առաջնորդուած, երբ քանդեցին հայ ժողովուրդի նուիրական սրբութիւններէն հանդիսացող Սիսի Հայրապետական գահն ու Մայր խորանին հոյակապ Խաչկալը: Իսկ Սուրբ Սոփիա մայր տաճարը իր ամբողջութեան մէջ զերծ չմնաց քանդումէ: Անոր հսկայ ու տիրական հովանաւորութիւնը ամբողջ քաղաքին վրայ, նոյնիսկ մզկիթի վերածուելէ ետք, հաճելի աչքով չէ դիտուած տեղւոյն թուրք բնակչութենէն, եւ վրէժխնդրութեան նոյն անզսպելի զգացումով, հիմնայատակ կործանած են նաեւ մայր տաճարը:
2010 Յունիս 8ին, Սիս տուած մեր այցելութեան ընթացքին, տեղացի թուրքերէ իմացանք, որ Սուրբ Սոփիա մայր տաճարը հիմնայատակ կործանած էին 1940ական թուականներուն: Այս տեղեկութիւնը մեզի փոխանցող 90ամեայ ծերունի կինը՝ Սապահաթ Օքան, յայտնեց նաեւ, որ այդ օրերուն ինք ցաւ զգացած է որ «թարիհի պիր պինա» (պատմական շէնք մը) կը կործանեն: «Իսկ հիմա կ՛իմանամ որ կÿուզեն վերականգնել զանիկա» ըսաւ ան:
Հակիրճ ներկայացնելով Սուրբ Սոփիա տաճարին պատմական արժէքը, պարզապէս կ՛ուզենք ցոյց տալ միաժամանակ այն յարկը, ուր կը գտնուէր Հայրապետական անգին գահը:
1810 թուականին, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ ՏՏ Կիրակոս Ա. կաթողիկոս, Մայրավանքը տեղափոխելով, առաջուան տեղէն ոտքով քառորդ ժամ հեռաւորութեամբ այլ տեղ՝ նախկին արքայական ապարանքին տեղը կը հաստատէ, արքայական շրջանէն մնացած երկու աշտարակներու աւերակներուն մօտ: Ամբողջ Մայրավանքը եռանկիւնաձեւ կը պարսպապատէ, հակառակ անոր զառիվեր դիրք ունենալուն: Իսկ Ս. Սոփիա տաճարը ամբողջովին կը վերանորոգէ:
Վիքթոր Լանկլուա, որ Սիս այցելած է 1852ին, «Կիրակոսի վանք» կը կոչէ այս նոր Աթոռանիստը, որու շինութեան համար Կիրակոս կաթողիկոս օգտագործել տուած է Ռուբինեանց պալատներուն քարերը: Ամփիթատրոնի ձեւով կառուցուածք ունի, եւ իւրաքանչիւր աստիճանի վրայ շէնքեր եղած են: Փայտակերտ շէնքը եղած է կաթողիկոսին բնակարանը, որ ամբողջ քաղաքին վրայ կը նայող պատշգամով նշանաւոր էր, իսկ անկէ վեր խաչաձեւ շինուածքը «Խաչ Օտա»ն, եղած է վեհարանը կամ ժողովասրահը:
Լանկլուայի տեղեկութեանց համաձայն, Մայր տաճարը ամէնէն աւելի խնամքով պահուած շէնքն էր: Դասի բաժինը աւելի հին, քան մնացեալ մասերը: Վերանորոգութիւնը աւարտած է 1810 թուականին: Տաճարը առաջին անգամ կառուցողն է Հեթում Ա. (1223-1269): Սակայն, անիկա 1266ին ամբողջութեամբ հրոյ ճարակ կը դառնայ Եգիպտոսի Մեմլուքներու կատարած արշաւանքին ընթացքին:
Իր շինարար աշխատանքներով հռչակ հանած հայրապետը՝ Կիրակոս, որ պատմութեան «Մեծագործ» տիտղոսին արժանացաւ, կ՛ամբաստանուի Սուլթանին մօտ, եւ ձերբակալուելով Պոլիս կը տարուի դատուելու համար: Կիրակոս կաթողիկոս, նախքան մեկնումը վերջին անգամ ըլլալով Սուրբ պատարագ կը մատուցէ իր վերանորոգած տաճարին մէջ, եւ այնքան կը յուզուի այդ անիրաւ զրպարտութեանց պատճառով, որ ի խորոց սրտի կ՛աղերսէ առ Աստուած, արդարացնել զինք Սուլթանին դիմաց: Յուզումի պահուն իր արցունքներէն մի քանի կաթիլ կ՛իյնան ոսկեզօծ սկիհին մէջ, ու արիւնի փոխուելով մնայուն հետք կը թողուն այնտեղ: Մինչեւ այսօր նոյն կարմրաւուն հետքերը ցոյց կը տրուին վերոյիշեալ սկիհին մէջ, Անթիլիասի «Կիլիկիա» թանգարանի «Փրկեալ գանձատունը» յարկին վրայ զետեղուած կիրառական արուեստի նմոյշներու բաժնին մէջ, զոր պարզ աչքով կարելի է տեսնել: Սկիհը 47×22.5×14 սմ. թիւ 2 համարակալուած է: Արձանագրութիւնը կ՛ըսէ. «Յիշատակ է սուրբ սկիհս ի սուրբ գահին Կիլիկիոյ վասն հանգուցեալ լուսահոգին մ[ա]հ[տե]ս[ի]. Վարդուհւոյն ձեռամբ որդւոյն Մաշկերտցի Տիրացու Ստեփանին որ յիշատակէ Տէր ընկալցի թվին ՌՄԺԸ [1769]»:
Կիրակոս կաթողիկոս կ՛արդարանայ Սուլթանին դիմաց, եւ կը վերադառնայ իր Աթոռը: Ամբաստանութիւնը այն էր, թէ՝ կաթողիկոսը իր բնակութեան արտաքին պարիսպները ամրացնելով ապստամբութիւն պիտի գլխաւորէ, ինքնավարութիւն հաստատելու նպատակով: Աւելի ուշ, սակայն, 1822ին, Գօզան-Օղլու ձորապետը ապստամբելով, կը թունաւորէ Հայոց Հայրապետը ու այդ կերպով վերջ կու տան անոր կեանքին: Կիրակոս Կաթողիկոս կը թաղուի իր իսկ վերանորոգած Ս. Սոփիա եկեղեցիին մէջ, դռնէն մտնելէ ետք ձախ կողմը: Մեծագործ Հայրապետին անշուք տապանաքարին միակ արձանագրութիւնը եղած է «Կիրակոս» անունը:
Եգիպտացի Իպրահիմ փաշա իր արշաւանքներուն ընթացքին երբ 1840ական թուականներուն Սիս կը հասնի, կը փափաքի տեսնել Կիրակոս Ա.ի աշխատանքները, որոնք մեծ ծրագիրներու յաջողութիւն կը նկատէ: Ապա, վերոյիշեալ դամբարանին առջեւ կանգնած, փաշան կը բացագանչէ. «Ո՜վ Անատոլուի առիւծ, երանի՜ թէ ապրէիր այսօր, երբ Արապիստանի առիւծը պէտք ունի քեզի նման մեծախորհուրդ անձի մը»:
Սուրբ Սոփիա մայր տաճարը ունեցած է երեք մասեր՝ աջակողմեան բաժինը, նուիրուած Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչին, կեդրոնական մասը կամ բուն տաճարը, եւ ձախակողմեան բաժինը՝ նուիրուած Ս. Էջմիածնի: Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչին նուիրուած բաժինը առանձին մատուռ էր, որ դուրսէն իսկ նշմարելի է, կաթողիկոսարանի համայնապատկերը ներկայացնող հին լուսանկարներուն մէջ: Տաճարը ինք անգմբէթ ըլլալով, դուրսէն դիտողին համար կողքի այս մատուռին գմբէթը այն տպաւորութիւնը կը թողու, որ հոգեւորականը իր սաղաւարտը հանած ու կողքին դրած է:
Այս մատրան մասին խօսելով, Էրիք Քինկ կը գրէ, թէ 1936ին իր տուած այցելութեան ընթացքին, տակաւին կանգուն էր, եւ այդ շէնքին բնաւ վնաս հասած չէր: Ան կÿըսէ, թէ միակ առարկաները որոնք կախուած մնացած էին այս մատրան պատերուն, հարեւանցի կերպով գծուած երկու պատկերներ էին, որոնցմէ մէկը Արարատ լեռը կը ներկայացնէր, իսկ միւսը՝ եկեղեցւոյ մը շէնքը (շատ հաւանաբար Ս. Էջմիածնի տաճարը: Ծանօթագրութիւնը մերն է, Գ.Ծ.Վ.Չ.):
Այս առիթով, ան նաեւ կը թուէ այն սրբութիւնները որոնք կը պահուէին Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ մատրան մէջ: Առաջին հերթին կը յիշէ, թէ այնտեղ կը պահուէր Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի Աջը: Երկրորդ, կը գրէ թէ՝ այնտեղ կը գտնուէր Զմիւռնիոյ յոյն Հայրապետին՝ Ս. Նիկողայոսի Աջ բազուկը: Երրորդ, Հռոմի 33րդ Պապին՝ Ս. Սեղբեստրոսի Աջը: Չորրորդ՝ Ս. Պարսամ ճգնաւորին Աջը: Ան կ՛ըսէ թէ այս Աջերը արծաթ տուփերու մէջ փակուած էին: Ի վերջոյ, ան կը գրէ, թէ նոյն վայրին մէջ կը պահուէր նաեւ Յակոբ եպիսկոպոսին նուիրուած Եմիփորոնը, որ իր վրայի արձանագրութեան հիմամբ, պատրաստուած էր Հալէպ քաղաքին մէջ 1234ին: Կարմիր մետաքսով բանուած այս եմիփորոնին վրայ կան խաչեր, որոնցմէ իւրաքանչիւրին մէջ Յիսուսի եւ իր աշակերտներուն ու այլ սուրբերու գունաւոր դերձաններով բանուած դիմապատկերները: Իւրաքանչիւր անձի անունը ճերմակ մանր մարգրիտներով կարուած է վրան: Այսպէս, հոն բանուած են Յիսուսի, Ս. Կոյս Մարիամի, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի, Պետրոս առաքեալի, Դիոնիսիոսի, Նիկողայոսի, Ներսէսի, Յովհաննէս Մկրտիչի, Յակոբի, Անտոնի, Գրիգորի, Սարգիսի, Բարսեղի, Կիւրեղի, Եպիփանի ու այլ եկեղեցական հայրերու պատկերները: Այս եմիփորոնը Հռոմկլայի կաթողիկոսարանէն բերուած էր Սիս, իբրեւ Հայոց հայրապետներուն իշխանութեան խորհրդանիշ հարստութիւններէն մին: Արձանագրութիւնը հետեւեալն է. «Նկարեցաւ եմիփորոնս ի Հալապ, ի վայելումն Տէր Յակոբ քաջ Րաբունապետին, զոր Տէր Աստուած վայել տացէ, ամէն»:
Տաճարին տանիքը հարթ հաւասար եղած է, որ կանգնած էր չորս քառակուսի սիւներու վրայ, որոնք իրարու կապուած էին կամարներով: Եկեղեցւոյ անկիւններուն եւ ճակատին եղած են առիւծակերպ աղբերաբերաններ, Ռուբինեանց թագաւորութեան խորհրդանշանները յիշեցնող: Տաճարին մէջէն աստիճանով կարելի էր բարձրանալ զանգակատուն, անցնելով Ս. Պետրոսի ու Ս. Պօղոսի նուիրուած բարձրադիր մատուռէն: Կիլիկիոյ հայրապետական գահուն պատմական լուսանկարին մէջ, յստակօրէն կ՛երեւին դէպի այս մատուռը առաջնորդող աստիճանները: Տաճարին մէջ, խորաններուն վրայ եւ պատերուն շուրջ քանդակուած եղած են նաեւ «Հեթում», «Լեւոն» եւ այլ արքայական կամ ազնուական անուններ: Ս. Սոփիան ունեցած է նաեւ «կանանց վերնատուն», ուր կիները կը բարձրանային, հետեւելու համար Սուրբ պատարագին: Դարձեալ, տաճարի մուտքին մեծ գաւիթ եղած է, վրան ծածկուած:
Սիս քաղաքի համայնապատկերէն բացի, մեզի հասած այլ լուսանկար կայ: Վեց կիներ, հայկական տոհմիկ տարազներով, հինգը ոտքի կանգնած, մէկը գետին նստած, փառաւոր դուռի մուտքին են, ամէնքն ալ ուշադրութեամբ նկարողին նայելու դիրքով: Վիքթոր Լանկլուայի տուած բացատրութիւններուն վրայ հիմնուելով կրցանք այն եզրակացութեան գալ, թէ յիշուած լուսանկարը առնուած է ճիշդ այդ գաւիթին մէջ, այսինքն Ս. Սոփիա մայր տաճարի աւագ դրան մուտքին, որուն վերեւ կ՛երեւի ոտանաւոր արձանագրութիւն:
Ներկայ արհեստագիտութեան ներկայացուցած դիւրութիւններէն օգտուելով, կրցանք բաւականաչափ խոշորացոյցի տակ առնել յատկապէս այդ դրան վրայի քանդակուած արձանագրութիւնը: Սակայն, այդպէս ալ, հնութիւն դարձած լուսանկարին անյստակութիւնը կարելի չեղաւ ուղղել, այլ միայն շուքերու ձեւին տակ կարելի եղաւ բաղդատել այդ գրութիւնը, Հայր Ղեւոնդ Ալիշանի հրատարակած արձանագրութեան հետ, որ հետեւեալն է.
«Դուռն եմ մըտից ի լոյս վերին
Լուսոյ փառաց խառնարանին.
Զի աստ խառնի մաքուր գինին,
Լինի զենումն անմահ գառին
Հաստեցելոյ սեամբ շնորհին
Նոր կառուցելոյ բոլորովին.
Թէ ես թէ շէնս արդեամբ Վեհին
Հիմնեցելոյ ի բան վերին
Տէր Կիրակոս սրբազանին
Եւ հոգելից հայրապետին.
Ի թուին Հայոց ՌՄԾԹ մայիս Ժ օրն
Սուրբ շինուածոյս վերականգնի
Եւ այլ սենեակս ընդ պարսպի
Մեծաւ ջանիւ կատարողի,
Ի Հայոց գրոցն թուահաշուի.
Այսքան ամօք աշխատողի
Արիաջան փոխանորդի
Ընտիր Վեհիս Կիրակոսի
Տէր Եղիա եպիսկոպոսի
Որ է տեղեաւ Խարբեթացի
Յիշման անունն է արժանի»:
Սիս քաղաքի պատմութիւնը ներկայացնող Մէհմէտ Ճէվտէտի հեղինակած մեր յիշած պատմագիրքը կը նշէ, թէ Եղիշէ արք. Կարոյեան Սսոյ Մայրավանքին 366 սենեակներուն բանալիները մէկ պարկի մէջ լեցուցած, Սիսէն գաղթական մեկնումէ առաջ երբ կը տանի գաւառապետ Իհսան Պէյին, լալագին կատարած կ՛ըլլայ հետեւեալ առաջարկը. «Մենք անվերադարձ կ՛երթանք այլեւս այստեղէն: Այս վանքը աղօթատեղ էր: Զանիկա կամ դպրոցի կամ ալ հիւանդանոցի նման բարենպատակ հաստատութեան մը վերածեցէք, մեր երկրին համար շատ բարեբեր կ՛ըլլայ»: Գիրքին թուրք հեղինակը նոյն էջերուն մէջ հրատարակած է նաեւ Կարոյեան սրբազանի եւ Կիլիկիոյ հայրապետական գահուն լուսանկարները: Հեղինակը կը շարունակէ նաեւ տեղեկացնելով որ, հետագային Սիսի վանքը վերածուած է «Գօզան Րիւշտիէ»ի (այսօրուան միջնակարգ վարժարան), իսկ պուրսացի Կէօքկէօզլիւ Իպրահիմ Պէյը անոր տնօրէն նշանակուած է:
ՍԻՍԻ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԳԱՀԸ
Կաթողիկոսական գահը, համակ մարմարակերտ, զարդանախշուած քանդակներով, կը կանգնէր Քէօթահիա պատրաստուած կապտագեղ նախշուն հայկական յախճապակեայ սալիկներով կառուցուած պատուանդանի վրայ:
Արեւմտահայ արձակի հեղինակաւոր ներկայացուցիչներէն Զապէլ Եսայեան, իր «Աւերակներուն մէջ» հատորին էջերով, երբ կը նկարագրէ Արեւմտեան Հայաստանի գաւառները ի պաշտօնէ իր տուած այցելութիւնը, ի մխիթարութիւն 1909ի ջարդերէն ետք հեծող ժողովուրդին, հետաքրքրական տողեր կ՛արձանագրէ նաեւ Սիսի Մայրավանք իր կատարած այցելութեան ու Կիլիկիոյ ՏՏ Սահակ Բ. կաթողիկոսին հետ հանդիպման մասին: Նոյն էջերուն մէջ, գրական դարձուածքները մէկդի թողած, պոլսահայ տաղանդաւոր գրագիտուհին ուղղակի տեղագրութիւն կատարելու յատուկ ոճով ու բառապաշարով, կը նկարագրէ իր մուտքը Սիսի Ս. Սոփիա մայր տաճարէն ու անոր ներքին գանձատունէն ներս:
Եսայեան կը յիշէ նաեւ, թէ վանական Միաբանութեան անդամներուն հետ եւս, ինչպէս՝ Ներսէս եպս. Դանիէլեան (Սսական), Գիւտ վրդ. Մխիթարեան (ապա Եպիսկոպոս), Ղեւոնդ ծ. վրդ. Թուրսարգիսեան եւ ուրիշներու հետ երկար զրոյցներ ունեցեր է, Սահակ Վեհափառին հետ հանդիպումներէն անմիջապէս ետք: Իր զրոյցներու ընթացքին ան լսեր է այն աւանդութիւնը, ըստ որուն, Մայր տաճարին մէջ գտնուող Հայրապետական գահը Կիլիկիոյ արքաներուն գահը եղած է, որ նախապէս դրուած է եղեր տաճարի ատեանին կեդրոնը, ուր կը նստէին հայոց թագաւորներ եկեղեցական արարողութեանց մասնակցած միջոցին:
Հայրապետական գահուն նախապէս արքայական գահը եղած ըլլալուն մասին հաւանական ակնարկութիւն կը համարենք «Արեւելեան Մամուլ»ի մէջ հրատարակուած այն տողերը, ուր Կիլիկիոյ Մայրավանքը ներկայացուած միջոցին կ՛ըսուի, թէ տաճարին մէջ ամէնէն նշանաւոր ու դիտելու արժանի հարստութիւններն են «հինաւուրց ոսկեզօծ Խաչկալը եւ կաթողիկոսական Աթոռը, հարիւրաւոր զարդաձեւ խոռոչներով, որոնց մէջ ժամանակին ադամանդներ զետեղուած են եղեր»:
Մեզի հասած պատմական լուսանկարը, որուն ակնարկեցինք վերեւ, դժբախտաբար այդ օրերու «ջուրի լուսանկար» ըլլալով, գահուն ետեւի բաժինը փայլած է ու զուրկ յստակութենէ: Սակայն, զայն իր աչքերով տեսած երանաշնորհ ՏՏ Բաբգէն Ա. աթոռակից կաթողիկոս իր ձեռքով վերանկարած է զանիկա իր «Պատմութիւն կաթողիկոսաց կիլիկիոյ» աշխատասիրութեան մէջ, աւելցնելով անոր ետեւի բաժնին զարդանախշերը: Իսկական լուսանկարէն յայտնի են արդէն, կողքի նմանատիպ զարդանախշերը, որոնք վայրագ գազաններու՝ առիւծներու եւ վիշապներու կերպարներով ջորդաններ են: Այս խորհրդանշանները շատ աւելի արքայական իշխանութեան ու զօրութեան նմանութիւն իբրեւ ցոյց կրնան տրուիլ, քան՝ հոգեւոր հեղինակութեան ու աստիճանի: Իսկ Բաբգէն Կաթողիկոսի կողմէ կատարուած վերագծուած պատկերին մէջ, գահի ետեւի բաժնին մէջ կ՛երեւի Կիլիկեան երկգլխանի արծիւը: «Արեւելեան Մամուլ»ի յիշած տեղեկութիւնը նաեւ, թէ բացուած խոռոչներու մէջ նախապէս ադամանդներ եղած են, դարձեալ շատ աւելի կը համեմատի արքայական գահ ըլլալուն, քան հոգեւորական, նոյնիսկ եթէ անիկա եկեղեցւոյ առաջին սպասաւորի՝ կաթողիկոսի յատուկ աթոռ է: Գահին մէջ ամրացուած բազկաթոռի կռնակին, խաչանիշ ուղղութեամբ դրուած են արծաթեայ երկու գաւազաններ՝ մին եպիսկոպոսական, միւսը՝ հայրապետական, ինչպէս ի յայտ կու գայ լուսանկարէն:
Ըստ վերոյիշեալ տեղեկութեանց, հետեւաբար, գահու բաժինը հին ու թագաւորական շրջանէն ժառանգ մնացած ըլլալով, վրայի գմբէթաւոր խորանաձեւ մասը հետագային աւելցուած պիտի ըլլայ, այն ալ Կիրակոս կաթողիկոսի կողմէ տաճարի վերանորոգութեան առիթով: Այս երկրորդ՝ վերի խորանաձեւ մասին առնչութեամբ մի քանի ենթադրութիւններ կան: Ըստ ոմանց, անիկա Պոլսոյ արհեստաւորներուն կամ Պոլիս բնակող Սիսեցի արհեստաւորներուն ապսպրուած ու շինուած է: Ուրիշներ այն կարծիքին են, թէ այդ վերի գմբէթաւոր մասը ռուսերու Նիկողայոս Ա. Կայսեր (1825-1855) նուէրն է:
Այս վերջին վարկածին տուն տուող պատճառներ գոյութիւն ունին բնականաբար: Վերին գմբէթը, ամբողջովին ոսկեզօծ բարակ մետաղեայ թերթիկներով պատուած, իր ձեւին մէջ յար եւ նման է ռուսական եկեղեցիներու գմբէթներուն: Անոր կամարակապ գօտիին վրայ նկարուած են Յիսուսն ու իր Տասներկուքը, որոնք հայկական մանրանկարչութեան գիծեր ունենալով հանդերձ, կը յիշեցնեն ռուսականները:
Գմբէթի յատակին, կամ գահի տանիքի չորս անկիւններուն, զետեղուած են մէկական աշտանակներ եւ մէկական արծաթապատ կազմով Աւետարաններ: Ասիկա Երուսաղիմական աւանդութիւն է, մինչեւ այսօր Ս. Յակոբեանց տաճարին մէջ, Առաքելական գահուն՝ Տեառնեղբօր Աթոռին վերեւ նոյն ձեւով աշտանակներ եւ աւետարաններ կան դրուած: Մեր կարծիքով ՏՏ Սահակ Բ. Կաթողիկոս, որ Երուսաղէմի վանքի Լուսարարապետ եղած էր իր եպիսկոպոսութեան տարիներուն, իր հետ բերած էր նաեւ այդ աւանդութիւնը: Այս կ՛ըսենք, մանաւանդ նկատի ունենալով որ մեր ձեռքին տակ գտնուող լուսանկարը Սահակ Բ. Կաթողիկոսի Հայրապետութեան տարիներուն քաշուած է, իսկ անկէ առաջ Աթոռի յարդարանքին մասին ոչ մէկ տեղեկութիւն կայ:
Սոյն աւանդութեան նման է նաեւ գահուն երեք կողմերու բացուածքներուն, սիւներու միացման ետեւի եւ կողմի բաժիններուն մէջ երեքական կանթեղներու զետեղումը, խորհրդանշելով հրեշտակներու ինը դասերը: Այս եւս շատ հաւանաբար Սահակ Վեհափառի տնօրինումով կատարուած էր, հետեւելով Երուսաղէմի օրինակին:
Հայրապետական գահուն ոսկեզօծ գմբէթին վերեւ հանգչող արծաթեայ ու ոսկեզօծ գեղակերտ խաչը, որ այսօր Անթիլիասի «Կիլիկիա» թանգարանի ցուցափեղկերէն մէկուն մէջ կը ցուցադրուի, ներկայացուած է իբրեւ «Թափօրի Խա»չ: Մեր ձեռքին տակ գտնուող լուսանկարին հետ մանրակրկիտ բաղդատականով հաստատեցինք, թէ այդ զուգաթելերով հիւսուած երկկողմանի պատկերներով խաչը, որուն կեդրոնական կլոր բաժինը ոսկեզօծ է միայն, ճիշդ այն խաչն է, որ Սսոյ Ս. Սոփիա մայր տաճարի հայրապետական գահուն գմբէթը կը զարդարէր: Վստահաբար վանքը 10 օրուան մէջ դատարկելու հրահանգը ստանալէ ետք, երբ Կարոյեան Սրբազան սեւ լուռը կը բերէր Մայրավանք մնացած միաբանութեան անդամներուն, անոնցմէ իւրաքանչիւրը ինչ որ կրնար պիտի փրկէր, ազատելու համար զանոնք բարբարոսներու ձեռքէն: Պատմութեան անծանօթ պիտի մնայ յաւէտ այն անձին անունը, որ վստահաբար արցունքը աչքերուն, բարձրացաւ մինչեւ հայրապետական գահուն գմբէթը եւ դարեր առաջ սուրբ ձեռքերով օծուած ու այնտեղ զետեղուած այս խաչը վար բերաւ ու դրաւ զայն աքսորի ճամբու սնտուկներէն մէկուն մէջ: Իցի՜ւ թէ կրցած ըլլար գահը իր ամբողջութեան մէջ ազատագրել, Կիլիկեան Հայաստանի թագաւորական փառաւոր անցեալի փառքը շօշափելիօրէն ներկայութիւն դարձնելու համար եկող սերունդներուն աչքերուն դիմաց:
Հայրապետական գահու գմբէթի խաչին չափը 34×35.5×1.5 սմ. է, զուտ արծաթով պատրաստուած: Վստահաբար ցուցադրելու դիւրութեան համար, թանգարանի տեսչութիւնը զայն ամրացուցած է արծաթեայ այլ պատուանդանի վրայ, որ իր մարմնին հետ բնաւ առնչութիւն չունի: Այս երկրորդ հնութիւնը սկիհի մէջքէն վար լայնանիստ իջնող պատուանդան է, տարբեր արձանագրութեամբ: Իսկ խնդրոյ առարկայ Խաչին արձանագրութիւնը հազիւ ընթեռնելի է, ոչ-մասնագէտ վերանորոգողներու կողմէ կատարուած անճարակ գործին բերմամբ: Խաչի շարժուն անկիւնները ամրացնելու միջոցին, արձանագրութեան տառերուն վրայ սեղմելով աքցանը, անընթեռնելի դարձուցած են անոնք, հայ արծաթագործներու կողմէ կերտուած նրբարուեստ այս նմոյշը: Խաչին մէջտեղի բոլորակը կազմող լայնանիստ բաժինին երկու կողմերը պատկերաւոր են: Մէկ երեսը կը ներկայացնէ Յիսուսի խաչելութեան պատկերը, իսկ միւսը՝ յարութեան: Բոլորակի վարի երկու կողմերուն փիրուզեայ երկու գնդիկներ ամրացուած են, որոնք պարզապէս նրբագեղ վայելչութիւն տալու կը ծառայեն:
Ինչքան որ կը կարդացուի վերոյիշեալ արձանագրութիւնը, ի յայտ կու գայ որ անիկա Սսոյ մէջ պատրաստուած է, Կիրակոս կաթողիկոսի կողմէ վերանորոգուած Մայր տաճարին համար, 1815ին, այսինքն շինարարութեան աւարտէն հինգ տարիներ ետք, պատուէրով կիլիկեցի Սարգիս Վարդապետին, եւ նուիրատուութեամբ բարեպաշտ տիկիններու: Խաչին արձանագրութիւնը ինչքան որ կարելի եղաւ վերծանել, հետեւեալն է. «Յիշատակ է Սբ. Խաչս Սելոյ (Սելեւկիոյ՞) քաղաքի եղեալ համայն բարեպաշտ տիկնանց. Պի (վարպետին անունը՞ – հարցական ծանօթագրութիւնները մերն են Գ.Ծ.Վ.Չ.) յորդորմամք կիլիկեցի նուիրակ Սարգիս Վարդապետին, ի դուռն նորաշէն Ս. Գահն Կիլիկիայի թվին հայոց ՌՄԿԴին -1815 Մայիս ԺԵ-ին»:
***
Այսօր, այս մի քանի յիշատակները կան, որոնք հաղորդութեան մէջ կը դնեն մեզ անցեալին հետ: Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը իր ժողովուրդին հետ տարագրուելով, ի վերջոյ երբ 1930 թուականին հաստատուեցաւ Անթիլիաս, Լիբանան, Ամերիկեան նպաստամատոյց ընկերութեան (Near East Relief) որբանոցը իբրեւ կայք ընտրեց, եւ ապա անոր սեփականատէրը դառնալով, կաթողիկոսարանի վերածեց: Մի քանի հին, կղմինտրածածկ քարաշէն մէկ կամ երկու յարկանի տուներէն բացի, հայ որբերու ձեռքով շինուած երեք հսկայ տաղաւարներ կային այդ հողին վրայ: Անոնց շինութեան ակնարկներ կը գտնենք, որոնք թէեւ յուսահատական տողեր են հայ որբերու կողմէ արտասանուած, սակայն ցոյց կու տան թէ ինչքան զոհողութիւններ կատարուած են ձեւի բերելու համար վերընձիւղման նոր կայքը: Որբերու առօրեայէն վերցուած էջերուն մէջ, գրուած իրենց ուսուցիչներէն Ղ. Տ. Պետրոսեանի կողմէ, կը հանդիպինք որբերու մտահոգութիւններուն: Անոնք հետզհետէ հասուննալով կը սկսին մտածել իրենց ազգի ապագային մասին, ու իրարու հետ զրուցելով կ՛ըսեն թէ արդեօք ի՞նչ պիտի ըլլան, կամ որո՞ւն պիտի մնան իրենց ձեռքերով կառուցուող այդ շէնքերը, երբ որբանոցները վերջանան: Ուսուցիչներն ալ այն յոյսը կու տան եղեր, որ հաւանաբար այլ կերպերով անոնք մեր ազգի զաւակներուն կը տրամադրուին այս կամ այն նպատակին համար: Այդպէս ալ պիտի ըլլար, որովհետեւ մի քանի տարի ետք, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան նոր կայքն ու հանգրուանը պիտի դառնար այդ հողաշերտը իր բոլոր կառոյցներով:
Հայ որբերու ձեռքով կառուցուած փայտաշէն ու թիթեղածածկ այդ երեք տաղաւարներէն մէկը ՏՏ Սահակ Բ. տարագիր կաթողիկոսին որոշումով եկեղեցիի կը փոխակերպուի, «Սրբոց Թարգմանչաց» անունով: Կիրակոս Ա. մեծագործի վերանորոգած հոյակապ Ս. Սոփիա մայր տաճարէն ելլելով սոյն թիթիղածածկ տաղաւարին տակ մտնելը, զգացական իսկապէս դժուարին պահեր պէտք է պատճառած ըլլայ Հայոց ծերունազարդ հայրապետին, որ 1937 Հոկտեմբեր 27ին, Անթիլիասի կալուածին գնման պաշտօնաթուղթերը ստորագրելէ ետք, կը բացագանչէ ըսելով. «Մէկ փափաք եւս ունիմ. եթէ Աստուծմով ան ալ կատարուի, խաղաղօրէն պիտի փակեմ աչքերս, օրհնելով ժողովուրդս եւ փառաւորելով զԱստուած. տեսնել Կաթողիկոսարանին ու Դպրեվանքին հետ կառուցուած մայր տաճարը», կ՛ըսէ հայրապետը, անմիջական կարիքը զգալով Մայր Տաճարի կառուցման:
Սահակ Վեհափառին այդ սրտառուչ արտայայտութիւնը պատճառ պիտի ըլլար, որ Անթիլիասի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ մայր տաճարի շինութեան հրաշքի համազօր գործին ձեռնարկէր Կաթողիկոսական ընդհանուր Փոխանորդ եւ ապա յաջորդ՝ Պետրոս արք. Սարաճեան:
ՍՐԲՈՑ ԹԱՐԳՄԱՆՉԱՑ
ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՓԱՅՏԵԱՅ ԳԱՀԸ
Մինչեւ մայր տաճարին կառուցումը, Սահակ վեհափառ հակառակ յառաջացեալ տարիքին յաճախ ներկայ գտնուած է եկեղեցական արարողութեանց ու Սուրբ պատարագին: Ատենօք Կիլիկիոյ արքայական գահուն վրայ կառուցուած հայրապետական գահուն բազմած ծերունազարդ վեհափառին նկատմամբ որդիական յարգանքի իբրեւ արտայայտութիւն, 1931 թուականին Պէյրութի Եկեղեցասիրաց եղբայրակցութիւնը փայտաշէն գեղաքանդակ հայրապետական գահ նուիրեց նորին սուրբ օծութեան:
Ամբողջութեամբ փայտեայ սոյն գահը բաց ոսկեգոյնախառն սրճագոյն հարազատ փայտի վիճակով, իր չափով ու սլացքով նպատակայարմար էր նեղ ու ցած տանիքով փայտաշէն եկեղեցիին: Նոյն այս եկեղեցին էր, որ 1938ին Սահակ Բ. կաթողիկոսի կողմէ նուիրուեցաւ Թրիփոլիի գաղթական հայութեան, եւ նաւով Անթիլիասէն Թրիփոլի տարուելով, զետեղուեցաւ Մինայի շրջանը: Մինայի նաւահանգիստէն մինչեւ քաղաքապետարանին կողմէ տրամադրուած հողը, թիթեղածածկ եկեղեցին տարուած է սայլակներու վրայ, գաղթական ամբողջ ժողովուրդին օգնութեամբ: Գահը չորս սիւներու վրայ բարձրացած գմբէթով արուեստի միջին մակարդակի գործ է: Սիւներուն խոյակները, նուրբ ձեռարուեստի խոր հետքեր ունին: Սիւները իրարու միացուցած կամարներուն դուրսի չորս կողմերուն վրայ բարձրաքանդակ փորագրութեամբ մէկական հրեշտակ կայ: Իւրաքանչիւր հրեշտակի երկու կողմերուն բուսական զարդանախշեր: Գմբէթին խաչը դարձեալ փայտէ շինուած է եւ վեց-թեւանի: Գմբէթին տակը, տափարակ տանիքին ներսէն ամրացուած է երկաթեայ օղակ, որ շատ հաւանաբար ծառայած է փոքրիկ կանթեղ կախելու եւ խորհրդաւոր լուսաւորում տալու համար գահին:
Բազկաթոռին տունը, երեք կողմերէն փակուած է փայտով, որուն վրայ դուրսի կողմերէն վեց սիւնակներ կան, որոնցմէ իւրաքանչիւրին վրայ փորագրուած է ծաղկեփունջ, որուն վրայ աղաւնի՝ կտուցին ձիթենիի ոստ: Վարէն մինչեւ վեր ամփոփուող, ու սեղմուող պատկեր կը ներկայացնէ գահը իր ամբողջութեան մէջ, ինչ որ պատճառ կը դառնայ անոր աւելի սլացիկ տեսք ստանալուն: Վստահաբար մէջը զետեղուած աթոռը, անցեալին գործածուածը չէ, սակայն, այդ ալ նոյն ժամանակներէն եկած կարելի է նկատել: Կռնակը՝ դէպի ժողովուրդ նայող բաժնին վրայ, բազկաթոռի գլխամասէն վեր, հետեւեալ արձանագրութիւնը կայ. «Յիշատակ է Անթիլիասի Կաթողիկոսական Ս. Աթոռոյն Եկեղեցասէր եղբայրակցութենէն 1931»: Սոյն արձանագրութեան ճիշդ կռնակը, գահի ներքնամասին, արձանագրուած է «Վ. Գ. պիւքրիւեան» անունը, որ շատ հաւանաբար զայն պատրաստող վարպետին անուան սկզբնատառերն ու մականունն է:
Նոյն գոյնով եղած է նաեւ Սրբոց թագմանչաց եկեղեցւոյ դասը ատեանէն բաժնող բազրիկը, դարձեալ Անթիլիասի որբերուն ձեռարուեստը, ողորկ կլորներով մէկուկէս մեթր բարձրութեամբ: Այս բազրիկը երկար ժամանակ Անթիլիասի մէջ պահուելէ ետք, 1952ին փոխադրուած է Պիքֆայայի նորակառոյց Ս. Աստուածածին վանքը, ուր նոյնանուն մատուռին մէջ զետեղուած է, դարձեալ ծառայելով իբրեւ եկեղեցւոյ դասը ատեանէն բաժնող բազրիկ:
Անթիլիասի մայր տաճարի կառուցման աւարտէն ետք, հայրապետական վերոյիշեալ գահը փոխադրուած է Պէյրութի Ս. Նշան մայր եկեղեցին, ու աջակողմեան դասին մէջ զետեղուելով, մինչեւ այսօր կը ծառայէ իբրեւ Լիբանանի թեմի առաջնորդական աթոռ: Մեր համեստ կարծիքով անիկա պէտք է վերադառնայ Անթիլիաս, ու մայր տաճարին մէջ, Ս. երրորդութեան խորանին կողքին զետեղուելով ծառայէ իբրրեւ երկրորդ հայրապետական գահ, օգտագործուելու համար եպիսկոպոսական ձեռնադրութեանց առաջին բաժնի ընթացքին, ուր Հայոց հայրապետը բազմելով ընդունի ընծայացուներուն ուխտագրերը:
ԱՆԹԻԼԻԱՍԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐԻՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԳԱՀԸ
Կարելի չէ բաղդատութեան եզրեր գտնել Ս. Սոփիա մայր տաճարի հայրապետական գահուն, եւ ներկայիս Անթիլիասի մայր տաճարին մէջ կառուցուած հայրապետական մարմարակերտ գահուն միջեւ: Առաջինը իր հնութեամբ, պատմականութեամբ ու արքայական յիշատակով անգին, սակայն անյետ կորած արժէք է մեզի համար, եւ որ միայն մեր փառաւոր անցեալի ցաւոտ հետեւանքները ներկայացնող էջերուն վրայ արձանագրուած պիտի մնայ:
Անթիլիասի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ մայր տաճարի շինութեան աշխատանքը հոգեւին հետապնդած Պետրոս արք. Սարաճեանի (ապա կաթողիկոս) բծախնդիր մօտեցումը եւ բարձր ճաշակը պէտք է տեսնել, ներկայ հայրապետական գահու մարմարեայ իւրաքանչիւր ագուցուածքին մէջ: Մաքուր յղկուած, վարդագոյնի ու կաթնագոյնի խառնուրդ իտալական հանքային այս քարը, վարպետ շինարարներու գործ է, որոնց վրայ հսկած է մայր տաճարի անուանի ճարտարապետ Մարտիրոս Ալթունեան:
Անշարժ այս կառոյցը երկու աստիճաններով բարձր է գետնէն: Չորս հատ չափազանց նրբութեամբ յղուած նոյնատեսակ մարմարներ կը կազմեն չորս սիւները, որոնց վրայ կը նստի եռանկիւնաձեւ սրածայր վերջաւորութիւններ ունեցող տանիքը, իսկ անոնց մէջտեղ հանգչած է գմբէթը: Գմբէթին վրայ ամրացուած խաչը նոր չէ, այլ 18րդ դարու հայ արծաթագործ վարպետներու նուրբ ձեռքերով պատրաստուած, ու կաթողիկոսարանի այլ գանձերուն հետ Հայոց Ցեղասպանութենէն ճողոպրելով, Սիսէն Անթիլիաս հասած կիրառական արուեստի մասունք է: Գահի կռնակին, թէ՛ ժողովուրդին կողմէ դիտած, եւ թէ ներսի կողմէն, ոսկեզօծ մետալիոն ամրացուած է, որուն վրայ կայ մեր Հաւատոյ Հօր՝ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի բարձրաքանդակ դիմանկարը, պատարագիչի հանդերձանքով: Ձուլածոյ ըլլալուն, մասնաւոր արժէք չի՛ ներկայացներ, ո՛չ ալ բծախնդիր աշխատանքի տպաւորութիւն կը թողու դիտողին վրայ:
Դարձեալ Անթիլիասի արխիւատան լուսանկարներու հաւաքածոյին մէջէն կարելի եղաւ գտնել գեղակերտ գահուն շինութեան պատկերները, երբ գործաւորներ հատիկ-հատիկ յղկելով իրարու կը միացնեն անոր մասերը:
Ներկայիս անոր մէջ դրուած գահը մասնաւոր հնութիւն չի՛ ներկայացներ: Անիկա եգիպտական պատրաստութեամբ շքեղ բազկաթոռ է, կռնակին վրայ թեւատարած արծիւով: ՏՏ Սահակ Բ. կաթողիկոս անոր վրայ բազմած պաշտօնական լուսանկար ունի: Մեր ենթադրութիւնը այն է, որ Պետրոս արք. Սարաճեան, Անթիլիասի կալուածին գնման բարերարութիւնը ստանձնելու հետաքրքրութիւն ցոյց տուած Սիմոն Գայըգճեանի հետ հանդիպելու համար Եգիպտոս մեկնած ըլլալով, թերեւս տեղւոյն ազգայիններէն մէկը սոյն ոսկեզօծ գահը նուիրած է ՏՏ Սահակ Բ. վեհափառին, իբրեւ մխիթարական յիշատակ ու յարգանքի արտայայտութիւն, Կիլիկիոյ իր արքայական շքեղ գահը կորսնցուցած տարագիր հայրապետին: Պէտք է աւելցնել, թէ հայրապետական գահուն յարմար բազկաթոռ չէ ասիկա, այլ աւելի կիսապաշտօնական գահասրահի կեդրոնական բազկաթոռ իբրեւ կարելի է գործածել: Մաղթելի է, որ Անթիլիասի հայրապետական գահը եւս ունենայ արտաքին իր շքեղ տեսքին համապատասխան բազկաթոռը, արտաքին կռնակի մարմարին համաչափ բարձրութեամբ եւ կողերու թեւերուն համապատասխանող փորուածքով:
***
Կիլիկիոյ թագաւորական շրջանէն բազմաթիւ յուշեր կան կիսակործան տաճարներու, անառիկ բերդերու եւ այլ կառոյցներու ձեւին տակ, որոնց մէջ բուեր կը վայեն այսօր: Հայ թէ օտար մատենադարաններու եւ թանգարաններու դարաններն ու ցուցափեղկերը լեցուն են նոյն շրջանէն ժառանգուած ձեռագիրներով ու մանրանկարներով, թերեւս անոնցմէ շատ աւելին ալ կորսուած, ու բարբարոսներու ձեռքով այրուելով փճացուած պէտք է հաշուել:
Սակայն, այդ ամէնուն մէջէն, Կիլիկիոյ «Արծիւներ»ուն՝ հայոց թագաւորներուն գահը, որ ժառանգաբար ստացուած ըլլալով կը գործածուէր Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսներուն կողմէ, վստահաբար իր յիշատակային արժէքը պիտի ունենար, եթէ չըլլային թուրքին բարբարոս ձեռքերը:
Նորով հինը յիշելու, եւ հինին յիշատակներով զօրանալու մխիթարութիւնը մեզի ոյժ կու տայ, մէկ անգամ ալ նայելու պատմութեան խորքէն եկող գահի խորախորհուրդ լուսանկարին:
1 Սոյն յօդուածը օրաթերթ ընթերցողներուն դիւրամատչելի դարձնելու նպատակով, անկէ վերցուած են էջատակի գիտական ծանօթագրութիւնները, մասամբ միայն ներառուելով յօդուածին մէջ:
